Наманган давлат университети «Ҳимояга рухсат этилди»

II-БОБ. ФИЗИКАНИ ФАНЛАРАРО ЎҚИТИШНИНГ МЕТОДИК АСОСЛАРИ.
2.1 Физика курсининг гуманитар фанлар билан ўзаро алоқалар асосида оʻқитиш

Баъзан гуманитар фанлар физика билан то'г'ридан-то'г'ри бог'лиқ эмас, шунинг учун улар билан алоқага этарлича э'тибор бермаймиз. Аслида, тарих, адабиёт каби фанлар ўқувчиларни физика учун одатий бо'лган, аммо уларни турли нуқтаи назардан ёритадиган ко'плаб масалалар билан таништиради.

Тарих дарсларида бундай масалаларга биринчи навбатда меҳнат қуроллари, ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши жараёни, маданият, техника ва фаннинг ривожланиши (шу жумладан физика), даврнинг тарихий хусусиятлари ва унинг таниқли шахслари, шу жумладан физиклар, диннинг вужудга келиши атрофидаги одамлар онгидаги ҳаёлий акс сифатида вужудга келиши ва бошқалар.
Қадимги дунё атомистларининг қарашлари ва Архимед ҳақида о'қувчиларга гапириб бериш, тарих дарсларида 5-синф о'қувчиларининг олган билимларига таяниш керак.
Галилей Галилейнинг ҳаёти ва фидокорона кураши ҳақидаги ма'лумотларга катта э'тибор берилиши керак. Бу тарих о'қитувчиси талабалар билан Эвропанинг маданияти то'г'рисида ХВ аср охири - ХВИИ асрнинг биринчи ярмида чуқурроқ ко'риб чиқишга ёрдам беради, ундан талабалар ушбу даврда амалга оширилган географик кашфиётлар, коинот ҳақидаги билимларнинг кенгайиши ва Гиордано Бруно, Коперник ва Галилей черковларига қарши кураш ҳақида ма'лумот олишади. ...
О'қувчилар учун 8-синфда физикани о'рганаётганда иссиқлик двигателлари ихтиро қилиниш тарихига оид материаллар алоҳида аҳамиятга эга бо'либ, унинг мисолида ишлаб чиқариш масалаларининг фанга ва фан ва техника ютуқларининг ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланишига о'заро та'сирини аниқ ко'рсатиш мумкин. Бу эрда талабалар Англиядаги саноат инқилоби то'г'рисида, унинг саҳнада "улуг'вор жуфтликлари" пайдо бо'лган пайтда ма'лумот олишлари ва 18-асрнинг о'рталари ва иккинчи ярмидаги рус маданияти, фанлари ва технологиялари билан танишишлари керак бо'лган физика ва тарих дарсларини бир-бирига бог'лаш жуда зарур ва мумкин. уларнинг вакиллари М.В.Ломоносов, И.И.Ползунов, И.П.Кублибинлар эди.
8-синфда о'қувчилар рус ва хорижий олимлар ва ихтирочиларнинг ишлари, уларнинг кашфиётлари ва ихтиролари ҳақида ма'лумот олишлари керак, бунинг натижасида буг 'ёши электр даври билан алмаштирилди. В. Франклин, Г. Ричман ва М. В. Ломоносовларнинг атмосфера электрини о'рганиш бо'йича, Л. Галвани, А. Волта ва В. В. Петровнинг - кимёвий оқим манбаларини о'рганиш, М. Фарадей томонидан электромагнит индуктсияни очиш ва. ниҳоят, электротехника асосларини яратган таниқли олимлар ва ихтирочиларнинг асарлари: П.Н.Яблочков, А.Н. Лодйгин, П. Л. Шиллинг, Б. С. Жакоби, Э. Ҳ. Ленз, М. О. Доливо-Доброволский, И. Ф. Усагин, Т. Эдисон.
Физикани о'қитиш ва тарих о'ртасидаги бог'лиқликнинг юқорида ко'рсатилган асосий шакллари билан бир қаторда қуйидагиларни тавсия этиш мумкин:
1. Тарихий контекстда физика курсининг бир қатор мавзуларини тақдим этиш (масалан, Торриcелли томонидан атмосфера босимининг кашф этилиши ҳақидаги материал шу тарзда тақдим этилиши мумкин).
2. Ёрқин тарихий фактлардан, олимларнинг баёнотларидан фойдаланиш. Масалан, Архимед кучини о'рганаётганда, о'қувчиларга Римларнинг Сиракузани қамал қилиш пайтида Архимеднинг о'лими ҳақида айтиб бериш фойдалидир; Фарадей асарлари ҳақида гапириб, Девининг со'зларини келтиринг, у о'зининг энг ажойиб кашфиёти Фарадейни кашф этгани деб айтишни ёқтирган; А.С.Поповнинг со'зларини келтиринг: "Мен рус одамиман ва барча билимларим, барча ишларим, барча ютуқларим фақат Ватанимга беришга ҳақлиман ..."; афсона Галилейга тааллуқли со'зларни келтира оласиз: "Оҳ, у ҳали ҳам айланади!" ёки Архимед айтган со'зларни: "Менга фақат таянч пунктини беринг, мен эрни ко'тараман!" Гарчи бу иборалар тарихий ютуқлар бо'лмаса-да, улар мажозий ма'нода - олимларнинг характерли хусусиятларини - уларнинг қат'иятлилиги, қат'иятлилиги, илмга бо'лган ишончини ифода этади.
3. Тажрибаларни уларнинг "классик" дизайнига яқин шаклда ташкил этиш (масалан, Магдебург ярим шарлари билан юкланган ог'ирликдаги рамкага осиб қо'йилган тажриба).
4. Тарихий мазмундаги муаммоларни эчиш (бундай муаммонинг мисоли - қирол Иерон тожининг таниқли муаммоси).
5. Физика курсининг тегишли мавзуларини тушунтиришда тарихий мазмундаги расмлар, фотосуратлар, шаффофлар ва филм қисмларидан фойдаланиш.
6. Фан ва техника тарихи бо'йича илмий конферентсиялар о'тказиш.
Физика дарсларида адабиёт билан бог'лиқлик, биринчи навбатда, бадиий адабиёт ва илмий-оммабоп адабиётлардан ёки фолклор намуналаридан фойдаланиш, ма'лум бир жисмоний ҳодисани, тарихий вазиятни, олим қиёфасини ва бошқаларни образли тавсифлашда ифодаланади. Масалан, Қуёш тутилиши ҳақидаги материални о'рганиш сиз уни В. Г. Короленконинг та'рифидан бошлашингиз мумкин: «О'ргимчакка о'хшаш юмалоқ, қоронг'и душман танаси ёрқин қуёшга тиқилиб, улар осмон баландлигида бирлашадилар. Қоронг'у қалқоннинг орқасидан қандайдир о'згарувчан туслар ёг'дириб, ко'зойнак ҳаракати ва ҳаётни беради, булутлар эса о'зларининг жимгина югуришлари билан бу иллузияни янада кучайтиради. "
Шунингдек, қизиқарли техника шундан иборатки, физика нуқтаи назаридан адабиётдаги айрим жисмоний ҳодисаларни тавсифлашнинг илмий ишончлилиги ва то'г'рилиги баҳоланади ва бузилади.
Физика ва адабиётнинг умумий вазифаси о'қувчиларга китоб устида ишлашни о'ргатишдир. Адабиёт дастури талабалар томонидан дарсликдаги мақолани қисқача тақдим этиш (конспект) ва китобга изоҳлар тузишни назарда тутади. Ушбу ко'никмалар физика дарсларида ҳам қо'лланилиши ва ривожланиши керак.
Физика курси ва ижтимоий тадқиқотлар о'ртасидаги бог'лиқлик Ушбу фанларнинг фанлараро алоқаларининг асоси шундаки, физика фалсафий умумлаштириш учун табиий асосдир. Шунга ко'ра, физика ва бошқа мавзулардаги билимларга асосланиб, ижтимоий фанларни о'рганишда умумлашмалар амалга оширилади. Шунинг учун физика курси учун физика ва ижтимоий фанлар о'ртасидаги фанлараро алоқалар истиқболли ҳисобланади.
Ушбу об'ектлар орасидаги алоқалар фалсафанинг о'зига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда умумий илмий тушунчалар (материя, ҳаракат ва ҳ.к.), диалектика категориялари (узлюксизлик ва дискретлик, зарурат ва тасодиф ва бошқалар), қонунлар (миқдорнинг сифатга о'тиши, қарама-қарши томонларнинг бирлиги ва кураши, инкор) даражасида о'рнатилади. инкор қилиш), принтсиплар, назариялар (билим назарияси).
Физика ва ижтимоий фанлар о'ртасидаги фанлараро алоқаларни фалсафанинг асосий қоидаларини ко'рсатиш ва асослаш учун аниқ жисмоний материаллар ёрдамида амалга ошириш мумкин. Бунга физикани о'қитиш давомида этарли даражада тайёргарлик ко'риш керак.
Физикадан биринчи дарсларданоқ о'қувчилар материя ва унинг турлари то'г'рисида тасаввур ҳосил қила бошладилар; ушбу тушунча ижтимоий тадқиқотлар жараёнида о'қитиш ва умумлаштириш охирига келиб чуқурлашади. Ҳаракат тушунчаси материя, макон ва вақт мавжудлигининг бир шакли сифатида худди шу тарзда умумлаштирилади. Физика курсида ҳодисалар (буг'ланиш ва конденсатсия, эриш ва кристалланиш ва бошқалар), об'ектларнинг хусусиятлари (турли диапазонли электромагнит то'лқинларнинг хусусияти) о'рганилади, булар диалектика қонунларининг намоён бо'лишини аниқ ко'рсатиб беради.
Физик қонуниятларни, физикадаги билиш усулларини, физика қонунларини техникага татбиқ этишни о'рганаётганда талабалар табиат ҳодисаларини билиш қобилияти, чексизлиги, билими ва билимларнинг нисбий ҳақиқати то'г'рисида хулосага келишади.
2.2. Физикани биология билан ўзаро алоқадорлик ўқитиш орқали ўқув чиларда экологик тафaккурни ривожлантириш
Бугунги кунда мамлакатимизда таълим-тарбия тизимининг сифати ва самарадорлигини ошириш, ўқувчи ва талаба ёшларда замонавий билим ва кўникмаларни шакллантириш, таълим тизимлари ҳамда илм-фан соҳаси ўртасида яқин ҳамкорлик ва интеграцияни, таълимнинг узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлаш борасида бир қатор тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
Ҳозирда ўқувчиларни келгуси ҳаётга тайёрлаш, уларга ўз билим ва кўникмаларини амалиётда фойдаланишда ўргатувчи малака талабларини синфлар кесимида ишлаб чиқиш, фанлараро ўзаро алоқадорлик ва даврийликка тўлиқ риоя қилган ҳолда ўқув дастурлари ўртасида узвийликни таъминлаш педагог ҳодимларнинг олдида турган муҳим вазифалардир [1].
Сифатли таълимнинг мақсади - ўқувчиларнинг чуқур билимга эга бўлишлари ва ўз устида ишлаш қобилиятларини ривожлантиришлари учун шароит яратиш, уларнинг мустақил қарор қабул қила оладиган шахс сифатида тарбиялашдан иборат. Шу сабабли, таълим соҳасида кўплаб янгиликлар киритилмоқда, уларнинг умумий йўналиши бу ўқувчининг шахсини ривожлантириш ва шакллантириш, сифатли таълим жараёнини ташкил этишга эришиш [2,3].
Бугунги кунда инсоният олдида турган глобал, ҳаётий муаммолар ичида экологик муаммолар энг устувор аҳамият касб этганига инкор этиб бўлмайди. Экологик инқирозни фақат техник воситалар билан енгиб ўтишнинг иложи йўқлиги хеч кимга сир эмас. Инсониятнинг табиат билан муносабатларини тартибга солишнинг ва экологик муаммолар ҳал қилинишини муқобил ечими оммавий экологик таълим эканини аллақачон англаб етдик.
Агар анаъанавий ўқув фанлари мазмунини экологик таълим билан бойитилса кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Бошқа фанлардан фарқли ўлароқ, физика фани алоҳида аҳамият касб этади, чунки физика табиат ҳақидаги фан сифатида ўқувчиларда табиатнинг яхлитлиги, ундаги жараёнларнинг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро тўлдириши, шунингдек, атроф муҳитнинг ифлосланиш манбалари ҳақидаги билим ва кўникмаларни шакллантиради. Физика дунёнинг илмий манзарасини, жамият ва табиат ўртасидаги мувозанатни сақлаш ҳамда илмий-техникавий тараққиётнинг салбий оқибатларини олдини олиш учун ўзаро муносабатларни тартибга солиш зарурлигини англаш хақидаги тасавввурни шакллантириб, ўқувчилар билан маълум экологик инқироз ҳолатларини бартараф этиш йўлларини излаб топишни, бунда уларга фан-техника муносабатларини ахамиятини тушунтириш имконини беради. Бу йўналишда замонавий мактаб физика курсининг самарадорлиги анча паст. Физика ўқитувчилари экологик таълимга деярли эътибор қаратмайдилар. Экологияга оид материал физика дарслари мазмунига жуда оз миқдорда киритилади ёки умуман ишлатилмайди, бундай материал физика ўқитувчилари томонидан қўшимча, иллюстратив, ёки ихтиёрий ва иккинчи даражали деб ҳисобланади.
Бундан ташқари экологик таълимга бағишланган сезиларли миқдордаги тадқиқотларга қарамай, физика ўқитиш жараёнида экологик таълимнинг мазмуни, шакллари ва усуллари тўлиқ ишлаб чиқилмаган ва очиб берилмаган [4].
Мактаб ўқувчиларида физикани ўрганишда экологик билим ва кўникмаларни самарали шакллантириш учун ўқувчиларнинг атроф-муҳит билан ўзаро муносабатининг шахсий тажрибасига, атроф-муҳит ҳолатини ўрганиш, таҳлил қилиш, аниқлашда мустақил фаолиятга асосланган ўқитишни амалга ошириш лозим. Ўқувчилар экологик вазиятни яхшилаш ва муайян экологик муаммоларни ҳал қилиш бўйича чора-тадбирлар билан таништириш зарур.
Ўқувчиларнинг физика фанига бўлган қизиқишини ошириш, уларни атроф-муҳит муаммоларидан хабардор бўлишга ва тушунишга ундаш усулларидан бири физикавий ва экологик таълим сифатини ошириш учун интеграциялашган физик топшириқлар мазмунига экологик компонентни киритишдир.
Шуни таъкидлаш жоизки, ўқувчилар мактабда таълим олиш жараёни давомида мингга яқин сифат ва ҳисоблаш физикавий масалаларни ишлайдилар ва уларга бутун ўқиш вақтининг учдан бир қисмини сарфлайдилар. Ҳаммамизга маълумки, физика асосларини ўрганишда энг муҳим элемент - бу масалалар ечиш. Бу ерда ўқувчиларнинг экологик қарашларини шакллантиришнинг тарбиявий асосига эътибор қаратилган. Экологик мазмунга эга бўлган топшириқнинг энг катта тарбиявий таъсирига унинг мазмунида қизиқарли рақамлар ва фактлар, шунингдек, иллюстрациялар мавжуд бўлганда эришилади [5]. Бундай физик масалаларни ечишда ўқувчиларнинг ақлий ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришнинг энг муҳим воситаларидан бири саналади. Кўпинча синфда муаммоли вазиятлар топшириқлар ёрдамида яратилади ва бу ўқувчиларнинг ақлий фаолиятини фаоллаштиради [3].
Қадимги юнон файласуфи Аристотель табиат қонуниятларини ўрганишда тирик жонзодлар оламини жониворлар ва ўсимликлар қироллигига ажратган [6]. Қуйида ўқвчиларда физикани ўқитишдаги экологик тафаккурни ривожлантириш учун биз ҳам физикага оид масалаларни икки қисмга ажратдик.