Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

3-amaliy mashg‟ulot: Uyg„ur yozuvi va uning manbalari tavsifi. 
Reja: 
1.
Uyg‗ur yozuvining grafik xususiyatlari.
2.
Uyg‗ur yozuvidagi harflar, yozuvning turkiy madaniy hayotidagi 
o‗rni. 
3.
Unlilarni ifoda qiluvchi harflar,. 
4.
Ularning yozilishi, o‗qilishi fonetik va fonematik xususiyatlari.
 
Bajarilishi: 
Undoshlarning ifoda etuvchi harflar hozirda ―uyg‗ur yozuvi‖ deb 
yuritilayotgan qadimgi turk alifbosi o‗tmishda turlicha atalgan. Mahmud 

---

20 
Koshg‗ariy o‗zining ―Devonu lug‗atit turk‖ asarida uni ―turkcha yozuv‖ deb 
atagan (MK.I.47,65). Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning o‗g‗li 
Badiuzzamonga yozgan maktubida xatlarning o‗qish uchun qulay yo 
qiyinligi to‗g‗risida fikr yurita turib, uyg‗ur xatini ham eslaydi; uni turkca 
xat deya tilga oladi. Navoiy yozadi: Yana ul-kim, har turlug arzadast-kim, 
yuqari bitilsa, nasxta‘liq xati bila andaq xana bitilsa-kim, oqurda oqur kisiga 
tasvis tegmasa, turkca xat bila xud asla bitilmasaki, bu babda dag'i qavle bar 
(Mun.794a.3-4). 
Yozma manbalarda tarixchilar, o‗sha davrning adabiyot va ilm egalari 
uni ―uyg‗ur xati‖ yoki ―mo‗g‗ul xati‖ ham deganlar. Jumladan, XIII asrda 
yashab ijod etgan forsigo‗y shoirlardan biri Puri Bahoi Jomi o‗z 
qasidalaridan birida uni ―uyg‗ur xati‖ (xatt-i uyguri) deb atagan Mashhur 
tarixchi Ibn Arabshoh ―Ajoibu-l-maqdur fi navoibi Taymur‖ otli asarida uni 
―uyg‗ur xati‖, ―Fokihatu-l-xulafo‖ asarida esa ―mo‗g‗ul xati‖ degan. 
Istanbuldagi Ayosofiya kutubxonasida saqlanayotgan 4757 raqamli 
Abdulrazzoq baxshi ko‗chirgan majmuaning birinchi betiga arab tilida bir 
qayd bitilgan bo‗lib, unda mazkur yozuv ―mo‗g‗ul xati‖ (alxattu-l-moguli) 
deb atalgan. Qaydning mazmuni shunday: ―Mo‗g‗ul tilida mo‗g‗ul xati bilan 
tuzilgan o‗gitlardan iborat risolalar majmuasi hamda mo‗g‗ul tili va mo‗g‗ul 
xatidagi ―Mahzunu-l-asror‖ kitobi - ularning har ikkisi turkiydadir‖ . 
―Hibatu-l-haqoyiq‖ning arab yozuvida bitilgan qo‗lyozmasining 
boshlanishiga Adib Ahmad asarining tub nusxasi va mo‗g‗ul xati (ya‘ni 
uyg‗ur yozuvi) bilan bog‗liq kerakli bir ma‘lumot yozib qo‗yilibdi. Arab 
tilidagi ushbu qaydning ma‘nosi shunday: ―Mo‗g‗ulcha ―Hibatu-l-haqoyiq‖ 
(kitobi) nasihat va tasavvufga bag‗ishlangan. (Mo‗g‗ul xati) suryoniy 
xatining bir turidir. Injil ana shu (suryoniy) xatda bitilgan‖. Ushbu qaydda 
―mo‗g‗ulcha ―Hibatu-l-haqoyiq‖ (kitobi)‖ deyilganda, aftidan, asarning tub 
nusxasi mo‗g‗ul (uyg‗ur) xatida ekanligi, arab yozuvli ushbu nusxa esa 
o‗shandan ko‗chirilgani ko‗zda tutilmoqda. ―(Mo‗g‗ul xati) suryoniy 
xatining bir turidir‖ degan jumlada uyg‗ur yozuvining suryoniy yozuvi bilan 
o‗zakdosh ekanligiga ishora bor. Chunki suryoniy yozuvi ham oromiy 
yozuvidan o‗sib chiqqan.