N. Yu. Jo’ruyev

Taqsimlanmagqn foyda to'g’risida•i me *lumotlaming shaklî»nishi va

ularni hisobda aks et\irish tartibi

Iqtisofiy inqirozniny i JtegraCti¿ alasl4‹ı i slJaroi1ida taqsimlanmagan foyda kor.xonaning barqaruı rivojlanishida al‹›l iJu ahanJiyatga ega. Chunki u korxonada sodir bo‘ladigan har xiv moliya\ i§’ risLlaı dan lvi nıcyalanish manbai hisoblanadi.

Taqsimlanmagan dc+¿ da xususiy L apitulda muhim manba hisoblanadi. Korxona uni to'la ishlatishi hank *ruı44k in. Bu kır jıhatdan ijobiy hol deb qaraladi, ya*ni yaratilgan qiymat yoki iqtisodiy naF t‹›” I g ıshiah chiqarishni rivojlantirishga }’oLi dix'idend uchun to'langan deb hisobîa*Jadi. Ammo taqsimlanmagan foydani to*liq ishlatish natijasida joriy yilda sodir bo‘ ladiyan moIi\ aviy risklardan saqlaîzish uchun manba mavjud bo' Imaydi.
Taqsimlanmagan royda (qoplanmagan zarar) summasining boshqa shakllaridagi ko”rsatrichIari bilan o'zaro bog*I iqligini al‹›hida ahamiyatya ega. Chunki bu L,olal sol foydani dastlabk i nazoratini yo’ Iga qo''visl inek onini beradi. ChunLi, bux galteriya balansidagi asosiy moddalar albaıta hoshqa moliyaviy hisobot shakIlarida yoki ilovalardagi o’zgarish talablariga va i fodasi₆a ega bo*îishi zarur.
«Taqsimlanilmagan foyda (qoplanilmagan zarar )» schyotlarida aks etgan
qiymatni to'g’ri o'qish va uning realligini ta*minIash. buxgalteriy a hisobining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda, uning qoldiq qiymatini to'g"ri baholash›

xususiy kapital hisobida ahamiyatli deb qaraladi va «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»-schyotlari bo'yicha qoldiqli qiymat aktivlar ortishi yoki passivlaming kamayishini to’g’ri ifoda etish i kerak. Bu esa, korxona daromad bazasining dastlabki hisobini to’g’ri yuritish zarurligini belgilaydi.

«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotini ishlatish ikki xil tabiatga ega, ya'ni: agar davr oxiriga taqsimlanmagan foyda summasi mavjud bo’Isa korxonalarda ushbu summa ustav kapitaliga va boshqa x ususiy kapital moddalariga kiritish mumkin. Zarar summasi esa, uni Lamaytirishga yo’naltiriladi.
Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)ni moliyaviy hisobotda aks ettirish va baholashning o’ziga xos jihatlaridan yana biri buxgalteriya balansida ushbu
schyotga faqat bina qatoming ajratilganligidir. Bu foyda ham, zarar ham bir qatorda turli ishorada aks ettirishni anglatadi. Lekin, aktivlar qatoriga kiritilgan va sotish ob'yekti bo’lgan zarar summasini manfiy ishorada, chegiriluvchi qator sifatida passivda aks ettirilishi uni yo'q qilmaydi. Aksincha, o’zlik mablag'1ari manbaini zarar summasiga doîmiy tafovutlash imkonini beradi.
nTaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyoti foydani taqsimlanmagan, zararni manbalanmagan qismini hisobga oluvchi schyot hisoblanadi. U moliyaviy hisobotda aks etuvchi va foyda(zarar)ni zaxiradagi qiymatini belgîlovchi qatorda aks ettiriladi. Ya’ni, buxgalteriya balansining alohida satrda ushbu schyot qoldig’i o'z aksinî topadi.
«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotida joriy va o'tgan davrlarga tegishli bo'1gan foyda (zarar)ning qoldiq summalari aks etadi. Taqsimlanmagan foyda korxonasi erkîn tasarrufida bo’ lgan va uning belgilovida hal etiladigan modda hisoblanadi. U bevosita iste"mol va jamg’ariladigan keyingi qoldiq summani xarakterlaydi.
Xususiy kapital to'g’risidagi hisobotda taqsimlanmagan foyda to’g'risidagi ma’lumotlaming aks ettirish jarayonida eng avvalo uning haqiqiyligini tekshirish lczim. Buning uchun amalga oshiriladigan hisob ishlarini bir necha bosqichda amalga oshirish lozim.
i3irinclıi bosqichda hisobot davrining taqsimlanmaıgan foyda summasîning to’g’riligi tekshirilishi lozim. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyotining aylanmasining to’g’ri1igi va uning ma’lumotlarini «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ning hisobot davrining sof foydasi (zarari) (270-satr) bilan hamda 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti rna'luıuotlari bilan taqqoslash lozim. Ikkinchi bosqichda esa «Buxgalteriya balansi»ning «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasi bilan bog'lanishi tekshirilishi zarur. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyoti kredit qoldig’i bilan 8720-«Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotining qoldig’i summalari yig’ indisining buxgalteriya balansining 450-satridagi «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» summasi bilan taqqoslanadi. Ushbu summalaming tenglamasi ma’lumotlaming to’g'riligini anglatadi. Shundan so'ng 8710-schyot ma'lumotlari 060-«Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (zarari)» satriga yoziladi.

4. 
   Sotib oliagan xususiy aksiyalar to*g’risidagi ma*lumotlarni hisobotda aks ettirilishi
   

Aksiyadorlik jamiyatlari o'zınıng chiqargan aksiyalarini sotib olishi va uni qaytadan sotishi mumkin. Xususiy aksiyalamı quyidagi maqsadlarda vaqtinchalik sotib olishi mumkİn:

• 
  aksiyalar kursining barqarorligini ta"minlash uchun;
  

aksiyalarga to'1anadigan divident summasini oshirish uchun;

• 
  aksiyalami korxona ishchi va xizmatchilariga sotish uchurı;
  

aksiyalami boshqa yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan sotib olinıshini
nazorat qilish maqsadida;
aksiyadorlik jamiyati faoliyatining alohida aksionerlar tomonidan naxorat qilish va kuchli ta'sir o'tkazishga yo'l qo'ymaslik uchun.
Sotib olingan xususiy aksiyalar qiymati aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitali miqdorini kamaytiradi va balansda ustav kapitali summasidan chegiriladigan summa sifatida ko'rsatiladi. Emitent tomonidan sotib olingan xususiy aksiyalamıng qiymati haqiqiy sotib olish bahosida aks ettiriladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalami sotib olish bahosidan yuqori bahoda qaytadan sotganda o'rtadagi farq summasi «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari» agarda sotib olingan xususiy aksiya sotib olish bahosidan past bahoda qayta sotilsa o'rtadagi farq summasi «Moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar» sifatida ko'rsatiladi.
Nominal qiymatidan past bahoda sotib olingan xususiy aksiyalamⁱ bekor
qilishda ushbu qiymatlar o'rtasidagi farq «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari» sifatida aks ettiriladi. Agar bekor qilingan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati ularning nominal qiymatdan yuqori bo'lsa, unda farq
«Moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar» sifatida tan olinadi.
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotning sotib olingan xususiy aksiyalar ustunida aniqlanishi uncha murakkab bo"lmagan quyidagicha ko'rsatkichlar belgilangan:

• 
  yil boshiga qoldiq;
  

xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari;

• 
  yil oxiridagi qoldiq.
  

Hisobotning yil boshiga sotib olingan xususiy aksiyalar qoldig'ini aniqlash uchun 8610-«Sotib olingan xususiy aksiyalar-oddiy» va 8620-«Sotib olingan xususiy ^{aksiyalar-imtiyozli»} sc^{hyotlarining yil oxirıga qoldiq sumasiga asoslaniladi. Shu} bilan birgalikda hisobot yilining i-yanvariga tuzilgan buxgalterıya balansi passividagi «sotib olingan xususiy aksiyalar» moddasi (440-satr) ma'lumot1ari bilan solishtiriladi. Buxgalteriya hisobining 8600-«Sotib olingan xususiy aksiyalar› schycıti bilan buxgalteriya balansi passivining xuddi shu nomdagi moddasi bilan taqqoslanadi. lkkala summa bir-biriga mos kelishi lozim. Shundan so'ng ushbu ma'îumotlar hisobotga kirÎti)adi.

Xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari ko'rsatkichida sotib olingan xususiy aksiyalami sotilishi yoki sotib olinishi natijasida ko'payishi yoki kamayishi ko'rsatiladi.

t07
Yil oxiridagı qoldiq summasini aniqlashda buxgalteriya hisobining 8600 «Sotib olingan xususiy aksiyalar» schyoti va buxgalteriya balansi passivining «Sotib olingan xususiy aksiyalar» moddasi ma'lumotlarinı taqqoslash yo'li bilan tekshiriladi. Agar ular o'rtasida tafovut bo'1masa, unda ushbu ma’ lumotlar hisobga kiritiladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalar summasining yil boshiga va oxiriga bo'lgan qoldiq summalari o'rtasidagi farq summasi «Xususiy kapitalning ko'payishi (+) yoki kamayishi (-)» ko'rsatkichıni to'1dirish uchun (120-satr) asos bo'ladi.
Shunday qilib, sotib olingan xususiy aksiyalar to"g’risidagi ma'1umotlar ^{aksiyadorlik jamiyatlarida xususiy kapitalnin}g ^{asosini tashkil qiluvchi oddiy va} imtiyozli aksiyalami boshqarish jarayonini ifodalaydi.

4.