Nadjapova nigina abdurasulovna

2.2.2. Kishilik olmoshlari bilan ifodalangan evfemizmlar 

 

Ma’lumki,  eronliklar  seriltifot  xalq  hisoblanadi.  Ularda  o‘zidan  yoshi  yoki 

mansabi  kattalarga  nisbatan  hurmatni  ifodalash  juda  kuchli.  Yuqori  uslubga  oid 

deyarli  har  bir  fe’lning  varianti  bor.  Shu  qatorda  olmoshlarning  ham  iltifot 

variantlari  mavjud.  Bu  haqda  M.S. Uzina  “Fors  tilida  iltifot  ma’nosini  bildiruvchi 

so‘zlar  ichida  olmoshlarning  iltifot  formasi  muhim  o‘rinni  egallaydi”,  deb 

ta’kidlaydi

52

.  

Bunday  kishilik  olmoshlariga  asosan 

 

هدنب

bande

  “qul”  (1-sh.), 

 

راکرس

sarkār 

“xo‘jayin” (2-sh.) kabi otlar, arab tilidan o‘zlashgan sifatlardan  

 

ریقح

haqir 

“haqir”,  

                                                

52

 Bu haqda qarang.

 Узина М.С. О вежливых эквивалентов местоимений в современном персидском языке // 

Лексикология и грамматика восточных языков – М., 1976. – С.91-102. 

---

 

35 

راقحا 

ahqār

  “haqir”  (1-sh.),  to‘ldiruvchi 

 

  الله  مﻀعم

moazzamollāh

  “hurmatli”, 

frazeologik  birikmalardan   

 

ﺐناجنیا

injāneb

  “bu  taraf”  (1-sh.), 

 

ﺐناجنآ

ānjāneb

  “u 

taraf”  (2-sh.), 

   

یلاع  بانج

janāb-e  ‘āli

  “janobi  oliylari”  (2-sh.), 

 

یلاعراکرس

sarkār-e 

‘āli

 “hazrati oliylari” (2-sh.)larni kiritish mumkin. 

Yuqorida  ko‘rsatilgan  so‘z  va  so‘z  birikmalari  iltifot  ma’nosida  o‘zining 

leksik  ma’nosini  yo‘qotib,  yangi  ma’no  qabul  qiladi.  Ular  predmet  va  ularning 

belgisini bildirish xususiyatini yo‘qotib, olmosh vazifasini bajaradi. Olmoshlarning 

iltifot shaklining paydo bo‘lishi tilning  ijtimoiy  funksiyasi bilan bog‘liq. Masalan, 

yuqori  tabaqaga  mansub  odam  o‘ziga  nisbatan 

 

نم

man

  “men”  deyishi  mumkin, 

lekin  past  tabaqaga  mansub  odam  esa  yuqori  tabaqa  vakillari  oldida  1-shaxsni 

ifodalovchi olmoshlarning iltifot shaklidan birini ishlatadi.  

Olmoshlarning  iltifot  shakli  nafaqat  fors  tili,  balki  boshqa  tillarda  ham, 

jumladan, o‘zbek tilida ham mavjud.  

Ba’zi  hollarda  olmoshlarning  iltifot  shakli  o‘rnida  kishilik  olmoshlari 

ishlatilish  holatlari  ham  kuzatiladi.  Lekin  fors  tilida  bu  hodisa  nazariy  va  amaliy 

jihatdan  to‘liq  o‘rganilmagan  va  grammatikada  to‘liq  yoritilmagan.  M.Uzina 

ta’kidlaganidek,  faqat     

ام

mā

  “biz”  va 

 

امش

šomā 

“siz”  kishilik  olmoshlari  hurmat 

yuzasidan

 

  نم

man

  “men”  va 

 

وت

to

  “sen”  olmoshlari  o‘rniga  ishlatilishini 

ta’kidlaydi

53

. 

 V.S.Rastorgueva  va  Yu.A.Rubinchiklar

54

  ناشیا 

išān

  “ular”  olmoshining  3-

shaxs  birlik  shaklida  hurmat  ma’nosida  ishlatilishini  ta’kidlashgan.  Yu.Rubinchik 

bunga  qo‘shimcha  ravishda  fors  tilida  iltifot  shakllarining  paydo  bo‘lish 

sabablariga ham to‘xtalib o‘tgan.  

Eronshunos olimlarning ko‘pchiligi (J.Lazar, A.K.S.Lambton, L.Jirkov) iltifot 

shakli  bilan  almashtirilgan  olmosh  bilan  fe’l  har  doim  shaxs  va  sonda 

moslashishini  ta’kidlashgan.  Kuzatishlar  bu  qoidaga  rioya  qilinmagan  holatlarni 

ham ko‘rsatdi:

 

                                                

53

 Koʻrsatilgan avtoreferat.

 

54

  Рубинчик  Ю.А.  Грамматика  современного  персидского  литературного  язика.  –  Москва:  Восточная  

литература, 2001. - C.55. 

---

 

36 

خم رایسب زرط  هب ﺐناجنیا ناریا هاشنهاش ترﻀح یلعا

ت

 ﻞیام یرص

 ﻊقوم  تسا

ﺄیه

دنیامن ت

  یگ

قارع

 

رشت ار

ﺢی

 

دنک

 

 

A’lāhazrat  šāhanšāh-e  Irān  injāneb  be  tarz-e  besyār  moxtasari  māyel  ast 

mouqe-ye hey’at-e namāyandegi-ye Arāq-rā tašrih konad 

[8:45] 

“Eron  shohanshohi  a’lo  hazratlari,  men  Iroq  delegatsiyasi    pozisiyasi  haqida 

qisqacha to‘xtalmoqchiman”. 

 

؟دشاب یک راکرس   

Sarkār ki bāšad?  

“Siz kimsiz”?[4:54] 

 

Keltirilgan  misollardan  ko‘rinib  turganidek,  ﺐناجنیا 

injāneb 

1-shaxs  birlik, 

راکرس 

sarkār 

2-shaxs ko‘plikni ifodalasa-da, kesim 3-shaxsda turibdi. 

Yuqorida  ta’kidlanganidek  نم  “man”  kishilik  olmoshi  o‘rnida  qator 

sinonimlar  ishlatilishi  mumkin.  Bu  sinonimlardan  tashqari  o‘zidan  kattalar  oldida 

men deyish o‘rniga birinchi shaxs ko‘plik varianti ishlatilish holatlari ham mavjud. 

Masalan:  

اقآ

 

.....

 

.میرادن ریسقت .... ام ..... ام

 

Āqā … mā… mā…taqsir nadārim

 [4:255] 

“Og‘o biz...bizning aybimiz yo‘q”.  

Agar  jumlani  matndan  alohida  tahlil  qilsak,  albatta,  birinchi  shaxs  ko‘plik 

shaklining hech qanday alohida xususiyati ko‘rinmaydi. Lekin kontekstga murojaat 

qilsak,  bu  jumlada  birinchi  shaxs  birlik  haqida  gap  ketayotganining  guvohi 

bo‘lamiz. 

Ismiy evfemizmlar bo‘yicha to‘plangan  materiallar soni juda kam bo‘lganligi 

sababli  ismiy  evfemizmlarning  faqat  yuqorida  taqdim  etilgan  tahliligina  amalga 

oshirildi.  Misollar  kamligi  sababli  ismiy  evfemizmlarning  funksional  tahlilini 

amalga oshirish imkoni bo‘lmadi.  

 

---

 

37