Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

 
Bajarilishi: 
Talas bitiglari, Turfon yodgorliklarining topilishi, Farg‗ona va 0‗rta 
Osiyo topilmalari. So‗g‗d, moniy va suryoniy yozuvidagi manbalar. 
0‗rxun yozuvidagi harflarning shakllari va uning mazmuni.Yozuvning 
paleografik xususiyatlari. O‘rxun, Enasoy va Talas bitiklaridagi 
harflarning o‗xshash va farqli jihatlari. Unlilarni ifoda qiluvchi harflar, 
ularning nomlanishi, fonetik va fonematik xususiyatlari, yozilish tarzi. 

---

15 
Undoshlarni ifoda qiluvchi harflar, ularning yozilish tarzi, fonetik va 
fonematik xususiyatlari, ularning ayrimlari «unli+undosh», «undosh+unli» 
tabiatiga ega bo‘lishi. 
O‘rxun va Enasoy bitiglarining yozuv, fonetik-fonologik xususiyatlari 
bitiglar tilida quyidagi undosh fonemalar amal qilganidan dalolat beradi: [b], 
[p], [d], [t], [q], [k], [g], [g], [z], [s], [c], [s], [y], [1], [m], [n], [ri], [rj], [r]. 
Qadimgi turk davridayoq sharqiy turk lahjalarida (qadimgi uyg‗ur va 
moniy yozuvli yodgorliklar tilida) [w] va [x] fonemalari amal qila 
boshlagan. [v] fonemasini Mahmud Qoshg‘ariy ikki tovush sifatida talqin 
qilgan edi: [w] hamda [v]. U [w] ni ―[b] bilan [f] maxrajlari orasidagi‖ 
tovush deb ta‘riflaydi (MK, I, 68). XI—XIII asrlarning arab yozuvli 
matnlarida ularning ikkovi mustaqil harflar bilan ifoda etilgan. Chunonchi, 
[w] tovushi «Devonu lug‗atit-turk»da keltirilgan turkiy misollarda, 
«Qutadg‗u bilig»ning arab yozuvli qo‗lyozmalarida (fe) harfi bilan berilgan. 
Tub turkiy so‗zlarda [w] tovushi [v] ga qaraganda ustunlik qiladi. Masalan, 
QB da: küwänc, aw, suw, ew.
1.
Mahmud Qoshg‘ariyning yozishicha, [v] bilan [w] dialektal 
xususiyatni farqlagan: [v] bilan so‗zlash o‗g‗uz va ularga yaqin 
turuvchilarga, [w] bilan so‗zlash esa boshqa turklarga xos bo‗lgan. E‘tiborni 
tortadigan yeri, devonda bir so‗zning ikki xil varianti aralash qo'llanilgan: 
tawar (MK, I, 137) // tavar (MK, I, 237). Bir so‗zningikki xil talaffuz etilishi 
mumkinligini muallifning o‗zi ham ta‘kidlaydi:uvut // uwut (uyat), yalavac // 
yalawac (payg‗ambar), yava // yawa(tursus mevasi) (MK, I, 111). Ko‗k turk 
alifbosida [w~v] fonemasi uchun maxsus harf yo‗q. Muhimi shundaki, ko‗k 
turk bitiglari bilan deyarli oldinma-ketin yaratilgan uyg‗ur yozuvli qadimgi 
turfon matnlarida bu tovush uchun alohida belgi bor. Arab yozuvli matnlarda 
[w~v] bilan kelgan so‗zlar ko‗k turk bitiglarida , harflari bilan 
yozilgan. Bu hodisa ko‗k turk alifbosidagi , harflari, o‗rni bilan, 
[w] tovushini ham ifoda etgan degan xulosaga olib keladi. Misollarga e‘tibor 
bering: tabgac (tawgac) — tabg'ach, tabïsgan (tawïsğan) — tovushqon, sab 
(saw) — so‗z, xabar, sub (suw) — suv. 
2. Ko‗k turk xatida harfi yo‗q. 0‗rnida faqat keladi: qatun, 
qagan, qan. Bu so‗zlardagi [q] arab yozuvli matnlarda [x] ga o‗zgaradi: 
xatun, xaqan, xan. Biroq, bu hodisani tamoman tovush o‗zgarishiga 
yo‗ymaslik kerak. Sababi, ―Qutadg‗u bilig‖ asarining tilida qadimgi [q] li 
varianti ustivor. Masalan: qalï (agar), qalïq (osmon), yaqsï va b. Keyinchalik 
bu so‗zlardagi [q] tovushi [x] ga o‗zgargan: xalï, xalïq, yaxsï kabi. 

---

16 
XI—XIII asrlarning yozma yodgorliklarida turkiy so‗zlarda so‗z ichi va 
oxirida tishora ẟ undoshi ham uchraydi (buning uchun arab alifbosida 
alohida harf ham bor. Masalan, ―Qutadg‗u bilig‖ning Namangan nusxasida: 
eẟgü — ezgu, boẟun — xalq, qaẟgu — qayg‗u, qoẟ— qo‗y-(fe‘l) va b. 
Muhimi shundaki, ko‗k turk va qadimgi uyg‗ur alifbolarida tishora [ä] 
tovushi uchun alohida belgi yo‗q. Arab yozuvli matnlardagi [ä] li so‗zlar 
ko‗k turk bitiglarida , harflari bilan yozilgan. Ushbu so‗zlardagi 
,  harflari [d] bilan bir qatorda tishora [ẟ] tovushini ham ifodalagan 
chiqar: edgü (eẟgii), adïg (aẟïg), qudï (quẟï), qadgu(qaẟgu).Tishora ẟ 
undoshi jarangsiz [d] ga variant sifatida qo‗llanilgan .