Namangan davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti psixologiya kafedrasi

REAKSIYALAR TASNIFI 
Kelib chiqishiga ko‘ra:

Irsiy yoki nasliy (ayrim reflekslar, fiziologik reaksiyalar va oddiy 
«emotsiyalar»). 

O‘zlashtirilgan yoki egallangan (odatlar, tafakkur, nutq, murakkab 
xissiy kechinmalar, ijtimoiy xulq va hokazo.) 
 «Yopiqlik» darajasiga ko‘ra:

Tashqi – oddiy kuzatish mumkin bo‘lganlari (nutq, emotsiyalar, 
reflekslar). 

Ichki – maxsus uskunalar orqali bilvosita kuzatish mumkin 
bo‘lganlari (organizmdagi fiziologik va kimyoviy o‘zgarishlar, 
muayyan qo‘zg‘atgichlarga nisbatan reaksiya sifatida). 
S 
R 
Xulqni tahlil qilish birligi sifatida 
S 
– stimul va R – 
reaksiyaning 
bog’lanishi nazarda tutiladi.
 

---

37 
Bixeviorizmning tabiiy - ilmiy bazasi 
•
Mazkur konsepsiyaning yaratilishiga, mashhur rus fiziologi I.P.Pavlovning-
moslashuvchanlik faoliyati barcha tirik organizmlarga xosdir, degan g‘oyasi 
juda katta ta`sir ko‘rsatdi. 
•
Shartli refleks xuddi «qurilish ashyosiga» o‘xshaydi, odam xulqi bir qancha 
shartli reflekslar asosida quriladi.
•
Djon Uotsonning fikriga ko‘ra, psixologiyadagi tushunchalarni bixeviorizm 
―tili‖ga o‘girish, ya`ni barcha harakatlarni ―stimul-reaksiya‖ munosabatlari 
orqali tushuntirish zarurdir. 
B.Skinner nazariyasi (1904-1990) 
―Rag‘batlantirish va jazolash – yangi xulqning shakllanish poydevori‖ 

Odam hulqini ichki kuchlar orqali izohlash ilmiy asosga ega emas.

Hulq-atvor to‘laligicha tashqi muxit ta`siri orqali belgilanadi. 

Odamning hulqini, hayvonlar hulqi kabi ―yasash‖, hosil qilish va uni nazorat 
qilish mumkin.
XX asrning 70 yillarida bixeviorizm, aniqrog‘i neobixeviorizm oqimining 
taniqli vakillaridan biri Berrens Skinner edi. Uning fikriga ko‘ra, odamning xulqi, 
tashqi muxit ta`siri ostida yuzaga keladigan vositalar(rag‘batlantirish yoki 
jazolash)ga uzviy ravishda bog‘liqdir, shuning uchun bola tarbiyasi muayyan bir 
stereotip(qolip)lar orqali amalga oshiriladi. 
Skinnerning hisoblashicha, odamning xulqi uning ehtiyojlari bilan emas, 
balki uni o‘rab turgan muxit orqali belgilanadi, zero ehtiyojlarning shakllanishi – 
bu muxitning ta`siri va uning mustahkamlanishidan iboratdir. Odamning tashqi 
muxit ta`sirini qabul qilishi va o‘zida mustahkamlay olish qobiliyati, o‘z-o‘zini 
saqlash instinkti negizida amalga oshiriladigan mashqlar orqali shakllanadi.