N. Yu. Jo’ruyev

zarur barcha tuzatishlar

	Sof foydani operatsion faoliyatdan pul mablag’ larining holatiga transformatsiyalash uchun zarur o’zgarishlar
	Sof foydaga qo'shiladi	Sof foydadan ayiriladi
Joriy aktivlar:
Olinadigan schyotlar Tovar zaxiralari Kelgusi davr xarajatlari	Kamay ish Kamayish Kamayish	Ko’pay ish Ko’pay ish Ko'payish
Joriy majburiyatlar:
To’lanadigan schyotlar Hisoblangan ma buriyatlar Byudjet bo'yicha qarzlar	Kamayish Kamayish Kamayish	Ko’payish Ko’payish Ko'payish
Amortizatsiya bo'yicha xarajatlar: Asosiy vosiialar Nomoddiy aktivlar	Qo'shiladi Qo'shiladi
Boshqa zararlar (as.faoI- tdan emas) Boshqa foyda (as.faol-tdan emas)	Qo'shiladi Ayiriladi

Investitsion faoliyat odatda balansning uzoq muddatli aktivlar bo'limida aks ettiriladi, qisqa muddatli moliyaviy qo'yilmalarga ta'sir etadigan muomalalar - joriy aktivlar ho’limida, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda qimmatli qog'ozlar, asosiy vositalami sotishdan daromadlar va zararlar ko'rsatiladi. Investitsion


89
faoliyatdan pul oqimlarini aniqlash uchun kerak bo’lgan axborot, asosiy faol i yat bilan bog’ liq bo’lma8an boshqa muomalalaming ro’yxati da bo’ladi.
Moliyaviy faoliyat natijasida pul mablag’lari harakatini aks enirish. Pul oq imlari hisobotining ushbu bo’li mida uzoq muddatli qarzning va aksionerlik kapitalining hisobvaraqlari hamda to’langan dividendlar haqîda axborot ko’rib chiq iladi.

6. 
   Pul oqim lari to'g’risidagi hisobotni tuzish usulla ri
   

Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish xalqaro standartlarga muvofiq ikkita uslub, ya'ni to’g’ri va egri uslublar keng qo’ llaniladi. Jahon amaliyoıida xo’jalik su’yektlari pul oqimlari to'g'risidagi hisobotni tuzishda asosan to'g’ri usulni ichki foydalanuvchilar qo’llashadi. Ya’ni korxonadagi boshlang’ich buxgalteriya manbalariga asoslangan holda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot tuziladi.

To’g’ri usul qo’llanilganida, asosiy yalpi tushum va pul mablag’larining yalpi to’ lovi to’g’risidagi ma' luınot quyidagilardan olinishi mumkin:
-hisob registrlaridan;
-sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quy idagilar lı isobga olingan holda moliyaviy natijalar to'g’risidagi hisobotning boshqa moddalarinî tuzatish orqali;

1. 
   hisobot davri davomida TMZdagî, debitorlik va kreditorlik qarzlaridagî o'zgarishlar;
   
2. 
   pulsiz moddalar;
   

v) natijalari pul mablag’larining harakatiga ta’siri ko’proq in vestitsion va moI iyaviy faoliyatga tegishli bo’lgan boshqa moddalam i (berilgan yoki olingan kreditlar bo'yicha foizlar va boshqalar).
Egri usulda mol îyaviy natijalar (foyda) bilan pul mablag’lari hajmining mutlaq o'zgarishi o’rtasidagi o"zaro bog'liqlikni aniqlash imkoniyati mavjud bo’ ladi. Uning ijobiy jihatlari ham ana shunda.
Egri usul qo’llanilganda. operatsion faoliyat natijasida pul mablag"larîning harakati, quyidagilami hisobga ol gan holda sof foyda yoki zararni tuzatish orqal i aniqlanadi:

• 
  hisobot davrida sodir bo’i gan operatsion faoliyatdan debitorlik va kreditorlik qarzlarida tovar moddiy boyliklarda o'zgarishlami;
  
• 
  eskirish, zaxiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el valutasining mî lliy valutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan tushumlar va zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda va aksiyalarning ba’zi paketlari kabi pulsiz moddalami;
  
• 
  natijalari pul oqimlariga ta'sir etadigan investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalami (asosiy vositalaming sotîshdan tushumlar zararlar va boshqalar).
  

Egri usul orqali puI oqimlarini hisoblash sof foyda ko'rsatkichi bilan uning ko'rsatkichlarni korrektirovkasiga mosligidan, real pul mablag’lari harakatiga bog’liq bo’1magan mos hisoblar (qatorlar) bo'yicha olib boriladi. Jumladan, pul oqimlarini tahlil etishning egri uslubi faoliyat turlari bo'yicha pul mablag'lari harakatining tahliliga asosan tashkil etilgan bo’lib, ya'ni, korxona foydasi aniq qayerda vujudga
kelayotgani yoki «tirik pullar» qayerga sarfianayotganligini ko'rsatadi. U «Moliyaviy natijalar to'g’risidagi hisobot»ni quyi dan (sof foydadan) yuqoriga qarab o’rganishga moslashtirilgan. Shu sababli ushbu usulni aksariyat iqtisodchi olimlar «quyi» usul deb ham atashadi.
Egri usul yordamida korxona faol îyatidagi eng muammoli jihatlami aniqlash hamda murakkab holatdan chiqish yo’1 ini topish mumkin. Ushbu usulning ijobiy tomonlari bilan birgalikda kamchiliklardan ham hot i emas. Uning kamchiliklari sifatida quyidagilami keltirish mumkin.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda egri usulni esa korxonaning pul
oqimlari to’g’risidagi bosh lang’ich buxgalteriya ma’lumotlari mavjud bo’lmagan, korxonaning xo'jalik faoliyati bilan qiziquvchi tashqi foydalanuvchilar keng qo’Haydi. Chunki, bunday hollarda odatda tashqi foydalanuvchilarga korxonaning
«Buxgalteriya balansi» va «Moliyaviy natijalar lo’g’risidagi hisobot» shakllari taqdim etiladi va mazkur hisobotlardagi ma’lumotlar asosida pul oqimlarining holati o’rganiladi.
Tahliliy hisobotlar tuzishning murakkabligi va kun hamda mehnat talab qilishi va bosh daftarlardagi kamchiliklami aniqlash imkonining yo’qligi.
Xo’jalik su’yektlari Faoliyatining pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda co’g’ri va egri usullarning qo*Ilanilishi bir-birini to'ldirib boradi hamda hisobot davrida korxonani pul mablag'Iari oqimining harakati haqidagi real holatini ko'rsatib beradi.
To’g’ri va egri usullarining qo'llanilishi bir natijaga olib keladi va buxgalteriya
hisobining xalqaro standarti bo'yicha Qo’mi ta ikki usulni ham tan oladi, ammo ıo'g’ri usulni qo’llanilishi tavsiya qiladi. To'g'ri va egri usullaming qo’llanish bilan tuzilgan pul oqimlari to'g’risidagi hisobotlari orasidagi farq, faqat operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini aks ettirgan bo’limida o’z aksini topadi.
Investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari to'g’risidagi hisobot. Su'yektlar pul oqimlari netto-asosida (su’yektning naqd pulning tushum va to’lovi orasidagi farq) aks etıirilgan hodisalardan tashqari, investitsion va moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan asosiy yalpi tushumlar va pul mablag’larining yalpi to’lovlari bo'yicha alohida hisobot beradilar.
Pul mablag’larining chet el valutasidagi harakati. Chet el valutasi muomalalaridan kelib chiqadigan pul oqimlari muomaia amalga oshirilgan sanada O'zbekiston Respubl îkasi Markazîy Banki kursi bo'yicha milliy valutada ko’rsatilîshi kerak. Chet el korxona shu'basining pul oqimlari harakati muomal a amalga oshirilgan sanada O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo'yicha milliy valutaga almashtirilishi kerak. Valutalarning kursi o'zgarishlardan kelib chiqadigan realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar pul oqimlariga kirmaydi.
Favquloddagi moddalar bilan bog'liq bo’lgan pul oqîmlarining harakati. Favqulodda moddalar bilan bog'1iq bo’lgan pul oqimlari, moddalarning xarakteriga ko'ra operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan vujudga keladigan pul oqimlari sifatida klassifikatsiyalanadi. Favquloddagi moddalami tushuntirish va ularni hozirgi va kelajakdagi pul oqimlari harakatiga ta'sirini aniqlash uchun favquloddagi moddalar bilan bog’liq pul oqimlar «Pul oqimlari to’g’rsidagi hisobotda» operatsion, investitsion va moliyaviy fiaoliyatlar alohida ko'rsatiladi.
9 I

7. 
   Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish tarkibi
   

Pul oqim lari to’g‘risidagi hisobotning «Mahsulot (tovar, ish va xizmat)lami sotishdan kelib tushgan pu1 mablag'1ari» (010-satr) moddasi da yuklab yuborilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) lar uchun hisobot davrida korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotiga va kassasiga kelib tushgan pul «material, tovar va xizmatlar uchun moI yetkazib beruvchilarga to‘ langan pul mablag’lari» (020-satr) moddasida materiallar, tovarlar. ish va xizmatlar uchun mot yetkazib bcruvchilarga to’langan pul mablag’lari summasi ko'rsatiladi.
«Xodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari» (030-satr) moddasida xodimlarga to’langan mehnat haq i, mukofotlar, maqsadli dav lat fondlariga to’ lanmalar, by udjetga to’langan daromad sol ig’i, kasaba uyushmasiga ajratmalar, aliment to’ lov lari. lurar joy fondiga to’ I ov tar, xodimlarga beri Igan bank kredit lari bo’y icha to’lov lar va shunga o’xshash kassadan va bankdagi schyotlardan to’lanadigan boshqa pul mablag’ lari ko’rsat iladi.
nOperatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’ lov lari» (040-satr) moddasida olingan royalti, turli rag’bat lantirish lar va boshqa daromadlar, savdo korxonalari bilan tuziladigan bitimlar bo"yicha olingan komission yig’imlar aks ettiriladi .
«Jami operatsion faoliyatning sol pul kirimi/chiqimi› (050-satr) moddasida plus. minus, alomat I ariga qarab yuqoridagi satrl aming yig’indisi aks ettiriladi.
Asosiy vositalami xarid q ifish va sotish moddasi bo"yicha (060-sam) korxonalar
«C hiqim» ustuni da mahsulot yetkazib beruvchilarga to’ langan asosiy vositalarni xarid qilganlik uchun pul mablag’lari summasini, «K irim» ustunida esa-asosiy vositalami sotishdan kelib tushgan mablag’lar summasini ko’rsatadilar.
Nomoddiy aktivlami xarid qilish va sotish moddasi bo’y icha (070-satr) korxonalar «Chiqim› ustunida nomoddiy aktivlami xarid qilganlik uchun mol yetkazib beruvchiga to’langan pul mablag’ lari summasini, «Kirim» ustunida esa- nomoddiy aktivlami sotishdan kelib tushgan pul ^mabla_s’^lari summasi ko'rsatiladi.
Uzoq muddatli va qisqa muddatli investitsiyalami xarid qilish va sotish moddasi
bo'yicha (080-satr) «Chiqim» ustunida qimmatli qog'ozlar va investitsijalar boshqa dastaklarini xarid qilish uchun to’langan foizlar ko'rsatiladi, «Kirim» ustunida esa qimmatli qog'ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini sotish natijasida kelib tushgan pu1 mablag'lari summasi ko'rsatiladi.
Investitsiya faoliyatining boshqa pul tushumlari va to’lovlari moddasining (090- satr) «Chiqim» ustunida boshqa investitsion faoliyat uchun to’langan pul mablag’lari summasi, «kirim» ustunida esa olingan pul mablag’ lari summasi aks ettiriladi.
«Jami: investilsiya faoliyatiga oid sol pul oqimi/chiqimi» moddasi bo'yicha (100-satr), ‹.kirim» ustunida «*› va «chiqim» ustuni bo'y icha «-» belgisining ta'sirini hisobga olgan holda (060,070,080,090-satrlarni) jamlash natijasi ko’rsatiladi.
«Olingan va to’ langan foizlar› (1 10-satr) moddasining «Kirim» xonasida olingan, «Chiqim» xonasida to’ langan foizlar summasi aks ettiriladi.
«Olingan va to’langan dividendlan› moddasi bo'yicha (120-satr) «kirim» ustunida olingan dividendlar summalari, «chiqim» ustunida esa to’langan dividendlar summalari aks ettiriladi.


92
Aksiyalami chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog’liq bo'lgan boshqa instrumentlardan ketgan pul tushumlari (130-satr) moddasida xususiy kapital bilan bog’liq hisobot davrida chiqarilgan (sotilgan) aksiyalar yoki boshqa instrumentlar bo'yicha aksionerlardan kelib tushgan pul mablag'1ari summasi aks ettiriladi.
«Xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to'lovlari» (140-satr) moddasida keyinchalik tarqatish yoki bekor qilish uchun korxona qaytarib olgan xususiy aksiya egalariga to'1angan pul mablag'lari summasi ko’rsatiladi.
«Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo'yicha pul tushumlari va to’lovlari» (i 50-satr.) moddasining «Kirim» xonasida hisobot davrida tushgan kredit va qarzlar,
«Chiqim» xonasida to'langan kreditlar va qarzlar ko'rsatiladi.
«Uroq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo'yicha pul tushumlari va to'lovlari» (160-satr.) moddasining «Chiqim» Konasida ijara (lizing)ga beruvchiga to'langan summa, «Kirim» xonasida — ijara (tizing)ga oluvchidan tushgan pul mablag'lari summası ko’rsatiladi.
«Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to'1ovlari» ( 170-satr.)
moddasining «Chiqim» xonasida boshqa moliyaviy foliyat bo'yicha to'langan,
«Kirim» xonasida olingan pul mab1ag'1ari ko'rsatiladi.
«Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (180-satr.) moddasida 110, 120. 130, 140, 1 50, 160, 170- satrlaming plus summalarini jamlab «Kirim» xonasida, minus summalarini jamlab «Chiqim» xonasida aks eairiladi.
«To’langan daromad (foyda) solig’i» (190-satr.) moddasida to’langan daromad (foyda) solig’i summasi aks ettiriladi.
«To’langan boshqa soliqlar» (200-satr.) moddasida daromad (foyda) solig’idan boshqa to'langan soliqlar, boj va ularga tenglashtirilgan yig’im va ajratmalar summasi ko’rsatiladi.
«Jami to'langan soliqlar» (210-satr.) moddasida 190 va 200 satrlar summasi
aks eGiriladi.
«Jami moliyaviy — xo'jalik faoliyatining sof pul kirimi / chiqimi» (220-satr.) moddasida 050, 100, 180, 210-satrlarning plus summalarini jamlab «Kirim» xonasida, minus summalarini jamlab «Chiqirm› xonasida ko'rsatiladi.
«Yil boshidagi pul mablag'1ari» (230-satr.) moddasida korxona balansining 320- satr 3-xonasida ko'rsatilgan pul mablag'larini xisobga oluvchi schyotlamin (5000, 5100, 5200, 5500, 5600,5700) qoldiq summalari aks ettiriladi.
«Yil oxiridagi pul mablag"lari» (240-satr.) moddasida korxona balansining 320- satr 4-xonasida ko'rsatilgan pul mablag'larini hisobga oluvchi schyotlaming (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) qoldiq summalari aks euiriladi.
«Chet el ^valutasidagi pul mablag'1arining harakati to’g’risida ma'1umot» bo'limida hisobot davrida korxonaning valuta mab1ag'larini harakati ko'rsatiladi.
Valuta mab1ag'lari muomalalari sodir bo'1gan paytda, valuta mablag'larining qoldiqlari esa hisobot davrining oxirgi sanasiga O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki belgilagan kurs bo'yicha O'zbekiston Respublikasi milliy valutasida aks ettiriladi.
«Yil boshiga qoldiq» (250-satr) moddasida korxonaning valuta schyoti va
kassasida hisobot davri boshiga qolgan valuta mab1ag'lari summalari ko'rsatiladi.


93
«Jarni valuta mablag'larining tushumi» (260-satr) moddasida 261, 262, 263, 264-satrlarda ko'rsatilgan valuta mablag'larining hisobot davridagi umumiy tushumi ko'rsatiladi.
«Jami sarflangan valuta mablag’lari» (270-satr) moddasida 271 dan 273-gacha satrlarda ko'rsatilgan korxona tomonidan turli maqsadlarga sarflangan valuta mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi.
«Yil oxiridagi qoldiq» (280-satr) moddasida 250, 260. 270 satrlarning ma’lumotlari bo'yicha aniqlanadigan hisobot yil oxiriga qolgan korxonaning valuta schyotlarida va kassasida qolgan valuta mablag'lari summasi ko'rsatiladi.

8. 
   Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko'rsatkichlarini izoh va tushuntirish xatlarida yoritish
   

Xo'jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy hisobotlarining izohlari va tushuntirishlarida quyidagi ma'lumotlarni ko’rsatishi lozim:
-xo'jalik yurituvchi su'yektning moliyaviy hisoboti va hisob siyosati asoslari uchun turli asosiy muomalalar va hodisalami tanlaganı va qo’llanilgani to’g'risida ma'lumot taqdim etish;
-BHMA talab qilgan hech bir moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan axborotni
yoritish;
-moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan, lekin moliyaviy hisobotni aniq va
haqqoniy taqdim etish uchun qo'shimcha tahlil axborotlarini taqdim etish.
Yuqorida aytib o'tilgan axborotlardan tashqarı, moÎiyaviy hisobotda batafsil roq ma'1umotlar ham beriladi. 1 -DHMAga asosan, moliyaviy hisobotlar foydalanuvchilarga pul mablag’ lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to’g’risida quyidagi ma'lumotlami o'z ichiga ol ishi lozim:
-korxonaning naxorati ostida bo'lgan aktivlar haqida;
-korxonaning passivlari haqida;
-korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o'tishdagi iqtisodiy imkOniyatlari va majburiyatlaridagi o'zgarishlar haqida;
-pul mablag"larining harakati haqida.
Foizlar va dividendlarni to'lash va olish bilan bog'liq pul oqimlari. Foizlar va dividendlar to'lash va olish bilan bog'liq bo'lgan pul mablag'larining harakati alohida ochib beriladi. Ular su'yektning xo'jalik faoliyati turiga bir hisobot davridan keyingisiga bir maromda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyat kabi tasniflanadi. Hisobot davri davomida to’lanadigan foizlarning umumiy summasi ^{ularni xarajat sifatida moIiyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda} ta^{n olinishi yoki} olinmasligiga qaramasdan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda ochib beriladi. MOliyaviy muassasalarda to'1anadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlar pul mablag'larining harakati sifatida klassifikatsiyalanadi.
Boshqa korxonalar uchun esa to'lanadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlarni operatsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida tasniflash mumkin, chunki ular sof foyda yoki zarami aniqlashda ishtirok etadilar. Lekin ular moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida ham tasniflanishi mumkin. Bunga sabab,
94
ular olingan moliyaviy resurslar uchun to’lov yoki investitsiyalardan daromad hisoblanadi.
Sh u balar va boshqa kompa niyslarni sotish va sotib olish. Shubalami va boshqa kompaniyalami sotish va sotib olishdan vujudga kelgan pul oqimlari investitsion faoliyat kabi klassifikatsiyalanadilar va alohida ochib beri ladi.

9. 
   Pul oqimlarini bashoratlash va uni amalga oshirish bosqichlari
   

Korxonalarda pul mablag’lari oqimini ratsîonal boshqarish uchun korxonaning kelgusidagi pul mablag’ lari oqimini bashoratlash muhim hisoblanadi. Bunda korxonaning moliyaviy menejeri tomonidan pul mablag’larining kirimi va chiqimiga oid manbalari yig'ilishi hamda o'rganilishi lozim. Odatda ko'pchilik ko"rsatkichlami katta aniq lik darajasida bashoratlash birmuncha murakkab jarayondir. Ayrim hollarda rejalashtiril gan davrdagi pul mablag'lari byudjetini tashkil topishi, bashorat qilingan pul mablag’ lari oqimiga mos keladi.
Korxonalar kelgusida foydasini maksimal darajaga yctkazib o'z faoliyatini ratsional ravi.shda yuritish uchun har qanday sharoitda ham pul oqimini bashorat qilishning optimal usullarini tanlashi lozim. Pul oqîmlari bashorati mavjud tushumlar manbalari va pul vositalarining sarfiashning yo'nalishlarini aniqlashdan iboratdir. Shundan kelib chiqib ko’plab ko'rsatkichlami yuqori aniqlik bilan oldindan apib berish juda mushkul. Pul oqimlarini rejalashtirish mavjud naqd pul vositalarining bashorat q ilinayotgan davrdagi byudjetini tashkil qil ish₆a, oq imning eng muhim parametrlarini hisobga olishga, xususan, sotish hajmi, tushumdagi naqd pulga sotilgan mahsulotlar ulushi, kreditorlik qarzlar bashorati va boshqalami o’rganishga imkon beradi. Bashorat qilish aniq bir davrga qarab, ya’ni yillik, choraklik va oylik ko'rinishida amalga oshiriladi. Bunda korxona moliyaviy menejeridan iqtisodiy strategiyani to’g’ri tanlay bilishni, pul oqimlari hisobini aniq va to'g’ri yuritishni talab etadi. Korxonaning moliyaviy menejeri korxona pul oqimlarini bashorat qilishda quyidagi uslubdan foydalanishi maqsadga muvofiq.
Pul oqimlarini bashorat qilish uslubi quyidagi operatsi yalami o'z ichiga oladi:

• 
  hisobot davriga pul tushumlarîning bashorati;
  
• 
  pul mablag'larining chiqib ketishini bashorat qilish;
  
• 
  sof pul oqimlarining hisob—kitobi (pul mablag"larining yetishmasligi va ortiqchaligi);
  
• 
  qisqa muddatli moliyalashtirishda umumiy ehtiyojni oldindan aniqlash.
  

Pul oqimini bashorallash jarayonining birinchi bosqich i kelib tushishi mumkin bo'lgan pul mablag'lari kirimining hajmini hisoblashni o'z ichiga oladi. Agar korxona tushumni aniqlash uslubiyatini tovarlar jo'natish tartibi bo'yicha o'zgartirib turadigan bo’Isa, ma*Ium qiyinchiliklar tug'dirishi mumk in. Bunda pul mablag'lari kirimida asosiy manba tovarlar sotish hisoblanadi. Shuning uchun ham amaliyotda ko'pchilik korxonalar o'rtacha davr oralig’ida xaridorlardan jo'natil gan tovarlar qiymatinî to'lashni talab qiladilar. Ushbu holatlardan kelib chiqib sotilgan mahsulotlaming qaysi qismi ushbu davrdagi tushumga, qaysi qismi esa keyingi davrdagi tushumga kiritilishini hisoblash mumkin bo’ladi.


95
Pul oqimini bashoratlashning il‹kinchi bosqichida esa pul mablag’larining chiqimi o'rganiladi. Uning asosiy tarkibiy elcmcnti kreditorlik qarzlarini qoplash bo'1ib hisoblanadi. Bizga ma'lumki, odatda korxona o’zining schyotini o'z vaqtida to’lasada, lekin ba’zi bir holatlarda korxona to’toy muddatini o'tkazib yuborishi mumkin. To’lovni kechikish jarayoni kreditorlik qarzlarini cho’zish deb nomlanadi. Muddati o'tgan kreditorlik qarzlari ushbu holatda qisqa muddatli moliyalashlirishning go’shimcha manbalari sifatida ishtirok etadi.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanish sharoitida tovarlar (ish, xizmatlar) ^to’lovinin_s turli xil tizimlariga annal qilinadi. Jumladan, to’lovni amalga oshirish vaqtida davrni hisobga olgan holda to'lov hajmi differensiallashtiriladi. Bunday tizimdan foydalanishda korxona uchun muddati o'tgan kreditorlik qarzlari moliyalashtirishning muhim manbasi bo'lib xizmat qiladi.
Pul manbalari ishlatilishining boshqa xil yo"nalishlari tarkibiga mehnat haqi to'lovlari, kapital qo’yilmalar, soliqlarni to'1anilishi. foi zlar va dividendlami to'lash kabilar kiradi.
Pul oqimini bashoratlash uchinchi bosqichi mantiqan oldingi ikkita bosqichning
davomi bo'1ib hisoblanadi. Ya'ni sof pul oqimini bashoratlashni hisoblashda put
mab1ag'lari kirimi va chiqimining bashoratlarini sol ishtirish yo’li orqali o'rganiladi.
Pul oqimini bashoratlashning to’rtinchi bosqichida esa qisqa muddatli moliyalashtirishda mutloq talabni hisoblash hamda pul oqimini bashoratlashda har hir davr boshi uchun bankning qisqa muddatli ssudalari hajmini aniqlash o’rganiladi. Hisob-kitoblarda korxonaning sug’urta zaxirasini tashkil etish, rejalashtirilmagan, ammo korxona uchun maqbul bo’lgan investitsiyaga mablag" sarflash uchun ixtiyoriy minimumni hisob-kitob schyotida inobatga olish tavsiya ctiladi.
Put oqimini bashoratlashda ushbu to’rtta bosqichni qo'ilash hisobiga korxonaning pulga talabi o’rganiladi. Bugungi kunda amaliyotda ko’pchilik korxonalaming rahbarlari put oqimini o’rganmasligi natijasida pulga bo'lgan talab to’g’risida hech qanday ma'lumotga ega bo'lmaydilar. Bunday ko'rguliklarga barham berish uchun yuqoridagi put oqimlarini bashoratlashning bosqichlaridan foydalanish ijobiy Samara beradi.
Xulosa
Pul oqimlari harakati tugrisidagi hisobotni tuzishning uslubiy ko'rsatmalari talabidan kelib chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatlariga bog'liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning majburiy to'lovlari joriy faoliyat bo'yicha put oqimlarida ko'rsatilishiga mos bo"lishi lozim.
Har xi1 faoliyat turi bilan shug'ullanuvchi bosh korxona albatta har bir faoliyat turlari bo'yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har bir faoliyat turlari bo'yicha soliqlarni hisoblashga majburdir.

Nazorat va muhokama qilish savollar:

1. 
   Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning mazmuni va ahamiyatini tushuntirib
   

bering.

2. 
   Pul oqimlari to"g’risidagi hisobotning me'yoriy asoslari qaysi qonuniy
   

hujjatlarga asoslanadi?
96
Pul oqimlari tti z’risidagi hisob‹›id.i korx‹iiia łio1 iyati fur larining ads ett mil ishiiii
izohlab behind.
4. Pul oqimlaгi to”ÿ ”risidagi hisoboti› i 1 izisls h‹›sцichlarini tushuntirib bcriny.
Pul oqim lari harak atini tu'ÿ"ri x ‹i ctrl u ul Garda aniq lash mctud i ka ini
tushuntirib bcriny.

6. 
   Put oqimlaгi to"g"risidagi hisohntn ttiush usullarini izohlab hering.
   
7. 
   ^{Pul oqimlari ic› ü”risidagi hisohnti i tuz •t› tanibini tushuntirib hering.}
   
8. 
   ^{Put oqimlcri to'o‘risidagi hisohol k‹›”rs:itLi I Iзrini izoh a tushuntirish xatlarida}
   

yoritish taгtihirfl tu huiltirih bci iti

6. 
   Pul oqimlaгim bashoratlash a ‹m i :няi ! a oshirish bosqichlarini tushuntirib
   

bering.

6. 
   Whet el alutasidaui put oqiirlar i h isoboldii qanday tartibda aks ettiriladi?
   

I .

5.
r›.
Tavsiva ctilai organ яdя bivotlar:
Ko upasoa 11.11. F›y x rnarepchi‹ii (ğ›ii iialJcOBsiñ, )’HQãBNC iecxxíi) y oe+: y чeë
— Ń4.: ]3OCFICET, 2009. — 448 c.

f›-h‹›h. X ususiy kapital to’g'risida kapital to"g’risid»gi hisobot

f›. I. X ususiy kapital to’g’risidagi hisobot mazmuni x a ahami¿ati

k orx‹›ıı:ı i ar tı z faoliyatlarini uzluksiz davom elt irislıları uchun mehnat vositalari. prednıeı lari va ishchi kuchlariga ega bo’ I ishi lozim. U lar bilan ta’minlash uchun ktan onada mablag’lar mavjud bo’lishi zartır. t heh bu mablag lar bilan ta"minlash olan hai o'z mablag’ lari va jalb q il ingan mablag’ lar hisobi dan amalga oshirilaciı
O’z ıııahl aa lari manbai keng qamrovli tush uncha ho’lıb. u bir qancha ko'rsatk ich lar ıııajmuidan iboratdir:
1 . t 'sıa kap iıali.
2. R eder kapitali.
›. 9)o’slıı!aan capital.

4. 
   I aqs itin:ınınagan foyda (qoplanmagan zarar).
   
5. 
   Slaqsadl ı tushum va fondler.
   

6 Kei _nsı dan r sarflari va to’ lovlar uchun rezerv lar.
O’z ıııahla_’ lar manbaining asosini, xususiy kapita 1 tashk ı 1 etadi. Xususiy
kapital hans kapıtal ham o'z navbatida bir qancha ko’rsatk ichlar majmtı idan tashkil

lopgan ho li_h. un in usta k ap it al i. rcxcr k.ıpitali:
shakllanishishi ushhu omillar asos ila he lailanadi. ya”ni.

qo's h ı 1'a.m kapital;
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) va boshqalar.
O oteliston Respublikasining I 996-y il 30-av usıda qabıı1 q ilingan
«Buxgallcrı j a hisobi to’g’risida»gi Qonunning 14-moddasida «X ususiy kapital-ustav kap ital i, tjo’sh il aan va rezerv kapitali dan hamda ıaqsiınlanilıua an foydadan tark ib topadi» deh to’rsatil an. O’r mablag’ iar manba i tark ibiga t.i ru c1ı i ayrim ko’ rsatk ı mimar (ıııaqsadli tushum va fondlar, kelgıısi da ’r sarl)‹ıri va to"Iovlar uch un rezerv lar. k et eusi davr daromadlari) mohiyat iga ko’ra xususiy kapital ktı’rsaıkichlari bilan bir x ildir. Shu sababli, xususiy kap it al hisobi ular bilan birga olib boriladi va ularni mab1au larining manbai sifatida qarashi inkor qil inmaydi.
X usus is’ kapiÎalning shakllanishi—xo'jalik jarayonıni yuritish maqsadida jalb
qilingan xususiy mablag’lar, uning faoliyati davomida erishilpan sof foydasi xamda
inflyasij a ta sirida yuza_sa lelgan tafovut summalari natijasida jam langan mabla3”lari asosida tartibga solinadi. ^Shuningdek_, bu mablag'lar manbai aksariyat hollarda xo'jalik faolıyatining dastlabki bosqiGhlaridan yuzaga keladi.
N.To’xl iyev va A. O’lmasovm‹Kapital—(nem.-asosiy mulk, lot —eng muhim, asosiy, bosh) o'z egasiga daromad keltiruvchi mablag’ va vosita; Yangi qiymat keltiriradigan, ya’ni o’zini-o’zi ko'paytiruvchi q iymat deb izohlaydi.
Shu nuqtai nazardan i.f.n. prof. A.Sotivoldiyevning ta’kidlashicha;-
«Aksionerlik jamiyati deb, jismoniy va yuridik shaxslaming ustav kapitalida tutgan ulushi, taqsimlangan aksiyalar qismiga yoki o'z mulkiy hissasiga ko'ra javob





^{fı Tj x.koca H Ynsıacoa A Hıufiııoap uQ}H2lap ^{n)’FETH -T Kouycnap 6ow ıaxpzp ılAT 199. -44 6‹rr}

beru vchi uy ushmalar yig’indisiga aytiladi».’ X uddi shunday la’ri fni mamlakatlar iq1isodchi lari tomonidan ham bildirdi.
Xususan Erik Xelfert:•«Kapîtal—fond, korxonaga aksionerlik mulki sifatida (ustav fondi) yoki boshqa uzoq muddatli moliyalashtirish asosida tashki1 etilgan mablag’lar» "deb aytiladî. Ushbu ta’rifda «Ustav fondi» jumlasining kiritilganligi kapital mazmunan aksionerlik va ustav fondini aks ettirishini bildiradi. Shu bilan birgalikda. rivojlangan mamlakatlar amaliyotida aksionerlik kapitali degan atamaga ta'rif berishda «Ustav fond», «Ustav kapital», jumlalarini ham keltiradilar. Bu bilan ularning bir-biriga shaklan va mazmunan mosligini yana bir bar tasdiqlab, uning farqi mulk egaligida deb qaraladi.
E.Xel£enning fikricha:-«AksionerIik kapital, ustav kapital, ustav bond - oddiy va imtiyozli aksiyalaming sotilishidan kelgan pul tushumining balansda aks etgan miqdori hamda hamkor shaxs va firmaning mulkdagi ulushidan iborat»' ’dir. Ushbu ta'rif prof. A.S. Sotivoldiyev tomonidan berilgan ta’ri f bilan mazmunan bir xildir».
«X ususiy kapital to’g’risida»gi hisobot sir saq lanmaydi va shunga ko’ra ta's ischilami jalb qilish maqsadida korxona turli xil axborot vositalari orqali ommaga x ususiy kapitalini oshkor etadi.
Bu hisobot shakli yig’ma tarzda ham tuziI ishi mumk u n, chunk i ayrim korxona va tashk ilotlar shuba korxonalarda ega bo’lib, ular bosh tashkilot si fatida ularning ma’I umot larî ga ham asoslanadilar.

2. 
   X ususiy kapital to'g’risidagi hisobot ko’rsatkichlari va ularning mazmuni
   

Xo’jalikning xususiy kapitallari uning moliyaviy salohiyatining asosiy qismi bo’lib, u ustav, qo'shilgan va rezerv kapitallarini va taqsimlanmagan foydani o'z ichiga oladi.
№21 BHMAga muvofiq grantlar, subsidiyalar va qaytarib berilmaydigan yordamlar ham korxonaning xususiy kapitaliga taall uq li bo’ lib, moli ya-xo’jalik faoliyatini moliyalashtirish manbai hisoblanadi.
Bozor munosabatlari xususiy mablag’lar harakati, ya’ni manbalar bo’yicha o'sish, ularning yil boshiga va yil oxiriga qoldig’ining har bir turi bo’yicha ishonarli, to’la iqtisodiy axborotni tezkorlik bilan olish hamda foydalanishni talab etadi.
Xususiy kapital ko’rsatkichlari korxona faoliyati bilan bevos ila qiziqtiruvchilar tomonidan tartibga solinib naxorat qilinsa, o'z mablag'lar manbaining qolgan tarkibiy qismlarida tashqi su’yekîlaming (bilvosita qiziquvchilaming) ishtiroki nazarda tutiladi.
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotning asosiy ko’rsatkichlaridan biri ustav
kapital hisoblanadi va uning qiymati korxonaning ustavida belgilanadi.
Ustav kapitali ta'sis hujjatlarida belgilangan hissalarning (pul ifodasidagi) y ig’indisidir. Ustav kapitaliga hissa shaklida qo’shiladigan moddiy va nomoddiy aktiv lar ta'sischilar kelishuviga yoki juridik shaxs ijrochi organining qaroriga ko’ra baholanadi va hisobga olinadi.

’ Cowao@aca A C aa 6oı+ı=wap Gyx r repc
"' XenQepı D Texııııza ‹}ı ııuaııcosoro aııanııaa -M fOııu m. 1996 r -377 crp
Y rua aoftaa 263•6ct
Ustav kapitali nodav lat sektorida bir qancha jismoniy va yuridik shaxslaming hissasiga asoslanib tashkil etilgan mablag’ lar manbaini ko"rsatib, ular aksionerlik jamiyati va shu kabi boshqa mulkchil ik shak llarida namoyon bo’ladi. Shu bilan birgalîkda ustav fondi atamasi ham mavjud.
Ustav fondi davlat sektoriga qarash li korxona va tashk ilotlar uchun qo’ llaniladigan atama bo’ lib, unda byudjct tomonidan ajratilgan mulk ko’rsatiladi.
Xususiy kapital tarkibi da ustav kapital i bi lan tenglashtiriladigan aksionerlik
kapital i atamasi ham mavjuddir. Ammo ustav kapital i bilan aksionerlik kapitalining o’xshashlik tomonlari bilan birgalikda qu yidagi farqlar ham majud:

• 
  aksionerlik kapitali faqat aksioncrlaming mulkdagi hissasini ko’rsatsa, ustav kapital i barcha sarmoyadorlar summasini belgilaydi;
  
• 
  ustav kapital i aksionerlik kapitalidan mazmuni va ko’larni bo’yicha farq qiladi;
  
• 
  aksionerlik kapital i faqat aksiya chiqarish va joy lashtirish bilan ham shakllantiriladi;
  
• 
  ustav kapitalini foyda hisobiga o’stirish m umk in bo’Isa, aksionerlik kapitalini qayta oshirish yo’llari bilan ko’paytirish mumkin;
  
• 
  aksionerlik kapitali — aksionerlik jamiyatlari (ochiq turdagi aksionerlik
  

jamiyat i, yopiq turdagi aksionerlik jamiyati)ni ıashki 1 etishdagi mablag’lar manbaini shak llantirsa, ustav kapital i-ham xususiy va aralash korxonalarda qo’llaniladi.
Xususiy kapital tarkibida qo’shilgan va zax îra kapital i, shuningdek taqsimlanmagan foyda ham alohida ko’rsatkich sifatida hisobga olinadi.