Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
149 
Улар гидрофилл хусусиятли полисахаридларнинг коллоидлари ва улар сув шимиш 
ва уни тутиш хусусиятига эга; 
2)
мосланиш хусусиятларининг иккинчиси бу – тупроқ сувўтларининг 
ўлчамларини кичкиналиги. Домрочева, Штина (1985) маълумотларига кўра чимли-
подзол тупроқлардаги сувўтларининг 60% миқдорини диаметри 10 мкм дан 
энсизроғи ташкил қилади; 
3)
тупроқ сувўтларининг 
кўпчилигида зооскарлари 
ва 
ҳивчинли 
кўринишлари йўқ, бирларида уларнинг ҳаракатлари жуда секин.
4)
тупроқ сувўтларининг фаолиятида “эфермерлик” мавжуд. Бу – тупроқ 
сувўтларининг тиним ҳолатидан фаол вегетация ҳолатига тезда ўта олишлари, 
аксинча, намлик камайиши туфайли тезда тиним ҳолатига ўтадилар. 
5)
тупроқ 
сувўтларининг 
ҳужайраларидаги 
протопласт 
шундай 
физиологик ва биокимёвий хусусиятларга эгаки, уларда протопластда унинг 
ҳаётийлигини таъминлайдиган эркин ва боғланган сувнинг миқдори минумумга 
келганда ҳам ҳатто шилимшиқ пўсти бўлмаган турлари ҳам қурғоқчиликни 
“беталофат” ўтказади. Протопластдаги қовушқоқлик ва плазмолизга чидамлик 
ҳужайра ширасининг концентрациясининг юқорилиги ва боғланган сувнинг 
кўплиги, катта ҳажмдаги вакуолани йўқлиги ва сўриш кучининг катталиги 
атмосферадаги гигроскопик сувни ҳам шима олиши, диатом сувўтларида мой 
тўпланиши уларнинг мосланиш хусусиятларидан ҳисобланади. 
6)
ҳужайра сувсизлигида протопластда нафас жараёнларини камайиши 
мосланишларидан яна бири. Нафас тезлиги ҳужайрада пасайиши билан у ўзининг 
энергияси тўла холда сақлай оладиган холга келтиради. Бу ҳолат кислотада 
эрийдиган фосфорли бирикмалар парчаланмай қолишига, бир қатор биокимёвий 
жараёнларда иштирокини, айнан мана шу пойкилоксерофитларни улар учун 
ноқулай бўлган шароитларда яшаб қолиш имконини беради. 
Микросувўтлар вегетация ҳолатидан тиним ҳолатига ўтиши билан “ўлмай 
қолади”. Қуруқ ҳолатига ўтиб ҳаётий фаолиятини узоқ муддат давомида сақлашга 
катта чидамлик мавжудлигига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Ёрқин 
мисоллардан бири бу цианопрокариот Nostoc commune L. Гербарий ҳолатида 107 
йилдан кейин ҳам уни ривожланиши учун озиқли намлик берилганда унинг 
танасидаги ҳужайралар фаолиятини ҳеч қандай ўзгаришларсиз бошлаган. 
Табиатда бизнинг арид минтақамизда рўй бериб турадиган қурғоқчиликка, 
айниқса, цианопракариотлар чидамли. Экстремал, яъни атмосферада рўй берадиган 
ҳаво қурғоқчилиги, тупроқ қурғоқчилигида микросувўтлардан цианопрокариотлар 
ва яшил бир ҳужайрали хлорококклар тартиби, айниқса, хлорококклар оиласининг 
туркумларининг чидамлиги юқори.
Ультрабинафша нурларнинг таъсирига цианопрокариотлар бошқаларидан 
кўра чидамлироқ. Мана шу ҳолатдан сувўтларни бактериялардан тозаланиб, соф 
холда ажратиб олишда фойдаланилади. Негаки, ультрабинафша нурларнинг 
таъсирида 
бактериялар 
ҳалок 
бўлади. 
Ультрабинафша 
нурланиш 
азот 
ўзлаштирадиган цинопрокариотларнинг фаоллигини кучайтиради. 
Тупроқ сувўтлари радиоактив нурланишларга фаол қарши тура олади. АҚШ 
нинг Невада штатида портлатилган ядродан 3 ой ўтиб, портлаган жойдан 0,6 мил 

---