Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

MARUZA 4

ORGANIK BIRIKMALARDAGI KIMYOVIY BOG’ TURLARI

Reja: Ion, kovalеnt, vodorod bog’lar. Kovalеnt bog’ning turlari: koordinasion (donor-aksеptor) va yarim qutbli kovalеnt bog’lar. (-va (-bog’lar. Kovalеnt bog’ning xaraktеristikalari. Bog’ning uzunligi, fazoda yo’nalganligi, qutbliligi, qutblanuvchanligi va enеrgiyasi. Molеkulyar rеfraksiya va uning additivligi. Kovalеnt bog’ nazariyasi. Atom va molеkulyar orbitallar. Atomdagi elеktronning holati. Kvant sonlar. Kimyoviy bog’ning hosil bo’lishi. Valеnt bog’lar va molеkulyar orbitallar mеtodlari.
Kimyoviybog’lanishxaqidatushunchaX1Xasrningboshlaridamolekulanixosilbo`lishikimyoviybog’lanishtabiatiniurganisholimlaroldidaturganasosiymuammolardanbiri edi. 1807 yiliinglizfizigiG. Deviatomlarniuzarobirikibmolekulanixosilqilishida elektrokimyonazariyasiniyaratdi. Keyinchalikbunazariya 1812-1818 yillardaI. YA. Bertseilustomonidanrivojlantiriladi. Ularquyidagichatushuntirishadi. Xamma atomlarda 2 ta qutb bor + va – qutb. Ba`zi atomlarda + qutb kuchlirok bo`lsa, ba`zi atomlarda –qutb kuchlirok bo`ladi. SHu qutblarning uzaro tortishish evaziga birikadi deb karaydi. Ba`zan shu qutblarda tulik neytrallanmagan molekulalar xam bo`lish mumkin (N<sub>2</sub>, O<sub>2</sub> molekulasiin tushuntura olmadi). 1852 yi-li buyuk ingliz olimi Frankled metalorganik birikmalarni urganib, shuni sezdiki: xar bir metal fakat ma`lum sonda karbon radikalini biriktira olishi mumkin.

MasalanRNa R₂Mg. Buni tushuntirishda «Atomlik» termini kiritiladi. Uning fikricha atomlik ayni element atomining ma`lum sonini bi-riktirib olish kobiliyatidir. Atomlik xozirgi tushunchada va-lentlikdir. Valentlik lotincha bo`lib, « kimmat» deganidir. Bu kimmat o`zgaruvchanmi yoki doimiymi degan fikrdaolimlar katta ishlar qilishgan. Doimiy valentlik organik kimyoning rivojlanishida katta rol’ uynagan, o`zgaruvchan valentlik esa noorganik kimyoni rivojlanishida aloxida urin tutadi. YUkoridagi fikrlar kimyoviy bog’lanish nazariyasini rivojlanishida aloxida urin tutgan bo`lsa xam, uni tulik tushuntirib bera olmadi. Xozirgi vaktda kimyoviy bog’lanish, molekulani xosil bo`lishi kvant mexaniqasi orkali tushuntiriladi.

Kimyoviy birikmalar molekulasi xosil bo`lishda atomlararo ta`sir etuvchi va ularni birgalikda ushlab turuvchi kuchga kimyoviy bog’lanish deyiladi.

Kimyoviy bog’lanish modda molekulasini xosil qiluvchi element-larni elektromanfiyligiga bog’lik ravishda bir necha tipga bo`linadi.

1916 yilda amerikalik fizik-ximik J.Lyuis va nemis olimi Kossel’ tomonidan kimyoviy bog’lanish nazariyasi yaratildi.