|
“Zarbulmasal” ning g`oyaviy mazmuni va obrazlari xususida nimalarni bilasiz?
“Zarbulmasal” majoziy asar bo`lishiga qaramay, unda XIX asr muhiti voqealari tasvirlanadi. Yozuvchi bu asarida o`zaro o`sha davrda bo`lib o`tayotgan urushlarning dahshatli oqibatlarini ochib tashlaydi. Asarda bu kabi urushlarning el-yurtga keltirgan qashshoqlik va xarobaliklari xarakterli tafsilot va imo-ishoralarda yorqin aks ettirilgan.
Yapaloqqush o`zaro to`qnashuvlarda boyligi qo`ldan ketgan, qo`rg`oni buzilgan, Gulxaniy aytganidek, «oti ulug`, suprasi quruq»
boylarning kinoyaviy obrazidir. Buni biz dastlab uning xatti- harakatlarida va atrofdagilar bilan munosabatida kuzatamiz, chunonchi, u o`g`liga Kulonkir sulton deb balandparvoz nom qo`yadi. Yoki Boyo`g`liga quda bo`lmoqchi bo`ladi, o`zini katta tutib “Har qanchalik qalin bo`lsa topilur”, deb maqtanadi. Yapaloqqushning tushkunlikka uchragan “usti yaltiroq, ichi qaltiroq” boylarning kinoyaviy obrazi ekanligi, atrofdagilar, jumladan, unga qarshi qo`yilgan Ko`rqush bilan muomalasida ham yaqqol ko`rinadi: Ko`rqush sovchilikka ketayotganida Yapaloqning maqtanchoqliga qarshi “Bor maqtansa – topilur, yo`q maqtansa – chopilur”, “Chumchuq semirsa botmon bo`lurmi?” kabi maqollarni keltiradi.
Yapaloqqush “…bolamning asbobi kulonkirligi minqori bilan changalidan ma`lum va ravshan emasdurmu?” degan so`zlar bilan o`ziga o`xshash boylarning zo`ravonligiga ishora qiladi. Lekin bu o`rinda ham Ko`rqush Yapaloqning quruqligini fosh etib, “Chuchvarani xom sanabsan”, “Halvo degan birla og`iz chuchimas”, “Oti ulug`-suprasi quruq”, “Uyida chaksa uni yo`q, tom boshida qo`sh tandir”, “Sichqon sig`mas iniga, g`alvir bog`lar dumiga” degan iboralar senga mos keladi, deydi.
Shunday qilib, Yapaloqqush misolida o`sha davrdagi boylarning shuhratparastligi, ochko`zligi, maqtanchoqligi ochib tashlanadi.
“Zarbulmasal” xalq orasida “Yapaloqqush hikoyasi” nomi bilan mashhur bo`lib, qissaxonlik kechalarida uni eshitgan shinavandalar asarning chuqur hayotiy mazmuniga qoyil qolishgan. Uning qisqacha mazmuni quyidagicha:
Farg`ona iqlimida Qayqubod degan podshohdan qolgan bir vayrona bor edi. Unda yashovchi Boyo`g`lining Gunashbonu ismli qizi bo`ladi. Shu atrofda manzil tutgan Yapaloqqush uni o`g`li Kulonkir sultonga olib bermoqchi bo`lib, Ko`rqushni sovchilikka yuboradi. Ko`rqush yo`lda Hudhudga duch kelib, o`zaro munozara qiladi. Keyin Kulonkir sulton bilan gaplashib oladi. Boyo`g`linikiga kelsa, u qarindoshlari bilan kengashib, so`ng javob bermoqchi bo`ladi. Buni yaxshilikka yo`ygan Yapaloqqush do`sti Sho`ranul degan qarg`a orqali qushlar shohi Malikshohindan suyunchi oladi.
Malikshohin o`zining pahlavoni bo`lmish Kulonkir sultonning to`yini podshohlik hisobidan o`tkazib bermoqchi bo`lib, o`z xazinachisi Kordonni to`y xarajatlarini aniqlash uchun Boyo`g`linikiga jo`natadi. Boyo`g`li qizining qaliniga mingta vayrona so`raydi. Kordon Umarxon davrida mamlakat obod bo`lib, vayronalar kamaygani, shuning uchun uning sonini 600 taga tushirishni so`raydi. Boyo`g`li ko`nmagach, ortiga qaytib ketadi. Uni eshitgan Ko`rqush oting Kordon – ishbilarmon bo`lsa-da, aslida qo`lingdan hech ish kelmas ekan deb, o`zi Boyo`g`lining yoniga kelib, Qo`qondan topilmasa ham, mingta vayronani Buxoro muzofotidan topib berishga va`da beradi. Shundan keyin dabdabali to`y qilib, kelin-kuyov murod-maqsadlariga etadilar.
Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, mazkur to`y bo`lishidan oldin Ko`rqush sovchilikka borgan edi. U sovchilikka keta turib yo`lda Hudhud (popishak) ga duch keladi. Ko`rqushning Boyo`g`lining qiziga sovchilikka boryotganini fahmlagan Hudhud unga: “…qo`lidan kelmas ishga uringan… maymunga o`xshab rasvo bo`lma”, - deydi. Shu o`rinda Gulxaniy “Maymun bilan Najjor” masalini voqeaga bog`lab keltiradi.
“Hunar-zar” deb, Najjorning ishini davom ettirmoqchi bo`lgan Maymunning dumi yog`ochning orasiga qisilib qoladi, qutulmoqning ilojini topolmay sharmanda bo`ladi:
Ketdi hunar shavqi bila g`ussasi, Tushdi yag`och ayrisig`a dumchasi.
Bal keynidin bo`ldi tutulmoqlig`i, Mumkin emas o`ldi qutulmoqlig`i.
Odami jinsida yo`q qissasi,
Qoldi aning dumchasining hissasi.
Gulxaniy kishilarni bilim va hunar o`rganishga, o`z kasbini to`liq egallashga chaqiradi:
Aydi: «Ulus ichra bu bir kasbdur, Kasbni boshina kiysang nasbdur».
Bu fikr qissadan hissa tariqasida uqtiriladi.
Gulxaniy “Maymun bilan Najjor” masalida hunar va hunar ahlini ulug`laydi, qo`lingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi bo`lma, ko`r-ko`rona birovga taqlid qilib falokatga yo`liqma, degan fikrni maymunning qismati orqali ko`rsatadi.
Najjor juda aqlli va mohir hunarmand sifatida tasvirlanadi. U ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug`ullanishni har narsadan yuqori qo`yadi. Gulxaniy Najjor va uning mehnatini, duradgorlik mahoratini tasvirlar ekan, hattoki, Maymun ham mehnatga muhabbat bilan qaraydi, hunarga va hunar egasiga uning havasi keladi, degan fikrni olg`a suradi.
O`z navbatida, Ko`rqush ham Yapaloqqush uni majbur qilib sovchilikka yuborayotganini ta`kidlamoqchi bo`lib, “Sen tevaning bo`tasi onasi birla munozara qilganidan bexabarga o`xsharsan”, deydi va “Tuya bilan Bo`taloq” masalini hikoya qiladi.
Bunda sorbon tuyani cho`ktirganda bo`talog`i onasiga yetib olib, uning ilgarilab ketganidan ranjib:
Bo`zlanib aydi: - Ayo berahm onam, Kuydi-yu, yondi-yu tutoshti tanam.
Asta-asta yursang, bo`lg`ay na g`am, Siyna sutidin emayin dam-badam,
deydi.
Holbuki, ona tuya bo`talog`ining oh-zoriga qaramay, tuyakash- sorbonning qistovi bilan tez yurishga majbur edi. Tuya bo`talog`iga:
- Ko`rki, burunduq kishining qo`lida, Bu kishining ko`zlari o`z yo`lida.
Menda agar zarra kabi ixtiyor Bo`lsa edi, bo`lmas edim zeri bor,
deb ixtiyori o`zida emasligini tushuntiradi.
Tuyaning majoziy obrazi misolida muallif erku ixtiyoridan mahrum etilgan kishilarning alamli qismatini aks ettirgan.
Mehnatkash xalqning og`ir hayoti va mehnati, huquqsizlikgi va nochorligi, bir so`z bilan aytganda ayanchli qismati “Tuya bilan Bo`taloq” da o`ziga xos badiiy tasvirga ega.
Gulxaniyning tasvirlashicha Tuya hayotda ezilgan, tutqun, erksiz, og`ir mehnat bandasi hamda qul qismatiga mahkum etilgan mehnatkashlarning majoziy obrazidir. Bo`taloq esa, ona sutiga ham to`yolmay, og`ir, mashaqqatli hayot kechirgan, och-yalang`ochlikda, muhtojlikda yashagan erksiz mehnatkash bolalarning timsolidir.
Shunday qilib, Yapaloqqushning Boyo`g`liga quda bo`lish mojarosi qoliplovchi hikoya bo`lib, Gulxaniy “Maymun bilan Najjor” hamda “Tuya bilan Bo`taloq” kabi mustaqil syujetli masallarni asosiy (qoliplovchi) voqeaga ustalik bilan bog`lab keltiradi. Shu tarzda, ertaklarda bo`lganidek, hikoya ichida hikoyalarning san`atkorona kompozitsiyasi qoliplash san`ati deyiladi. Bu esa muallifning mahoratidan dalolat beradi. Buni biz syujetning yanada rivojlantirilishi misolida ham ko`ramiz: “Alqissa, Ko`rqush yiqila- surila Kulonkir sulton dargohiga ravona” bo`ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
