Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

 
Tayanch tushunchalar: 
devon, lug‘at, qo‘shiq, she’r, marsiya, madhiya, 
doston, qissa, rivoyat, masal, sav, isnod, matn, tasnif, maqola.
Ma’ruzada qo‘yiladigan muammo: 
“Devonu lug‘oti-t-turk” asarining 
adabiy-badiiy materiallarini aniqlash va ularni tavsiflash. 
 
“Devonu lug‘ati-t-turk” XI asrning buyuk tilshunos olimi Mahmud 
Koshg‘ariy tomonidan yozilgan bo‘lib, unda turkiy so‘zlarning ma’nolarini 
izohlash uchun badiiy matnlar parchalaridan keng ko‘lamda foydalanilgan. Bu 
badiiy asarlar qismlari turli ko‘rinishlarda keltiriladi. Nasr ko‘rinishidagi parchalar 
tarixiy doston, qissa va rivoyatlardan olingan. Shuni ta’kidlash lozimki, ularning 
ayrimlari Koshg‘ariydek yirik olim tomonidan qayta ishlangan bo‘lishi ham 
mumkin. Shuningdek, ularning ba’zilari o‘z isnodi, ya’ni hikoya qiluvchisi nomi 
bilan birga qayd etilsa, ba’zilari xalq og‘zida hikoya qilib yurilgani aytiladi. 
Bir o‘rinda u o‘ziga Muhammad Jaqir To‘nqaxonning o‘g‘li Isrofil 
To‘g‘antegin otasidan eshitgan turk xoqoni Shu haqidagi bir rivoyatni aytib 
berganini esga oladi va rivoyatning bir qismini keltiradi. Boshqa bir o‘rinlardada 
xuddi shu rivoyatni isnodsiz davom ettiradi. Parchalarni birlashtirib rivoyatning 
to‘liq mazmuniga ega bo‘lish mumkin. Rivoyatda turk xoqonlaridan bo‘lgan Shu 

---

104 
makedoniyalik Iskandarning turkiylar ustiga bostirib kelishi, Shuning hech kimga 
bildirmay Iskandar qo‘shini tomonga xufiya yuborishi va kerakli ma’lumotlarni 
olib turishi, shahardan chetga – Chinga borib u bilan kurash olib borishi qiziqarli 
lavhalarda hikoya qilinadi. Shaharda 22 oila qolib ketadi. Ular o‘g‘uzlar edi. 
Ularga yana ikki oila kelib qo‘shiladi. O‘g‘uzlarning 24 qabilasi ana shulardan 
tarqagan emish. 22 qabila o‘sha urush davrida chetda qolib ketgan oilalarning 
boshliqlari ismi bilan, ularga qo‘shilgan ikki oila “qol och” – “och qol” degan 
amrga ko‘ra “xalach” degan nom bilan yuritilar ekan. 
Rivoyatda ba’zi joy nomlari ham xalqona etimologiga ko‘ra, voqealar 
jarayonida aytilgan forcha va turkiy so‘zlar bilan atalishi qayd etiladi. Masalan, 
Iskandarning turkiy kamonbozlarning mahoratiga qoyil qolib, “inan xud xo‘rand” 
(bular o‘zlari topib yeyuvchilar) degan so‘ziga binoan Xudxo‘r degan viloyat nomi 
kelib chiqqan emish. Xuddi shunday jangda turk askari tomonidan Iskandar 
askarlaridan biri beligacha chopib tashlanganda uning oltin to‘la hamyoni ham 
kesilib ketadi. Qonga bo‘yalib qolgan oltinlar to‘kilib qoladi. “Altun qan” degan 
bir askarning so‘zi Oltin tog‘ nomiga asos bo‘lgan ekan va hokazo.
Rivoyatda etnik nomlar kelib chiqishida ham shunday voqealar sabab 
bo‘lgani aytiladi. Iskandar loyga botib, qutula olmay qroganda “In chi gil ast? 
Degan va undan chigil nomi kelib chiqqan. Ba’zi ovqatlar nomi ham xuddi 
shunday talqin qilinadi. Masalan, Iskandarning askarlari toliqib, “Bizni och tutma” 
degan so‘zlaridan tutmach ovqati nomi kelib chiqqan. 
Shoh g‘olib bo‘lib, yirik davlat barpo qilibdi va Shu deb nomlangan tilsimli 
shaharni qurdiribdi. Tilsim bu yerga kelayotgan har qanday dushman qo‘shinini 
ushlab qolar emish. Hatto, laylaklar ham bu shahar ustidan uchib o‘ta olmas emish. 
“Devon”da keltirilgan Alp Er To‘nga – Afrosiyob hamda uning o‘g‘li Borman 
haqidagi parchalar ham badiiy qimmati katta rivoyatlar mavjud bo‘lganidan dalolat 
beradi. 
Mahmud Koshg‘ariy ba’zan juda kichik masallar (sav) ham keltiradiki, ular 
kichikligidan qat’i nazar o‘z qimmatiga ega. Masalan,

---

105 
Ashich ayur: tubum altun, 
Qamich ayur: men qaydaman? 
Mazmuni: 
Qozon aytar: tubim oltin,Cho‘mich aytar: men qaydaman? 
O‘rta Osiyoning qadimgi aholisi qo‘shiqlaridan namunalar ham «Devonu 
lug‘oti-t-turk»da kattagina qismni egallaydi. Unda so‘zlarni izohlash uchun, tabiiy 
ravishda, XI asrgacha avloddan-avlodga, og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan qo‘shiq 
matnlariga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Ularda o‘ta arxaik elementlarning ko‘pligi 
va musulmon e’tiqodiga doir arabiy jumlalarning deyarli uchramasligi 
qo‘shiqlarning asosi juda qadim davrlarga mansubligini ko‘rsatadi. 
Masalan, yaboqu va basmil qabilalari urushi haqidagi parchalar Urxun- 
Enasoy yodgorliklarida ham uchraydi. Shuningdek, Alp Ertunga marsiyasi ham 
juda qadimiyligi ma’lum. Lekin «Devonu lug‘oti-t-turk» bilan bir davrda yoki 
undan oldin yaratilgan, qiyoslashga arzirli manbalarning yo‘qligi bois undagi 
adabiy parchalar xronologiyasini – qaysi matn qaysi davrda yaratilganini aniqlash 
juda qiyin ishdir. Ular aniqlanganda ham, mukammal holda bo‘lmagani uchun, 
qadimiy adabiy parchalar sifatidagina qimmatga egaligicha qolaveradi. Mahmud 
Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» kitobidan «Yoz o‘yinlari» (6 ta to‘rtlik), 
«Ovdan urushqa» (12 ta to‘rtlik)ni ko‘rsatadi.
N.Mallayev “Devon”dagi parchalarni quyidagicha tasnif qilgan: