Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

“Devoni hikmat”ning manbalari, janriy va tarkibiy tuzilishi, g‘oyaviy 
mavzu doirasi.
 
Yassaviy „Devoni hikmat“ining asl qo‘lyozmasi bizgacha yetib 
kelmagan. Uning birinchi marta kim tomonidan qachon tuzilgani ham fanda 
ma’lum emas. Biroq keyingi asrlarda ko‘chirilgan bir necha nusxalari 
O‘zbekistonda ham, ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda ham saqlanadi. Ular orasida 
eng qadimgi nusxa 17-asrga taalluqlidir. Bulardan tashqari, asar 19-asr oxiri va XX 
asr boshlarida musulmon shaharlarida, xususan, Toshkent va Qozon shaharlarida 
tashkil etilgan, toshbosma usulida ish olib boruvchi bosmaxonalarda ko‘p martalab 
chop etilgan. E’tiborli jihati shundaki, ular hech bir hukmdor yoki amaldorning 
buyurtmasi bilan ko‘paytirilmagan, balki xalq orasida ularga bo‘lgan talab 
Yassaviy devonining ommalashuviga sabab edi. Hozirda ham xalqimiz orasida bu 
devonning nusxalari ko‘plab topiladi. 

---

186 
«Devoni hikmat» o‘zida Ahmad Yassaviy adabiy merosini jamlaydi. 
Hikmatlarga «Qul Xoja Ahmad», «Xoja Ahmad Yassaviy», «Ahmad ibn Ibrohim», 
«Sulton Xoja Ahmad Yassaviy», «Yassaviy miskin Ahmad», «Miskin Yassaviy», 
«Xoja Ahmad», «Ahmad», «Ahmadiy», «Qul Ahmad», «Miskin Ahmad » kabi 
taxalluslar qo‘yilgan. 
Unda 240 ga yaqin she’r bor. Ayrim adabiyotlarda hikmatlar devoni avvalgi 
bandidagi “Men daftari soniy so‘zin ochdim mano” (Bunday misralarni “Man 
daftari soniy so‘zin ochdim, man-o (yoki man-a)” tarzida yozish maqsadga 
muvofiq!) misrasining “daftari soniy” birikmasiga diqqat qaratilib, turli xil 
izohlanishiga duch kelish mumkin. Masalan, 1992 yilgi nashr izohlarida: "Daftari 
soniy – ikkinchi daftar. I.Haqqulovning fikricha, Ahmad Yassaviy bundan avval 
ham hikmatlar aytgan. Mazkur hikmatlar esa ikkinchi daftardir. Rostdan ham, u 
114-hikmatida: “To‘rt ming to‘rt yuz hikmat aytdim, Haqdin farmon” deydi”, 
deyilgan. 1990 yilgi nashrda esa I.Haqqulov u “Ahmad Yassaviy ishqi ilohiy 
talqinidagi asarlar majmuasini nazarda tutgan”ligi bilan izohlanadi. Bizningcha, 
“daftari soniy”ni bulardan tashqari ham bir necha turda talqin qilish mumkin. 
Masalan, daftari avval – qalb, daftari soniy – xat; daftari avval – shariat, daftari 
soniy – tariqat; daftari avval – zot, daftari soniy – tajalliy; daftari avval – talab, 
daftari soniy – ishq va h. 
Yassaviyning “Devoni hikmat”dan avval ham hikmatlar yozgan-yozmagani 
masalasida esa qat’iy aytish mumkinki, “daftari soniy”ning birinchi izohida 
aytilganidek u shoir hikmatlari yozilgan ikkinchi daftar emas. Tilimizda “daftar” 
so‘zi eng sodda va jo‘n tushunilgandagina yozuv vositasi tushunchasini ifodalaydi. 
Badiiy asarda u juda ko‘p ma’nolarda qo‘llanishi mumkinligi ma’lum. Shoirning 
bundan oldin hikmatlar daftari bo‘lmaganini “daftari soniy”da keltirilgan 2-
hikmatdan
22
: 
Bir yoshimda arvoh menga ulush berdi, 
22
Hikmat tartib raqamlarini berishda 1992 yilgi nashrga asoslanmoqdamiz. 

---

187 
Ikki yoshda payg‘ambarlar kelib so‘rdi...
deya davom ettirilgan yosh bosqichlari 5-hikmatgacha (50 yoshgacha) tizimli 
suratda davom ettiriladi. Birinchi daftarni to‘ldirib ikkinchisiga kelganda norasida 
bolalik taassurotlariga qaytishni juda ham mantiqli deb bo‘lmaydi. 
114-hikmatdagi “To‘rt ming to‘rt yuz hikmat aytdim, Haqdin farmon”, degan 
misraga diqqat qaratuvchilar 122-hikmatdagi: 
Qul Xoja Ahmad gavhar yanglig‘ hikmat aydi, 
Eranlarga xizmat qilib nazar topdi, 
To‘qson to‘qqiz ming hikmat aytib doston qildi, 
Doston qilib bo‘ston ichra yurmoq uchun
, 
Misralariga nazar solmaganlar. Binobarin, keltirilgan hikmatlar sonini she’r 
bilan o‘lchash maqsadga muvofiq emas. Buni she’r ichida aytilgan fikrlar yoki 
majoz bilan izohlash ma’quldir. Shuningdek, Ibrohim Haqqulov turk olimi Komil 
Eraslon bu raqamni (4400ni) keyingi shoirlar to‘qigan, degan fikrni aytaganini 
ta’kidlaydi. Buni ham e’tibordan qoldirib bo‘lmaydi. 
Professor N.Mallayevning “Devoni hikmat”ni kuzatish asnosida bildirgan 
quyidagi fikrlari e’tiborli: “Uning qo‘l yozma nusxalari ham, bosma nashrlari ham 
bir-biridan juda farq qiladi. Ularda she’rlar miqdori bir xil emas, birida bo‘lgan 
ko‘pgina she’rlar ikkinchi birida yo‘q, borlari esa hajmi va teksti jihatidan bir-
biridan katta farq qiladi. SHe’rlarda zikr etilgan nom (yoki taxallus) ham bir xil 
emas. Masalan, “Devoni hikmat”ning she’rlar miqdori jihatidan eng katta nusxasi 
bo‘lgan beshinchi Qozon nashrini olaylik. Unda 149 hikmat berilgan bo‘lib, 
ulardan 109 hikmat bevosita Ahmad Yassaviy nomi bilan bog‘liqdir. Bu 
hikmatlarda Ahmad Yassaviy nomi “Qul Xoja Ahmad”, “Xoja Ahmad Yassaviy”, 
“Ahmad ibn Ibrohim”, “Miskin Yassaviy”, va “Xoja Ahmad” tarzida berilgan, 
ayrim hikmatlarda esa qisqagina “Ahmad” yoki “Ahmadiy”, “Qul Ahmad” yoki 
“Miskin Ahmad” nomlari ishlatilgan. Yuqoridagi nomlar bilan kelgan ayrim 
she’rlar boshqa kitoblarda, masalan, Sulaymon Boqirg‘oniyning “Boqirg‘on 
kitobi”da, Mullo Shamsiddin O‘zgandiyning hikmatlarida ham uchraydi. Bundan 

---

188 
tashqari, “Devoni hikmat” nusxalariga Qo‘l Sharif, Miskin G‘arib, Qo‘l Asad, 
Xudoydod, Qul Nodiriy, Qul Sayfiddin, Bobo Mochin, Miskin Qosim, Miskin 
Azim va boshqa avtorlarning she’rlari ham kiritilgan. Ayrim she’rlarning avtori 
umuman ko‘rsatilmagan. 
Til va uslub jihatidan ham “Devoni hikmat” nusxalari bir-biridan katta farq 
qiladi. “Devoni hikmat”ning birorta nusxasi ham Yassaviy tilining, XII asr o‘zbek 
tilining aynan asl yodgorligi bo‘la olmaydi. Chunki Yassaviy hikmatlari og‘izdan-
og‘izga ko‘chib, kitobdan kitobga o‘tib, o‘z asl tilini allaqachonlar o‘zgartirib 
yuborgan edi, unda qadimgi tilning ayrim arxaik elementlarigina saqlanib qolgan. 
SHe’rlar mazmun jihatidan ham farq etadi, hatto ba’zan zid keladi. Bu esa 
professor A.K.Borovkov ta’kidlaganidek, “Devoni hikmat”dagi she’rlarning qaysi 
biri bevosita Ahmad Yassaviyga mansub ekanini aniqlashni g‘oyatda 
mushkulllashtiradi va ularning aslini tasavvur etishga imkon bermaydi. Lekin, 
shunga qaramay, “Devoni hikmat” she’rlarining kimga mansubligi va ularning 
o‘zgarib borishi haqida, mulohaza tarzida bo‘lsa ham, quyidagilarni aytish 
mumkin: 
1. “Devoni hikmat”dagi she’rlarning xilma-xil o‘zgarishlarga uchraganiga 
qaramay, devonning g‘oyaviy negizini asosan Ahmad Yassaviy she’rlari tashkil 
etadi. Bu fikr Ahmad Yassaviy nomi turli shaklda zikr etilgan she’rlarga (albatta, 
hammasiga ham emas) taaluqlidir. Yassaviy she’rlarining tili va uslubi o‘zgarib 
borgan bo‘lsa ham, lekin ularning asosiy g‘oyaviy mazmuni saqlanib qolgan. 
2. “Devoni hikmat” bevosita Ahmad Yassaviyning o‘zi tomonidan emas, 
balki keyinroq uning muxlislari tomonidan tuzilgan bo‘lishi kerak. Agar “Devoni 
hikmat” ni Ahmad Yassaviyning o‘zi tuzganda edi, devon shu darajada xilma-xil 
o‘zgarishlarga uchramagan bo‘lur edi. 
3. Uzoq zamonlar davomida “Devoni xikmat”ga turli xil o‘zgarishlar 
kiritilgan. Bu o‘zgarishlar she’rlarning miqdori va hajmiga ham, ularning til va 
uslubiga ham taalluqlidir. Yassaviy hikmatlarining tili va uslubi o‘zgarib, keyingi 
davrlarning tiliga muvofiqlashib borgan, tahrir qilingan. Yassaviy hikmatlariga 

---

189 
o‘xshatma yoki taqlid tariqasida yangi hikmatlar yaratilgan, ularning ko‘pchiligi 
Yassaviy nomi bilan atalgan: “Devoni hikmat”dagi she’rlar alfavit sirasi bilan 
joylashtirilib, devonga “Debocha” ham ilova qilingan va hokazo. 
Yassaviy hikmatlarining o‘zgarib borganini ulardagi “Tug‘qan yerim ul 
muborak Turkiston” kabi ko‘pgina misralar ham ko‘rsatadi. Chunki ilgari Yassi 
deb nomlangan shahar faqat XV asrning oxirlaridan boshlab Turkiston deb 
yuritilgan. 
4. “Devoni hikmat”ga Yassaviy she’rlari yoki Yassaviyga nisbat berilgan 
she’rlardan tashqari, uning shogirdlari va muxlislari tomonidan yaratilgan she’rlar 
ham kiritib turilgan. 
5. “Ahmad” yoki “Ahmadiy” nomi bilan aytilgan bir qator she’rlar, prof. A. 
K. Borovkov ta’kidlaganidek, Ahmad Yassaviy she’ralari bo‘lmay, balki shu 
nomdagi boshqa shoirning she’rlari bo‘lishi mumkin. “Ahmad” yoki “Ahmadiy” 
nomi bilan kelgan ko‘pchilik she’rlarning aruz vaznida bo‘lishi (Yassaviy 
hikmatlari asosan barmoq vaznidadir), ularning til va uslub jihatidan XV asr 
adabiyotiga yaqin turishi shuni ko‘rsatadi. A. K. Borovkovning faraz qilishicha, 
“Devoni hikmat”dagi “Ahmad” yoki “Ahmadiy” Kamoliddin Iqoniyning muridi 
shayx Said Ahmad (XV asr) bo‘lishi mumkin. 
6. Modomiki, “Devoni hikmat” turli o‘zgarishlarga uchrab, Ahmad 
Yassaviyning ko‘pdan-ko‘p shogirdlari, muxlislari va mutasavvif kotiblar 
tomonidan “tahrir” qilingan, Yassaviy hikmatlariga taqlid qilib yozilgan va 
mustaqil bitilgan she’rlar bilan to‘lib borgan ekan, u faqat Yassaviyning badiiy 
yodgorligi bo‘lmay, balki yassaviya-jahriya tariqatining bir necha asrlik umumiy 
adabiyot yodgorligidir. Til va uslubning farq- tafovutlari ham, mavzu va 
mazmundagi ziddiyatlar ham (garchi bunday ziddiyatlar bir shaxsning o‘zida ham 
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lsa-da) shuni ko‘rsatadi”
23
. 
23
Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. Биринчи китоб. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б. 153 – 155.

---

190 
Yassaviyning o‘zi o‘z qo‘li bilan kitob tartib bermagan ekan, bu nodir meros 
uning murid va izdoshlari tomonidan tartiblanganini diqqat doirasida saqlash 
lozim. Hikmatlardagi ba’zi so‘zlarning o‘zgarib qolgani, badiiy nuqsonlarga yo‘l 
qo‘yilgani va hokazolarni tartiblovchilar yoki ko‘chiruvchilar tomonidan qilingan 
xatoliklar sifatida baholash lozim. 
Shoir nuqtai nazarida hikmat – «ilmi laduniy», ya’ni ilmi g‘aybu haqoyiq va 
ilohiy sirlarni kashf qilish mazmunini anglatadi. U tasavvufni inson ma’naviyatini 
yuksaltiruvchi muhim omil sifatida biladi. Shuning uchun u o‘z ijodini ma’lum bir 
yo‘l bilan chegaraladi, diniy-tasavvufiy g‘oyalarga asoslangan didaktik she’rlar – 
hikmatlar aytishni odatiga aylantirdi.
Bunda u o‘z zimmasiga shoirlikning barcha mas’uliyatlarini olmaydi. 
Shuning uchun ham hikmatlar 12-asr she’riyatiga xos vazn va janrlar talabiga mos 
emas. Ko‘rib o‘tganimizdek, “Qutadg‘u bilig” va “Hibatu-l-haqoyiq” kabi 
asarlarda aruz vazniga to‘la amal qilingan, ba’zi adabiy janrlar shakllanib qolgan 
edi. Bu davr fors adabiyotida badiiyat masalalarida ham siljishlar sodir bo‘lgan. 
Yassaviyning ulardan bexabar bo‘lishi mumkin emas edi. Lekin u o‘z hikmatlarida 
ularni inobatga olmadi. Faqat turkiy she’riyatning azaliy shakl va janrlarida zikr 
qo‘shiqlari yaratib, ularni “hikmat” deb nomlab qo‘ya qoldi. Ularning zikr 
qo‘shiqlari ekaniga juda ko‘p o‘rinlarda yuklamalardan foydalanib ritm paydo 
qilinishi ham dalil bo‘la oladi: