Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети


  O’zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslariga tavsif



Download 2,22 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/161
Sana15.08.2021
Hajmi2,22 Mb.
#148248
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   161
Bog'liq
iqtisodiy geografiya va ekologiya

1.  O’zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslariga tavsif. 
 
O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Osiyo  mintaqasining  markaziy  va  shimoliy 
qismida  joylashgan.  SHimoli-sharqda  Qirg’iziston,  shimoli-g’arbda  Qozog’iston, 
janubi-g’arbda  Turkmaniston,  janubi-sharqda  Tojikiston va janubda Afg’oniston (137 
km)  bilan  chegaralanadi.  CHegaralarining  umumiy  uzunligi  6221  km.  SHimoldan-
janubga  930  km  va  g’arbdan  sharqqa  1425  kmga  cho’zilgan.  Mamlakat  hududining 
425400  km2  quruqlikdan  iborat.  O’zbekiston  hududining  kattaligi  jihatdan  MDH 
mamlakatlari  o’rtasida  5-o’rinda  (Rossiya,  Qozog’iston,  Ukraina  va  Turkmaniston), 
dunyoda  60  ta  hududi  eng  katta  davlatlar  o’rtasida  55-o’rinda  (Rossiya-1, 
Qozog’iston-9,  Ukraina-43,  Turkmaniston-51)  turadi.  XX  asr  oxirgi  choragida 
Qozog’iston  bilan  chegaradosh  hududda  Orol  dengizi  bilan  bog’liq  murakkab 
ekologik  vaziyat  yuzaga  keldi.  Keyingi  30  yilda  Orol  dengizining  sathi  qariyib  13  m 
ga pasaydi va suv qirg’oqlardan 180 km dan 120 km ga qadar chekindi. 
1991  yil  31  avgustda  davlat  mustaqilligi  e’lon  qilingan.  Har  yili  1  sentyabrda 
Mustaqillik  kuni  nishonlanadi.  Ma’muriy  jihatdan  12  ta  viloyat  va  Qoraqalpog’iston 
Respublikasiga  (Poytaxti  Nukus  shahri)  bo’linadi.  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat 
boshlig’i  -  Prezident.  Ijro  etuvchi  hokimiyat  -  Vazirlar  Mahkamasi  (Bosh  Vazir). 
qonun  chiqaruvchi  oliy  organ  Oliy  Majlis  (1  yanvar  2005  yildan)  ikki  palatali  bo’lib, 
quyi  palata  (qonunchilik  palatasi  5  yil  muddatga  to’g’ridan-to’g’ri  yopiq  yashirin 
ovoz  berish  yo’li  bilan  depo’tatlar  saylanadi)  va  yuqori  palata-Senatdan  (vakillik 
organlar-har  bir  viloyat,  Qoraqalpog’iston  Respublikasi  va  Toshkent  shahridan  6 
tadan senatorlar saylanadi  va Prezident tomonidan 16 kishi  ko’rsatiladi)  iborat. 
Rel’efi  asosan  tekislik  va  adir-tog’liklardan  iborat.  Mamlakat  hududi  janubi-
sharqdan  shimoli-g’arbga  cho’zilgan  bo’lib,  daryolar  oqimiga  mos  yer  sathi  ham 
pasayib  boradi.  Tekisliklar  mamlakat  hududining  80%  ga  qadar  qismini  egallaydi. 
Amudaryo  va  Sirdaryo  oralig’ida  Turon  past  tekisligi  yastanib  yotadi.  Turon  past 
tekisligining  O’zbekistonga  qarashli  qismining  shimoli-g’arbiy  chekkasida  Ustyurt 
platosi,  Orol  dengizining  janubida  Amudaryo  del’tasining  allyuvial  tekisligi  va  undan 
janubi-g’arbda  qizilqum  cho’li  joylashgan.  Bu  tekislikning  katta  qismi  qizilqum 
cho’llaridan  (350  ming  km2)  iborat.  Qizilqum  cho’lida  O’zbekistondagi  eng  past 
nuqta (dengiz  sathidan 12 m past) Mingbuloq  botig’i bor. 
Mamlakatning  sharqi  va  janubi-sharqida  yirik  tog’  tizmalari  -  Tyan  -SHan  , 
Oloy,  Turkiston,  Zarafshon  va  Hisor  tog’lari  joylashgan.  Hisor  tog’ining  Qoldirg’a 
tizmasi  (4683  m)  O’zbekistonning  eng  baland  nuqtasidir.  Tog’lar  orasidagi  vodiylar 
iqtisodiy  jihatdan  o’zlashtirilgan  va  rivojlangan.  CHunonchi,  sug’orma  dehqonchilik 


 
77 
rivojlangan  Farg’ona,  Zarafshon,  Kitob-SHahrisabz,  Surxon-SHerobod,  CHirchiq-
Ohangaron tog’-daryo vodiylarida  mamlakat  aholisining  asosiy qismi yashaydi 
O’zbekiston  geologik  jihatdan  harakatchan  hudud  bo’lib,  tez-tez  haloqatli 
zilzilalar  bo’lib  turadi.  SHunday  zilzilalar  qatoriga  1740  yildagi  Urganch,  1797 
yildagi  Urgut,  1868  yildagi  Samarqand,  1889  va  1902  yillarda  Andijon,  1935  yildagi 
Boysun,  1946  yildagi  CHotqol,  1966  yildagi  Toshkent,  1976  yildagi  Gazli,  1980 
yildagi  Nazarbek,  1985  yildagi  Qayroqqum  va  boshqalarni  kiritish  mumkin.  SHuning 
uchun  O’zbekiston  hududlarida  xo’jalik  va  aholi  joylashishida  tektonik  jarayonlarni 
hisobga olish muhim  ahamiyatga  egadir. 
Iqlimi.  Mamlakatning  katta  qismi  mo’’tadil  iqlim  mintaqasiga  (shimolida)  va 
janubida  chekka  qismi  subtropik  iqlim  mintaqasiga  mansub  bo’lib,  keskin 
kontinental,  quruq,  issiq  va  yorug’lik  ko’p  tushadi.  Natijada,  tekisliklarda  quyosh 
nurining  davomiyligi  yil  davomida  o’rtacha  2500-3000  soatni  (Farg’ona  va  Kitobda 
2600  soat,  Toshkentda  2889  soat,  Termizda  3050  soat)  tashkil  qiladi  va  dunyodagi 
eng ko’p oftob (quyosh nuri)  tushadigan  hududlardan biri  sanaladi. 
O’zbekistonda qish sovuq, yoz esa issiq va uzoq davom etadi. Eng sovuq kunlar 
yanvar  oyida  bo’lib,  o’rtacha  harorat  tekisliklarda  (Ustyurt)-10°,  janubi-sharqda 
(Termiz,  SHerobod)  2-3°.  eng  sovuq  harorat  janubda-25°-30°  va  shimoli-g’arbda 
35°-38°.  SHuningdek,  qishda  iliq  kunlar  bo’lib,  tezda  sovuq  kunlar  bilan  almashinib 
turishi  bog’dorchilikka  ma’lum  yillarda  sezilarli  darajada  zarar  yetkazadi.  Eng  issiq 
oy  iyo’l  ,  tog’larda  iyo’l,  avgust.  Iyo’lning  o’rtacha  harorati  250-300,  janubda 
(Termiz  va  SHerobod)  31-32°.  eng  yuqori  harorat  42-47°.  Yozda  yer  yuzasi  60°  va 
cho’llarda  (qizilqum)  70°  gacha  qizishi  mumkin.  Eng  yuqori  harorat  Termizda  (1919 
yil  21  iyo’l  )  49,6° qayd etilgan. Vegetatsiya davri Amudaryo etaklarida 190-210 kun, 
Toshkent  va  Farg’ona  vodiysida  200-220  kun,  Surxon-SHerobod vodiysida 220-270 
kun  davom  etadi.  Tekisliklarda  o’rtacha  yillik  yog’in  100-200  mm  (69-79  mm  ham 
bo’ladi),  tog’larda  900-1000  mm. Yillik yog’inning 20-30% bahorda, 25-40% qishda, 
1-6% yozda va 10-20% ko’zda yog’adi. 
Markaziy  Osiyodagi  ikki  yirik  tarixiy  daryolar-Amudaryo  (1415  km)  va 
Sirdaryo  (2212  km)  O’zbekiston  hududidan  oqib  o’tadi  va  davlatlararo  ahamiyatga 
ega.  Bu  daryolarning  boshlanishi  va  suv  yig’ish  havzalari  O’zbekistondan  tashqarida 
bo’lib,  mamlakatga  Amudaryo  suv  yig’ish  maydonining 8% (13,04 km2) va Sirdaryo 
suv  yig’ish  maydonining  10%  (3,8  km2)  to’g’ri  keladi,  xolos.  SHuningdek,  Norin, 
Qoradaryo, So’x, CHirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa o’nlab 
daryo  va  soylar  mavjud.  Daryolar  sug’orma  dehqonchilik  va  elektr  energiyasi  hosil 
qilishda  foydalaniladi.  O’zbekistonda  Markaziy  Osiyodagi  gidroenergoresurslarning 
14%  salohiyati  va  texnik  imkoniyatlari  to’g’ri  keladi.  O’zbekiston  hududidan 
o’tadigan  daryolardagi  ichimlik  suvining  zahirasi  jihatidan  (aholi  jon  boshiga  5,5 
ming  m3g’yil)  Armaniston,  Moldova,  Ukrainadan  2  marta,  Ozarbayjondan  1,5  marta 
ko’p  bo’lib,  Belarus  bilan  bir  xil  darajadadir.  Ayni  vaqtda,  O’zbekiston  hududida 
ichimlik  suvi  zahiralari  unchalik  katta  emas.  1  kishi  hisobiga  0,7  m3  bo’lib, 
Turkmaniston  va  Moldovaga  nisbatan  yuqori  bo’lsada,  MDHning  boshqa 
mamlakatlariga  nisbatan  (6,4  ming  m3)  orqada.  O’zbekistonda  250  ga  yaqin  ko’llar 
bo’lib,  eng  yirigi  Orol  dengizi,  Amudaryo  del’tasidagi Sudoche ko’li, Arnasoy (1760 
km2) va boshq. 


 
78 
O’zbekistonda  yerlarni  sug’orish  va  daryolarni  tartibga  solish  maqsadida  yirik 
suv  omborlari  (40  dan  ortiq)  va  irrigatsiya  kanallari  barpo  etilgan.  eng  yirik  suv 
omborlari  -  Tuyamo’yin  (Amudaryo),  CHordara  (Sirdaryo),  Qayroqqum  (Sirdaryo), 
CHorvoq  (CHirchiq),  Andijon  (Qoradaryo),  Kattaqo’rg’on  (Zarafshon),  Janubiy 
Surxon  (Surxandaryo)  va  boshq.  Mustaqillik  yillarida  To’palang,  Rezaksoy  kabi  suv 
omborlari  barpo  etilmoqda.  Sug’orish  maqsadida  barpo  etilgan  kanallarning  umumiy 
uzunligi  160  ming  km,  buning  22  ming  km  xo’jaliklararo  kanallardir.  Eng  yirik 
kanallar  -  Amu-Buxoro  (1360  km),  Janubiy  Mirzacho’l  (227,3  km.),  Katta  Farg’ona 
(203  km),  SHimoliy  Farg’ona  (168,8  km),  Katta  Namangan  (123,8  km),  Katta 
Andijon  (90,5 km.). 
O’zbekistonda  yer  osti  suvlarining  katta zahiralari ko’p bo’lib, ulardan sug’orish 
(quduqlardan  nasoslar  yordamida  tortib  chiqarib)  va  davolash,  ichimlik  suvi 
maqsadlarida  keng  foydalaniladi.  Ayniqsa,  tarkibida  oltingugurt,  vodorod,  yod,  radiy 
kabi  turli  minerallar  bo’lgan  suvlar  negizida  (Farg’ona,  Surxandaryo  artezan 
havzalari)  xalqaro  ko’lamdagi  sanatoriy-kurort  markazlari  (CHimyon,CHortoq  va 
boshq.) shakllandi. 
Tuproqlari  va  yer  resurslari.  O’zbekiston  hududida  tog’  etagi  tekisliklari,  tog’ 
oldi  va  past  tog’larda  bo’z  tuproq  tiplari,  o’rtacha  balandlikdagi  tog’  mintaqalarida 
jigarrang  va  qo’ng’ir  tog’-o’rmon  tuproqlari,  baland  tog’  tepalarida  och  qo’ng’ir, 
o’tloqi-dasht  tuproqlari  tarqalgan.  O’zbekistonning  umumiy  quruqlik  maydoni  40 
mln  ga  bo’lib,  uning  5-6  mln  gektaridan  dehqonchilikda  foydalanish  mumkin.  Bu 
yerlar  sug’oriladigan  va  lalmikor  yerlardan  iborat,  qolgan  yerlar  yaylov  va  qisman 
o’rmonzorlar  bilan  band.  O’zbekiston  shudgorlanadigan  maydonlar  bo’yicha  MDH 
mamlakatlari  o’rtasida  5-o’rinda  (2%  shudgorlanadigan  yerlar),  sug’oriladigan 
maydonlar  jihatidan  2-o’rinda  (MDH  doirasidagi  sug’oriladigan  maydonlarning  10%) 
turadi.  Sug’oriladigan  maydonlar  4,2  mln  ga  bo’lib,  buning  1,6  mln  ga  cho’l  va  2,6 
mln  ga,  bo’z  tuproqli  mintaqalarga  to’g’ri  keladi.  Sug’oriladigan  yerlarning  1,9  mln 
ga  turli  darajada  sho’rlangan.  Sug’oriladigan  yerlar  asosan  Farg’ona  vodiysida-900 
ming  ga,  Zarafshon  vodiysida-750  ming  ga  va  Amudaryo  quyi  qismida-780  ming  ga 
joylashgan.  Lalmikor  yerlar 6,6 mln ga. Asosan, Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent 
va  Jizzax  vodiylarida  katta  maydonlarni  egallaydi,  bir  qismi  sug’orilmoqda.  CHo’l 
yaylovlari-26,5  mln  ga  shundan  11  mln  ga  bo’z-qo’ng’ir tuproqli va 13 mln ga qumli 
yerlar  va  qumli  tuproqlardir.  CHo’l-yaylov  joylardagi  sug’orishga  yaroqli  yerlar  12 
mln  ga dan iborat. 
O’simlik  olami  146  oilaga  mansub  4500  turdan  iborat.  Tog’lardagi  o’simlik 
turlarining  20%  endemikdir.  Tekisliklarda  shuvoq,  yantoq,  quyansuyak,  efemir  va 
efemiroidlar, jo’zg’un, oq va qora saksovul, daryo vodiylarida to’qayzorlar, tog’larda 
archa, do’lana, pista (fistashki)  va boshq. o’simliklar,  bo’talar tarqalgan. 
Hayvonot  dunyosi.  Markaziy  Osiyo  davlatlari  hayvonot  dunyosiga  o’xshash. 
Tekisliklarda 
sudralib 
yuruvchilar 
(kaltakesak, 
ilon) 
toshbaqa, 
kemiruvchilar,shuningdek,  tulki,  bo’ri,  quyon,  jayron,  qushlar  (saksovul  to’rg’ayi, 
tuvaloq,  so’fito’rg’ay),  o’rgamchaksimonlar,  tog’larda  bo’ri,  kiyik,  kaklik  va  boshq. 
uchratish mumkin.  Daryo va suv havzalarida  turli  baliqlar  yashaydi. 
 
 


 
79 

Download 2,22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   161




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish