Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
154 
ҳужайраларининг тузилиши бактериал ҳужайралар тузилишига ўхшаш деб 
ҳисоблашади ва уларнинг қуйидаги таркибий қисмларини ажратишни таклиф 
қилишади: 1) нуклеоплазма, 2) рибосомалар ва бошқа цитоплазматик донадор 
тузилмалар, 3) фотосинтетик аппарат. 
Афсуски, 
Cyanophytaлар 
центроплазма 
компонентларининг 
кимёвий 
тузилиши ҳали етарлича ўрганилмаган. Хроматоплазма кўк-яшил сувўтлар 
протопластининг периферик ҳудудини эгаллаб, унда пигментлар тўпланган бўлади. 
Узоқ вақт давомида цианофиталарнинг хроматоплазмасида пигментларнинг тарқоқ 
тарқалиши ҳақида фикр бор эди, бу уларни пигментлари махсус органоидлар — 
хлоропластлар (юқори ўсимликлар ва сув ўтларида) ёки хроматофорлар 
(фотосинтетик бактерияларда) ичида ламел тузилмаларга тўпланган бошқа 
фотосинтетик организмлардан сезиларли даражада ажратиб тура ди. 
Ҳозирги кунда хроматоплазманинг асосий таркибий элементлари деб маълум 
бир тарзда ташкил этилган ламеляр шаклланиш деб тан олинган. Фотосинтетик 
ламел тузилмалардан ташқари, циянобактериялар протопластларининг периферик 
минтақасида рибосомалар, циянофицин доналари каби турли хил кристаллар 
(масалан, гипс кристаллари) мавжуд. Цианобактерияларнинг протопласти ташқи 
муҳитдан бир неча қават рангсиз таркибий элементлар ҳам мавжуд бўлиб, улар 
тўсиқлар билан ажралиб туради. Ҳужайра ички мембранаси протопластга бир 
томони билан бевосита туташган, бошқа томони билан эса ғоваклар билан 
йўғрилган икки қаватли ҳужайра мембранаси билан алоқада бўлади. Қобиқ устида 
ташқи ҳужайра мембранаси жойлашган бўлиб, у тўлқинга ўхшаш кўринишга ега; 
унинг тизмалари ҳужайра ташқарисида жойлашган ғилофга тегиб туради ва қобиқ 
тешиклари орқали ички ҳужайра мембранасига уланади.
Циянобактериялар ҳужайраларини ўраб турган энг ташқи тўсиқ-бу бир-
бирига боғланган ингичка толаларнинг бир неча қатламларидан иборат ҳужайра 
ғилофидир. Трихомалар (занжирга бирлаштирилган ҳужайралар тўплами) ва 
айниқса, гормогониялар деб аталадиган кичик ҳужайралар бўлаклари ўзларининг 
ҳақиқий ғилофларидан чиқиб кетиши мумкин. Цианофита протоплазмаси 
қовушқоқлиги юқори бўлганлиги сабабли гел ҳолатида бўлиб, кўпчилик бошқа 
организмларнинг протоплазмасидан фарқли ўлароқ ҳаракатчанлиги аниқламайди. 
Кўк-яшил сувўтларнинг соғлом ҳужайраларида оддий вакуолалар йўқ, аммо газ 
вакуолалари деб аталадиган ғайриоддий шакллар мавжуд. Бу протоплазмадан 
липоид мембрана билан ажратилиб турадиган газ пуфакчаларидир. 
Ҳужайраларнинг кимёвий таркиби циянобактерияларнинг нисбатан кам 
турларида ўрганилган. Хлорофилл" а " ўрганилган барча цианобактериялар 
турларида топилган. Цианобактериялар ҳужайраларида хлорофилл "а" нинг 
миқдорий таркиби турлардан турларга қараб ўзгаради ва етиштириш 
шароитларига боғлиқ. Яшил сувўтлар ва юксак ўсимликларга хос хлорофилл 
цианофит 
ҳужайраларида 
учрамайди. 
Бир 
ёки 
бир 
нечта 
билихромопротеинларнинг мажбурий мавжудлиги циянофитанинг ўзига хос 
хусусияти ҳисобланади. Ушбу турдаги пигментлар хлорофиллардан фарқли ўлароқ, 
барча 
фотосинтез 
қилувчи 
организмларда 
ҳам 
учравермайди. 

---