N. Yu. Jo’ruyev

Ustav kapitalining shald la nis h i va uning x ususiy kapital to'g’risidagi hisobotda a ks ettirish tartibi

Korxonaning ustav kapitalining tark ibi uning ta'sis hujjatlari va tashkiliy huquqiy shakliga bog’liqdir. Ustav kapitalini shakllantirish tartibi korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklida mu vofiq O zbek iston Respublikasi qonunchiligi va ta'sis hujjatlari asosida tartibga solinadi.
Ustav kapital i ro'yxatdan o'tkazil gan miqdorda aks ettiriladi va undan oshib
ketishi mumkin emas. KOrxonaning ustav kapitalini ko’payishi yoki kamayishi faqat ta'sischilarnıng qarori asosida ta's is h ujjat lari ga o'zgarishIar kiritilgandan so’ng amalga oshiriladi.
Aksiyadorlik jamiyati davlat ro'yxati dan o'tkazilgandan keyin uning ustav
kapital i emissiya prospektida ro’yxalua olingan summada ko’rsatiladî. Korxonaning aksiyadorlik kapital i hisobda ro'y xatdan o’tsan, lekin emissiyasi tugallanmagan miqdorda hisobga olinishi sababli e’ I on q ilingan (chiqarishga ruxsat beri lgan) chiqarî lgan (aksiyadorlar tomonidan obuna amalga oshirilgan) va muomaladagi oddiy aksiyalaming har qaysi emissiyasini alohida hisobga olish zarur.
Aksiyadorlik jamiyatlari o'z usta›’ Lap italini muomalaga qo'shimcha aksiyalar chiqarish yoki muomaladagi aksiyalaming nominal qiymatini oshirish yo’li bilan oshirish mumkin. Aksiyadorlik jami yat lari ustav kapital i miqdori aksiyalar nominal qiymatining pasayishi yoki ularning sonini kama9irish, shuningdek, jamiyat tomonidan keyinchalik qoplash uchun aksiyalaming bir qismini sotib olinishi natijasida kamayishi mumkin.
Aksiyalarning likvidlilip•ini oshirish maqsadida ularni maydalash natijalari aksiyadorlar kapitalining hajmiga ta'sir ko’ rsatmay, faqatgina yangi muomaladagı aksiyalaming nominal qiymati ›'a miqdorini ko’paytirish sababli ushbu operatsiyalarga buxgalteriya yozuvlari q ilinmaydi.
Aksiyadorlarga korxona ustav kapitalidagi ulushining qaytarilishi aksiyadorlik
jamiyatining sotib olingan xususiy aksiyalari sifatida ko'rsatiladi va ushbu summa shu nomdagi kontrpassiv schyotda hisobga olinadi.
Korxona ro'yxatdan o'tgandan key in uning ustav kapital i ta'sis hujjatlarida belgilangan pay va ulushlaridan tashkil topadi.
Ustav kapitalining shakllanishidagi o’ziga xos xususiyatlar ularning hisobini yurîtishga ham bevosita ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham nXususiy kapital to’g’risidagi hisoboo› ko'rsatkichlarining ustav kapitaliga tegishli ustunlari ushbu xususiyatlami e'tiborga olgan holda tuzilgan.
101
Xususiy Capital to'g’risidagi hisobotda ustav kapitalining yil boshiga qoldig’i (010-satr). Ushbu ko’rsatkîch buxgalteriya hisobinîng 8300 nUstav kapitali (fondi)ning hisobvaraqlari»ning joriy yilning I -yanvariga bo'1gan kredit qoldig’i ma’lumot lari asosida aniqlanadi.
Navbatdagi ko’rsatkich xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari (100- satr)da korxona ustav kapitali qiymatining o'zgarishi natijasida boshqa manbalardan qo'y ilgan mablag’lar summasini ko'rsatadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, ustav kapitalining y il oxiridagi qoldig’i (110-satr), yil boshidagi qoldiq summasiga (010- satr) xususiy Capital shak llanishining boshqa manbalari ( 100-satr)ni qo'shish orqali aniqlanadi.
Xususiy kapitalning ko'payish_' t*). yoki kamayishi (-) (120-satr)ning ustav kapital ining ta'siridagi o'zgarishini ko'rsatadi. Bunda ustav kapitali summasining ko’payishi yoki kamayishi hisobiga xususiy kapital qanchaga o'sgan yoki kamayganligi to’g’risidagi ma'lumotlami olish mumkin.
Xususiy Capital to’g’risidagi hisobotning ustav Capital iga oid ustunlarini to’ldirishdan oldin ularning o'zgarishining buxgalteriya hisobi schyotlaridagi aks ertirilishi tekshirilshi lozim. Buning uchun tekshirish schyotlaming o'zaro bog’ lanishi asosida amalga oshiriladi. Bunda dastlab ustav kapitalining o’zgargan summasiga ustav kapitalini hisobga oluvchi 8300-«Ustav kapitali (fondi)ning hisobvaraqlari» bilan 46 10-«Ta’sischilaming ustav kapitali (fondi)ga badallar bo'yicha qarzlari» hisobvarag’ining bog’ lanishi tekshirilishi lozim. Shundan so’ng ta'sischilaming ustav kapitaliga badallar bo'yicha qarzlarini to’lashini tekshiriladi. Ma’1umotlarning to'g’ril igini ishonch hosil qilingandan so’ng ulami xususiy kapital to’g’ris idagi hisobotning ustav kapitaliga tegishli ustunlaridagi ko'rsatkichlarini to’ ldirish uchun foydalaniladi.
Ammo qonunchilikka muvofiq korxonalarda ustav kapitali har doim ham
o'zgartirilavermaydi.

4. 
   Qo'shilga n kapital bilan bog'Iiq muomalalarni «Xususiy Capital to’g’risidagi hisobotda» aks ettirish tartibi
   

Korxonalar o'z faoliyatini amalga oshirish jarayonida qo'shimcha Capital vujudga keladi. Qo'shimcha kapital a1‹siyadorlik jamiyatlari, xorijiy firmalar va qo'shma korxonalarda shakllantiriladi.
Korxonada qo'siiiIgan Capital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga kelishi mumkin:

1. 
   emissiya daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda aksiyalar birłamchi sotilishida;
   
2. 
   kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi кorijiy investitsiyalî korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida.
   

Emissiya daromadi deb aksiyadorlik jamiyatlarida chiqarilgan aksiyalaming nominal qiymatidan yuqori bahoda sotiłishi natijasida olingan daromadga aytiladi. Emissiya daromadi aksiyalarni sotish jarayonida vujudga keladi. Demak, emissiya daromadi faqat aksiyadorlik jamiyatlarida o'z aksiyalarini birlamchi sotilishi natijasida olinadi. Boshqa korxonalarda emissiya daromadi olinmaydi. Xorijiy
t02
invcstitsiyali korxonalar-qo'shma korxonalar va 100 % chet el kapitali asosida tashkil qi lingan xorijiy firmalar ustav kapitalini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan kursdagi farq larni qo'shimcha kapital si fatida tan oladi.
Ustav kapitalini shakllantirish uchun berilgan valuta va valuta qimmatlik lari, ustav kapitaliga ulushlarni kiritish sanasidagi O'zbek iston Respublikasi Markaziy bankining k ursi bo'y icha baholanadi. Valuta va val uta qimmatlik larini va boshqa mulk fanni baholash ro'yxatdan o’tkazish sanasidagi ta"sis hujjatlarida belgilangan baholardan farq qilish i mumkin. Bunda vujudga keladigan kurs farqlari 8420-«Ustav kapitalini shak llantirishda kurs farq i» schyotida hisobga olinadi. Baholardagi ijobiy kurs farqlari 8420-nUstav kapitalini shakllantirishda kurs farqi» schyotining kreditida, salbiy kurs farqlari esa mazkur schyotning debetida aks ettiriladi. Kurs farqlarini bu tartibda hisobdan chiqarilishi ta'sis hujjal larida oldindan kel ishilgan, ustav kapital idag i ıa'sischilar ulushining o’zgarmasligiga imkon beradi.
Ustav kapital ini shak llanlirish jarayonida vujudga kel adigan kursdagi farqlar qo'shma korxonalar va boshqa xorijiy investitsiyali korxonalarda amal ga oshiriladi.
Qo’shimcha kapitalga oid ma’lumoJlarni n Xususiy kapital to’ ’ri sidagi hisobot»da aks ettirish uchun quy idagi ko’rsatkichlar belg ilangan;

• 
  qi mmatl i qoy*ozIar emissiya;
  
• 
  x ususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari;
  
• 
  y il oxiridag i qoldiq;
  
• 
  x ususiy kapitalning ko’pay ishi (+), yoki kamay ishi (-).
  

Aksiyadorl ik jamiyatlari qaroriga muvofiq qimmatl i qog’oxlami emissiya qiladi, ya’ni chiqaradi va ularni aksionerlar o"rtasîda joy lashtiradi. Aksiyalami nominal qiy matidan y uqori q iymatda sotish natijasida vujudga kelgan qiy matni 020-satrda, ya"ni qimmatli qog’ozlar emissiyasi ko’rsatkichida aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatkichni to’ldirishdan oldin uning to’g’riligiga ishonch hosil qilish lozim. Buning uchun 8410-
«Emissiya daromadi», 4610-«Ta’sischilami ustav kapitaliga badallar bo'y icha qarzlari» va 51 10-«Hisob-kitob» schyoti ma’lumotlari o’zaro tekshirilishi lozim. Ularning to’g’riligiga ishonch hosil qilingandan so'ng 8410-«Emissiya daromadi» schyotining kredit qoldig’idagi summa «Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot»ning
«Qimmatli qog'ozlar emissiyasi» ko’rsatkichining «Qo’shil gan kapital» ustuni (020- salr)ga yoz ib qo'y iladi.
Ustav kapitalini shakllantîrishda paydo bo’lgan valuta kursi farqlari (040-satrda) buxgalteriya hisobida 8420-«Ustav kapitalini shak llantirish chog’ ida valuta ^kurslarida_sı farq» hisobvarag’ida aks ettiriladigan, ta’sis hujjatlarini ro’yxatdan o’tkazish sanasida va mablag’lar ustav sarmoyasiga haqiqatda kiritilgan sanada Markaziy bank k urslari o’rtasida yuzaga keladigan, korx onaning ustav sarmoyasini shak llantirish chog’ ida hisobot davri uchun kurslardagi farq aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatk ichni to’ldirishdan oldin buxgalteriya hisobi schyotlari ma’lumotlari, shuningdek, ustav kapitalining ro’yxatdan o’tgan va to"langan vaqtdagi chet el valutasining kursi hamda ular o’rtasidagi farq sumfrıalar tekshirilishi lozim. Shundan so'ng ushbu ma’lumotlar hisobotning nqo’shimcha kapital» ustuniga yozib qo'y iladi.
Hisobotning nXususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari» ko’rsatkichi ( I00-satr)da qo'shimcha kapitalni shakllantirish uchun yo’naltirilgan boshqa mablag’lar ko'rsatiladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, «У il oxiridagi qoldiq (110-satr) va xususiy kapitalning ko’pay ishi (*) yoki kamayishi(-)» (120-satr) ko’rsatkichlarini umumiy tartibda aniqlanadi.

4.