Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

Foydali qazilmalarni isrof bo’lishi. 
Qazilma  boyliklar  konlarini  ishga  tushirish,  ulardan  ma’danlarni  qazib  olish, 
transportda  qayta  ishlash  fabrikalariga  tashish,  rudani  boyitish  va  ulardan  kerak 
bo’lgan  mahsulotlarni  ajratib  olish  jarayonlari  murakab  texnalogik  tizimlardan  iborat. 
Mazkur  bir-birilari  bilan  bog’liq  bo’lgan  jarayonlarda  ma’danlar  miqdor  jihatidan 
kamayadi,  ba’zan esa sifatini  ham yo’qotadi. 
O’zbekistonda  yiliga  200  mln.  t  dan  ziyod  tog’  jinslari  qazib  olinadi,,  chiqindi 
sifatida  tashlangan  jinslarning  hajmi  150  mln  m3  dan  mo’lroq.  Kon  va  shaxtalar 
atrofiga  chiqarib  tashlanayotgan  qoplama  jinslar  faqat  Olmaliq va Navoiy kon sanoati 
majmuida  20 ming  ga maydonni egalaydi. 
CHiqindilarni  to’plash  avvalo  katta  maydonni  tuproq  va  yaylovlardan 
foydalanishni  cheklaydi,  hamda  yer  osti  suvlarini  ifloslaydi,  chiqarib  tashlanyotgan 
qoplama  jinslarning  aksariyati  zaharli  xususiyatga  egaligi  e’tiborga  olinsa  u  holda 
mahaliy  aholiga  ham zarar yetqazishi  mumkin. 
Ma’danlarni  qaib  olish  jarayonida  ularni  ochiq  kar’er  usulida  yer  yuzasiga  olib 
chiqish  nisbatan  kamroq  isrofgarchilikka  olib  keladi.  O’rtacha  isrofgarchilik  3-8%, 
murakkab  konlarda  esa  10-12%  ni  tashkil  etadi.  SHu  jihatdan  qaraganda  ochiq 
usuldagi  konlardan  ko’proq  foydalanish  maqsadga  muvofiqligi  va  iqtisodiy  jihatdan 
rentabelligi  o’z-o’zidan ravshandir. 
Yopiq  usulda  ma’danlarni  qazib  olish  jarayonida  isrofgarchilik  ancha  yuqori,  bu 
hol 
nafaqat 
tog’-geologik  sharoitlarini  murakkabligi,  shuningdek,  qazilma 
boyliklarning  turi  va  muhimligi  bilan  bog’liq.  Ko’mir  konlarida  isrofgarchilik 

---

 
84 
ko’rsatkichlari  o’rtacha  20-40%ni,  qora  va  rangli  metal  rudalari  shaxtalarida  15-25%, 
tog’  kimyo  xomashyolarida  esa  20-60%ni  tashkil  qiladi.  Konlarni  ishlatishda  yana 
boshqa  omillarni  ham  e’tiborga  olish  lozim  bo’ladi.  Masalan,  tog’  jinslari  va 
ma’danlarni  qazish,  transportga  ortish  va  tushirish,  konni  texnik  jihatdan  buzilishini 
oldini  oluvchi  qurilmalarni  qurish va boshqalar. 
Donbasdagi  shaxta  usulida  qazib  olinayotgan  ko’mir  konlarida  pastga  tomon 
chuqirlashgan  sari  ko’mirning  tarkibidagi  kul  miqdori  ortib  boradi.  Ko’mir  qazishda 
ishlatilyotgan  kombayn  o’zi  bilan  birga  slanes  qatlamlarini  ham  qo’shib  chiqaradi. 
SHu  tufayli  bo’lsa  kerak  kullik  darajasi  31,5%  ni  tashkil  qiladi.  Binobarin,  Donbas 
xavzasidagi  ko’mirlarni  boyitish dolzarb muammo hisoblanadi. 
Konlarni  ishlatishda  ma’danlarni  rudadagi  salmog’iga  alohida  e’tibor  beriladi. 
Agar  rudada  ma’danlarning  salmog’i  yetarli  darajada  ko’p  bo’lsa  ularni 
foydalanishga  topshirish  maqsadga  muvofiq,  kam  bo’lgan  taqdirda  bunga  ruxsat 
etilmaydi.  Masalan,  misni  rudadagi  miqdori  XIX  asrning  boshlarida  10%  bo’lgan 
taqdirda  qazib  olishga  ruxsat  etilgan,  bu  miqdor  XX  asr  boshiga  kelib  3,8%ga  , 
hozirda  esa  bu  ko’rsatkich  1%  dan  kamroqqa  ham  pasaydi.  SHu  nuqtai  nazrdan 
ishlatib  bo’lingan  konlarda  va  salmog’i  kam  bo’lgan  ruda  shaxtalarida  yog’i 
kar’erlarda  hozirgi  nuqtai  nazardan  ularni  qaytadan  ishga  solish  iqtisodiy  jihatdan 
qulay  va  zarurdir.  SHu  jihatdan  Qizilqumdagi  oltin  konlarida  tashkil  etilgan 
O’zbekiston-AQSH  hamkorligidagi  “Zarafshon-Nyumont”  qo’shma  korxonasi  avval 
ishlatib  bo’lingan  tog’  jinslari  tarkibidan  yana  oltin  ajratib  olish  uchun  xizmat 
qilmoqda. 
Ma’danlarni  tashishda  ham  ularnining  bir  qismi  isrof  bo’lishi  aniqlangan. 
Tekshirish  natijalariga  ko’ra  ,  ko’mir  ochiq  vagonlarda  tashilganda  qarshi  shamol 
harakati  tufayli  ularning  mayda  zarralari  uchib  ketadi.  Masalan,  Novoko’znesdan 
Magnitagorsk  shahrigacha  ochiq  yarim  vagonlarda  ko’mir  tashilganda  har  bir 
vagonda  ko’mir  miqdori  1,2t  gacha  kamaygan.  Bunday  yo’qotishni  kamaytirish 
uchun  vagonlardagi  ko’mir  ustiga  suv  sepib  namlash  yog’i  neft  mahsulotlari  bilan 
qoplash ancha naf beradi.