Namangan davlat universiteti madaniyatshunoslik

 
O`zbekistonda statistikaning vujudga kelishi va rivojlanishi. 
O`zbekistonda statistikani rivojlantirishda Toshkent halq ho`jaligi institutida 1932 yildan 
boshlab o`z faoliyatini boshlagan “Statistika” kafedrasining olimlari o`zlarining munosib 
xissalarini qo`shishgan. Respublikamizda birinchilar qatorida doktorlik dissertatsiyasini 
yoqlagan, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi unvoniga sazovor bo`lgan N.M. Soatov 
va e.A. Akramovlar shular jumlasidandir. 1979 yilida ushbu olimlarning muharrirligi ostida 
birinchi marta o`zbek tilida “Statistika asoslari” nomli o`quv qo`llanma “O`qituvchi” nashriyoti 
tomonidan chop etilgan5. SHuningdek, statistika fanini rivojlantirishga o`z xissasini qo`shgan 
professorlar I.N.Ermatov, H.N.Nabiev, S. Sirojiddinov. R. Alimov, YO.Abdullaevlarni alohida 
e`tirof etishimiz mumkin. 
O`zbekiston Respublikasida statistikaning rivojlanishida va uni o`zbek xalqiga 
o`rgatishda diqqatga sazovor ishlar qilingan. Birinchi "Statistika" kafedrasi 1932 yilda Toshkent, 
keyinchalik -Samarkdnd va boshqa shaharlarda tashkil etilgan. Hozirgi paytda deyarli hamma 
iqtisodiy institut va fakul’tetlarda statistika kafedralari mavjud. Ularda o`zbek statistikasini 
yaratgan va yaratayotgan ajoyib olimlar faoliyat ko`rsatmoqda. Respublikamizda birinchi bo`lib 
statistikadan doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan shaxs bu - O`zbekistonda xizmat 
ko`rsatgan fan aroobi unvoniga sazovor bo`lgan olimlarimiz N.M.Soatov vaE.A.Akromovdir.
Ular muharrirligi ostida ilk bor o`zbek tilidagi "Statistika asoslari" nomli o`quv qo`llanmasi 
chop etilgan. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrdan boshlab statistika
faoliyatini tashkil etish masalasida jiddiy o`zgarishlar sodir bo`ldi. Dastavval, statistika va 
bashorat qilish ishlarini uyg`unlashtirish hamda metodologik-uslubiy masalalarni bozor 
iqtisodiyoti sharoitlariga moslashtirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992
yil 6 avgustdagi UP-949 sonli sonli Farmoni va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1992 yil 7 avgustdagi 367-sonli qaroriga ko`ra Davlat statistika qo`mitasi 
Taraqqiyot istiqbolini belgilash qo`mitasi bilan birlashtirilib, O`zbekiston Respublikasi 
Prezidenti xuzuridagi Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika 
(“O`zistiqbolstat”) Davlat qo`mitasi tashkil qilindi. Respublikamizda statistika ishlarini qonuniy 
va xalqaro standartlar asosida olib borish ishlarini tashkil qilish uchun 1993 yilning 2 sentyabrida 
Oliy Majlis tomonidan «Davlat statistikasi to`g`risida» qonun va 1994 yilning 24 avgustida 
Vazirlar Maxkamasining 433-sonli qaroriga binoan «O`zbekiston Respublikasining xalqaro 
5
Абдуллев Ё
.
Статистика назарияси
.
100 савол ва жавоб
.
Т
.
: Меҳнат
.
,2000, -Б
.11.

---

31 
amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o`tish bo`yicha Davlat dasturi» qabul 
qilindi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 dekabrdagi UP-3183-sonli 
«O`zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligini qayta tashkil etish 
to`g`risida»gi Farmoniga binoan Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tugatilib, uning negizida 
O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika 
qo`mitasi tashkil qilindi. Ushbu farmonga binoan statistika idoralari zimmasiga quyidagi 
vazifalarni hal qilish yuklatiladi: 
statistika sohasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish, zamonaviy xalqaro 
talablar va andozalarga mos keladigan statistikani tashkil etishning samarali tizimini ta`minlash; 
ilmiy asoslangan, bozor iqtisodiyotining asos tamoyillariga javob beradigan, milliy
hisoblar tuzish ta`minlaydigan hamda xalqaro statistika andozalari muvofiq bulgan yagona 
statistika metodologiyasi ko`rsatkichlar tizimini ishlab chikib, tadbiq etish; 
statistika va hisobot ko`rsatkichlarining tezkorligi, ishonchliligi va xolisligini ta`minlash, 
statistika axborotini olish bemalolligi, uning ochiqligi va oshkoraligini kengaytirish chora-
tadbirlarini amalga oshirish; 
statistika axborotini yig`ish, qayta ishlash va umumlashtirish tartibiga har qanday 
aralashuvlarga yo`l qo`ymaydigan statistika ishlarini tashkil qilish tizimini yaratish; 
statistika organlarini zamonaviylashtirish hamda ularni statistik axborotlarni tezkor 
uzatish va kayta ishlashni ta`minlaydigan zamonaviy komp’yuter hamda axborot 
kommunikatsiya tizimlari va texnologiyalari bilan tsayta jixozlash, statistika buyicha yagona 
axborot tizimini yanada rivojlantirish; 
korxonalar va tashkilotlarning yagona davlat registrini, iqtisodiy-statistik klassifikatorlar 
tizimini yuritish. Ushbu Farmonning 7 bandida statistika idoralariga statistika axborotlarining 
haqqoniyligini ta`minlash borasida katta vakolatlar berilgan: «Belgilab qo`yilsinki, ishlab 
chiqarilgan va sotilgan maxsulot (ishlar, xizmatlar) xajmlarining sun`iy ravishda 
kamaytirilishiga, korxonalar faoliyatiga noxolis baxo berilishiga, pul mablag`larining bankdan 
tashqari noqonuniy aylanishiga olib keladigan noto`g`ri statistik hisobotni takdim etishda, 
statistika ma`lumotlarini yashirishda aybdor bo`lgan mansabdor shaxslar qonunga muvofiq qattiq 
javobgarlikka, hatto jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar». 
2003 yilning 8 yanvarida Vazirlar Mahkamasining 8-sonli «O`zbekiston Respublikasi 
Davlat statistika qo`mitasi faoliyatini tashkil etish to`g`risida»gi qarori qabul qilinib, unda 
respublika Davlat statistika qo`mitasi tizimining tuzilmasi, markaziy apparatining tashkiliy 
tuzilmasi, qo`mita to`g`risidagi Nizom, maxsus jamg`arma to`g`risidagi Nizom tasdiqlanib, 
Davlat statistika qo`mitasi huzurida davlat statistikasini rivojlantirish, uning faoliyat ko`rsatishi 
va uni muvofiqlashtirish muammolari buyicha kollegial maslahat organi tashkil etilishi belgilab 
qo`yilgan. 
Dunyo jinoyatchiligi to`g`risidagi statistika ma`lumotlari bir muncha tashvishlanarli 
holatni vujudga keltiradi, chunki, bu ma`lumotlardan oxirgi 40-50 yil ichida er yuzidagi 
jinoyatchilik ilgarigiga nisbatan 3-4 marta oshib ketgan. Masalan, sobiq ittifoq davlatlarida 6-8 
marta, AQSHda 7-8 martagacha, Buyuk Britaniya va SHvetsiyada 6-7 marta, Frantsiyada 5-6 
marta, germaniyada 3-4 marta, YAponiyada 1,5-2 martagacha oshib ketgan. BMT 
ma`lumotlariga qaraganda, 1985-1990 yillar mobaynida jinoyatchilikning yillik o`sishi o`rtacha 
5 % ni tashkil etgan respublikamizda jinoyatchilikning barkaror holatda saqlanib qolishiga, 
uning og`ir va o`ta og`ir turlarining kamayishiga erishilganligini O`zbekiston Respublikasi Bosh 
prokuraturasi bergan ushbu statistik qiyosini ko`rib chiqamiz “Ma`lumotlarga ko`ra shu yilning 
2015 yilning 10 oyida mamlakat hududida umumiy jinoyatlar soni o`tgan yilga qaraganda 184 
taga yoki 0,3 foizga kamaygan. Respublika miqyosida og`ir va o`ta og`ir jinoyatlar 2,1 foizga, 
o`g`irlik 16 foizga, avtotransportni xaydab olib qochish 14,4: foizga, bezorilik 4,6 foizga, 
retsidiv jinoyatlar 4,9 foizga, jinoiy guruxlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 2,3 foizga, mast 
xolda jinoyat sodir etish 2,31 foizga, voyaga etmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 8,3 
foizga, ularning jinoyatdagi ishtiroki 4,5 foizga, ayollarning ishtiroki 2,6 foizga, ishla-maydigan 
va ukimaydiganlarning ishtiroki 0,3 foiz-) ga kamayishiga erishildi. 

---

32 
Bu davrda umumiy jinoyatchilik hamda uning og`ir va o`ta og`ir turlarini fosh etish 
ko`rsatkichlari ham doimiy ravishda ortib bordi. Umumiy jinoyatchilikning ochilishi 1999 yilda 
78 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2004 yilda bu ko`rsatkich 82 foizga, og`ir va o`ta og`ir 
jinoyatlarning ochilishi esa 75,3 foizdan 85,5 foizga etdi. 
Tergov sifatini yaxshilash va samaradorligini oshirish yuzasidan ko`rilgan chora-tadbirlar 
ham o`zining ijobiy natijasini berdi. 2004 yilning 10 oyi davomida prokuratura organlari 
tomonidan 16406 jinoyat ishlari buyicha dastlabki tergov xarakatlar olib borilib, ularning 11011 
tasi ayblov xulosalari bilan sudlarga yuborildi. 
Ichki ishlar vazirligi taqdim etgan ma'lumotga ko‘ra, voyaga yetmaganlar orasida, 
afsuski, qotillik, og‘ir tan jarohati yetkazish, nomusga tegish, bosqinchilik, talonchilik, bezorilik, 
o‘g‘rilik, giyohvand moddalar iste'mol qilish yoki sotish bilan bog‘liq og‘ir jinoyatlar ham 
uchrab turadi. Statistikaga ko‘ra, respublikada voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan 
jinoyatlar soni 2018 yilda 938 tani, 2019 yilda 739 tani, 2020 yilning birinchi yarmida 338 tani 
tashkil etgan. Xo‘sh, voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishiga nimalar sabab bo‘lmoqda? 
Tahlillarga ko‘ra, qotillik jinoyatlari uchun hukm qilinganlar ko‘p hollarda nosog‘lom muhitda 
tarbiya topgan bo‘lib chiqadi. Ularning 20 foizga yaqini ota-onasiz, uchdan bir qismi to‘liqsiz 
oilada (ota yoki onasiz) o‘sgan. Har beshinchi holatda oilaning to‘liqsizligi ota yoki onaning 
sudlangani bilan bog‘liq bo‘lmoqda. Ota yoki onaning jinoyat yo‘liga kirishi bolaning ham shu 
yo‘ldan borishiga turtki bo‘luvchi asosiy omillardan biri sanaladi. 
O‘smirlar jinoyatchiligi ko‘pincha oiladagi muhitga bog‘liq bo‘ladi. Psixolog Zebiniso 
Ahmedova voyaga yetmaganlarni jinoyat qilishga undaydigan omillar haqida gapirar ekan, ular 
orasida bolaga yetkazilgan ruhiy va jismoniy jarohatni alohida ta'kidlaydi. “Voyaga yetmaganlar 
jinoyatlarining aksariyati ularning ota-onadan ajralib chiqish jarayonida sodir bo‘ladi, ya'ni 
o‘smirlarda mustaqil qaror qabul qilish jarayoni boshlangan davrda. O‘smirning voyaga yetish 
davri 9-12 yosh va 12-16 yoshga bo‘linadi. Shu vaqtda bolada o‘ziga ishonch va hurmat 
shakllantirilmasa, uning orzulari ota-ona tomonidan qo‘llab-quvvatlanmasa, u o‘zini hyech 
narsaga qodir emasdek his qila boshlaydi. Natijada bu bola dunyoga nafrat bilan ulg‘ayishi 
mumkin. Agar oilada bolaning ehtiyojlari va tashvishlari bilan hyech kim qiziqmasa, unga 
beparvo bo‘lib, fikri e'tiborga olinmasa va unga nisbatan zo‘ravonlik ishlatilsa, u o‘z shaxsini 
buzg‘unchilik va jinoyat sodir etish orqali ko‘rsatishga harakat qiladi. Xullas, bolaga ruhiy va tan 
jarohati yetkazilsa, u boshqalarga nisbatan shunday harakat qilishdan qo‘rqmay qo‘yadi. Ba'zan 
bir sinfdan oliygohlarga juda kamchilik o‘qishga kiradi. Qolganlarida esa jamiyatga kerak 
ekanliklari to‘g‘risida shubha paydo bo‘lishi mumkin. Keyin ular mardikorlik yoki shunga 
o‘xshash mayda ishlarga o‘zini uradi. Buning oldini olish uchun ota-ona farzandini ilm olishga 
rag‘batlantirishi, o‘qishi uchun zarur sharoitni yaratib berishi kerak. Shuningdek, ota-ona bilan 
ishlash, ularga bola parvarishi va tarbiyasini o‘rgatish juda muhim. Chunki o‘smirlar 
jinoyatchiligi ko‘pincha uydagi muhit bilan bog‘liq bo‘ladi”, – deydi ruhshunos. 
Insonda o‘z xatti-harakati oqibatini anglash 25 yoshdan keyin to‘liq shakllanadi. Voyaga 
yetmaganlar orasida huquqbuzarlikni bartaraf etish bo‘yicha dasturiy prinsiplarga ko‘ra, o‘smir 
bolalar tarbiyasi va himoyasi bilan nafaqat huquqni muhofaza qilish organlari, balki oila, 
ijtimoiy institutlar, maktab, mahalla va yoshlar tashkilotlari ham shug‘ullanishi kerak. 
Xalqaro tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, bolada o‘z xatti-harakati oqibatini bilish 25 yoshdan keyin 
to‘liq rivojlanadi. Jinoyat sodir etgan o‘smirlarning 80 foizida ular ulg‘aygach ijobiy xarakter 
shakllanib, jinoyat yo‘lini tark etishgan. 
Xalqaro statistika tashkilotlari - ma’lumotlarning mamlakatlararo taqqoslamaliligini 
ta’minlaydigan standartlar yaratuvchi va ularni amalga oshiruvchi tashkilotlardir. 
“O‘zbekiston Respublikasini amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o‘tkazish 
Davlat Dasturi” ishlab chiqilgan bo‘lib, Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 24 avgust 433-sonli 
qarori bilan tasdiqlangan. Bu dasturda ko‘zlangan asosiy tadbirlar o‘tgan davrda amalga 
oshirildi, jumladan, milliy hisobchilikning asosiy hisoblamalari yaratildi, moliya, pul, baholar 
statistikasi qaytadan ishlab chiqildi, bir qator tarmoq va soha statistikalari xalqaro andozalar 
asosida isloh qilindi. Amalga oshirilmay qolgan masalalar va boshqa yangi tadbirlarni o‘z ichiga 

---

33 
olgan “2005 yilgacha O‘zbekiston davlat statistikasini isloh qilish tizimini Kompleks Dasturi” 
ishlab chiqildi. Hozirgi kunda hayotda amalga oshirilmoqda. 
Xalqaro statistikani tashkil etish masalalari Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va 
uning ixtisoslashgan muassasalari, Xalqaro mehnat tashkiloti (MOT), sog‘liqni saqlash butun 
dunyo tashkiloti (VOZ), Oziq-ovqat komissiyasi (FAO), maorif, madaniyat va fan sohasida 
hamkorlik komissiyasi (YuNESKO) hamda boshqa xalqaro tashkilotlar - Yevropa iqtisodiy 
hamkorligi, xalqaro valyuta fondi,butun dunyo banki, iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot xalqaro 
tashkiloti va boshqa muassasalarning statistika xizmatlari diqqat markazida turadi. Ular turli 
mamlakatlar statistik ma’lumotlarining taqqoslamaligini ta’minlash maqsadida xalqaro andoza 
(standart) va tavsiyalarni ishlab chiqadi, xalqaro taqqoslashlarni amalga oshiradi, mamlakatlar 
guruhi, mintaqa va butun dunyo bo‘yicha statistik ma’lumotlarni bosib chiqaradi. Bosma 
to‘plamlar orasida BMT yilnomasi Statistics Yearbook, butun dunyo banki yilnomasi 
International Financial Statistics (Yearbook), xalqaro valyuta fondi blyuteni Bulletin of IMF, 
Xalqaro demografiya tashkiloti yilnomasi Demographic Yearbook, Xalqaro mehnat tashkiloti 
yilnomasi Yearbook of Labour Statistics ayniqsa diqqatga sazovordir. Xalqaro statistika instituti 
statistika sohasida xalqaro ilmiy markazdir, u 1887 yilda tashkil etilgan bo‘lib, asosiy vazifasi - 
statistik usullar va ishlamalarni unifikatsiyalash, davlat statistikasi uslubini takomillashtirish, 
statistika nazariyasi rivojlanishiga ko‘maklashish. Mustaqil Davlatlar Xamdo‘stligi (MDX) a’zo 
mamlakatlari statistika xizmatlari faoliyatini muvofiqlashtirish bilan 1992 yilda tuzilgan MDH 
Statistika Qo‘mitasi shug‘ullanadi. U MDH a’zo - mamlakatlari bo‘yicha statistik to‘plamlarni 
nashr etadi.