N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

Strukturalar diagramması
Strukturalar diagramması - bul maǵlıwmatlar aǵımınıń diagrammasınan alınǵan diagramma. Bul sistemanı DFDga qaraǵanda tolıqlaw tanıstıradı. Al pútkil sistemanı eń to'men funktsional modullarǵa ajratadı, sistemanıń hár bir modulınıń funktsiyaları hám kisi funktsiyaların DFDga qaraǵanda tolıqlaw suwretlab beredi. Strukturalar diagramması modullardıń ierarxik dúzilisin ańlatadı. Hár bir qatlamda málim bir wazıypa atqarıladı.

7. 5-súwret. Strukturalar diagrammasi.
Bul jerde strukturalar diagrammasın dúziwde isletiletuǵın belgiler: Modul - bul process yamasa kisi programma yamasa wazıypanı ańlatadı. Basqarıw bolındı bir neshe submodullarga bolınedi. Fayl modulları hár qanday moduldan qayta paydalanıw múmkin.
Shárt - qandayda bir shárt tiykarında basqarıwdı belgilengen modulǵa o'tkeriledi.

7. 5-súwret. qandayda bir shárt tiykarında basqarıwdı belgilengen modulǵa o'tkeriw.

§ 7. 2. Programmalıq támiynat obektiniń sistemalı analizi

Hár qanday obektti sistema retinde qarawımız múmkin. Obekt ushın programmalıq támiynattı islep chiqrilishi kerek bolsa, bul obektti sistema retinde ańlatıw usınıs etiledi. Programmalıq támiynattı islep shıǵıwdan aldın sistemanı analiz qılıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sistemanı analiz qılıw procesine itibar beretuǵın bolsaq, birpara túsiniklerge dus kelamiz. “Sistemalı jantasıw”, “sistema teoriyası”, “sistemalı analiz”, “sistemalılıq tamoilli” sıyaqlı túsinikler ko'plegen ádebiyatlarda qollanıladı. Bul túsiniklerdi bir birinen ajıratıw qıyın, ko'binese sinonim sıyaqlı aytinadi. Biziń pikirimizcha, sistema jaratılıwınıń barlıq múmkinshilikleri keń mániste “sistemalılıq” dep ataladı. Bul termin eki tiykarǵı mánisti ańlatadı :

1) Insanǵa baylanıslı bolmaǵan anıqlılıq o'zgesheligi, sistemalılıqtıń obektivlilik penen sáykesligin quraydı.
2) Insanlar tárepinen toplanǵan o'zgeshelikti ózi haqqındaǵı túsiniklerdi ańlatadı, yaǵnıy al ózinde gnoseologik hádiyselerdi, túrli tábiyaatlı sistemalar tuwrısındaǵı bilimlerdi ańlatadı.
Pán salasındaǵı kóp tárepli hám keskin tabıslar, sistemalı dúńyaǵa kózqaras hám sistemalı analizdiń keń qollanılıwı tiykarında kelip shıqqan. Keyingi jıllarda ilimiy texnikalıq revolyuciya texnikalıq jańalanishlar jaratıwda sózsiz sistemalı jantasıw bolıp xızmet etdi. hám aqır-aqıbetde, o'ndiristiń tabısları de sistemalastırıldı. Buljımay sonı búydew múmkin, XX ásir tek ǵana atomni jańalıq ashıw yamasa kompyuterdi oylap tapqanı bolıp qalmadı. Onıń tiykarǵı jetiskenligi bul sistemalı dúnyaǵa kóz qarasın jaratılıwı, keyininen atom energiyasınan aqılǵa say paydalanıw, kompyuterdiń jaratılıwı hám tálim, texnika, islep shıǵarıw, siyasat hám mádeniyat tarawlarında mińlaǵan jetiskenliklerge erisildi. Sal jıllarda sistemanıń ulıwma teoriyası islep shıǵarıla baslandı. Keyinirek, sistemalı bilimlerdiń ajıratılǵan ámeliy tarawı - sistemotexnika, yaǵnıy sistemalar tuwrısındaǵı injenerlikke jo'neltirilgen bilimge aylandı. Sistemalı jantasıwdıń tiykarǵı waziypası pútkil sistema ámel qılıw natiyjeliligin asırıwdan ibarat esaplanadi.
Sistemalı analiz - obektlerdegi quramalı kuzatilinadigan hám túsiniletuǵın ayrıqshalıqlardı hám munasábetlerdi izertlew etiw stilistikasi bolıp, bul obektti málim maqsetke jo'neltirilgen sistema retinde qıyallıq etip, onıń qásiyetlerin, maqset hám de onı ámelge asırıwshı qurallar arasındaǵı baylanıstırn islerdi uyreniwshi ilimiy jo'nelis bolıp tabıladı. Sistemalı analiz stilistikasin jáne de tereńrek anıqlap alıw ushın al paydalanǵan ideyalardı ko'rip shıǵamız :
1-shi ideya. Quramalı obektti úyreneyotganda tiykarǵı itibardı onıń ishki bólimleriniń dúzilisine emes bálki, obektti basqa sistemalar daǵı sırtqı baylanıslarına ajıratıw kerek. Mısallar menen anıqlaymız. Firmada qandayda bir bir shınıǵıwala payda boldı, mısalı, satıw ko'leminiń azayıp ketiwi, paydanıń to'menlep ketiwi hám t. b. Shınıǵıwalanıń ápiwayı sheshiwdi jolı bul shınıǵıwalanı firmanıń ishinen qıdırıwdan ibarat : aldınan belgilengen texnologiyalıq operatsiyalar rejiminń aynıwı, nadurıs basqarıw hám t. b. Biraq áwmetsizlik firmanıń ishinde bolmawi de múmkin. Sistemalı jantasıw bul firmada júzege kelgen shınıǵıwalanıń sheshimin ko'rip shıǵarıp beredi. Bul jaǵdayda bazardı ko'rip shıǵıw haqıyqatqa jaqınlaw esaplanadı, yaǵnıy, qarıydarlar talapın ko'rip shıǵıw, básekishi - firmalar jaǵdayın úyreniw hám t. b. Bálkim, bul muvoffaqiyatsizlikning sebebi finanslıq jaǵdaylardıń turaqlı emesligi, mámlekettiń nadurıs finans siyasatı hám t. b. lar bolıwı múmkin. Bul sharayatta firmada júzege kelgen áwmetsizliktiń sebebin ishinen izlew qanaatlanǵan nátiyje bermeydi, yamasa aqırıǵa shekem turaqlı túrde qayta ko'rip shıǵıw hám jańalawǵa tuwrı keletuǵın jeke qarar qabıllawǵa alıp keledi.
2-shi ideya. Quramalı obektti úyrenilip atırǵanda ústinlik odan shiǵarılatuǵın strukturanıń maqseti hám funktsiyalarına beriledi, yaǵnıy sistemalı analiz bul - funktsional jantasıw bolıp tabıladı. Bul ideyanı izoxlaymiz. Turmısda ko'binese teris jaǵday menen to'qnashishga tuwrı keledi, yaǵnıy obekttiń strukturası ámeldegi, al qanday de funktsiyaǵa iye, lekin soǵan qaramay odan kelip shıǵıs nátiyjeni boljaw qıyın. wazıypası aldınan málim bolǵan texnikalıq sistemalar haqqında gáp barǵanda, bunday jantasıw saldamlı qátelikke alıp kelmeydi. Insan yamasa jámiyet sıyaqlı quramalı sistemalar menen jumıs alıp barılǵanda an'anviy jantasıw úlken aljasıqlarǵa alıp keliwi múmkin. Gáp sanda, bunday sistemalardıń wazıypası aldınan málim
emes hám bunday anıq emeslikler alardı basqarıwda qosımsha qıyınshılıqlar tuwdıradı. Sistemalı analiz basqasha jantasıwdı usınıs etedi, yaǵnıy bunda maqset (funktsiya ) ámeldegi, oǵan erisiw ushın bolsa qanday struktura kerekligini anıqlaw funktsional jantasıw arqalı ámelge asıriladı. Bunday jantasıw funktsiyalar qaytarılıwı hám alardıń tákirarlanıwın esaptan tısqarı etip, optimal sheshimlerdi islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
3-shi ideya. Sistemalar menen baylanıslı bolǵan shınıǵıwalanı sheshiwde zárúr hám bolıwı múmkin bolǵan, kutilgan hám erise alatuǵın, nátiyjelililik hám nátiyjelililik ushın kerekli bolǵan resursların salıstırıw kerek. Basqasha etip aytqanda mudami talap qılınıp atırǵan nátiyjeni alıw ushın qanday “baha” to'lew kerekligini názerde tutıw kerek. Bul ideyanı izoxlaymiz. Biz túrli maqsetler qo'yamız hám bunnan kóp zattı kutamiz, lekin ámeldegi resursların, yaǵnıy fizikalıq, intellektuallıqlıq, materiallıq, energetikalıq, finanslıq informaciya, waqıt hám basqalardı aldınan bahalay almasak, al halda biz maqsetlerimizdi ámelge asıra almaymız. Bunı esten shıǵarıw bolsa atqarıp bolmaytuǵın jaybarlarǵa, qaysıki anıq nátiyjeni bermeytuǵın uzaq múddetli programmalarǵa alıp keledi.
4-shi ideya. Sistemalarda qarar qabıllawda ko'rip shıǵılıp atırǵan barlıq sistemalar ushın sheshimdiń nátiyjelerin esapqa alıw kerek. Bul ideyanı ko'rip shıǵamız. Ámeliyatda quydagicha bolıwı gúzetiledi: hár qanday dárejede qarar qabıllawdan ańsati joqday ko'rinedi. Bunda quydagicha pikir júritiledi: eger maǵan qızıq bolmasa, basqalardıń qızıǵıwshılıqların ne ushın biliwim kerek? Biraq bunday qızıǵıwshılıqlardı esapqa alınbaǵan sistemalarda qararların ámelge asırıwda bul qararlarǵa qarsılıq ko'rsetiw baslanadı hám áqibetinde atqarılmaydı, qarar qabıl etken ushın nátiyje unamsız bolib shıǵadı.
Sistemalı jantasıwda túrli qızıǵıwshılıqlardı esapqa alıw hám qarardı islep shıǵıwǵa basqa sistemalardı tartıw názerde tutıladı. Tartıw nátiyjesinde úlken sistema ushın eń jaqsı qarardı hám quraytuǵın sistemalar ushın eń maqul túsetuǵın múmkin bolǵan qarardı qabıllaw múmkin baladı. Bunday jantasıwdıń natiyjeliligin to'mendegi fakt tastıyıqlawı múmkin: sistemalı jantasıw basqa rawajlanǵan mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı keń tarqalǵan. Yaponiyada qarar qabıl
qılıwda 90% waqıt tiyisli bolǵanlardıń barlıǵı menen kelmekteına hám 10% onı ámelge asırıwǵa sarplanadı. Sistemalı usıl anıq hám stilistik wazıypalardı, sistemalı teoriya bolsa -túsintiriwshi hám sistemalastırıwshı wazıypalardı izertlew etedi. Nátiyjede, sistemalılıq anıq iskerlik instrumenti retinde, hámme bolmıstıń biliw usılları anıq quralları retinde aytinadi. Sistemalı teoriya sistemalar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı bilim retinde taplaydı, tártipke saladı, túrli tábiy sistemalardı túsindiriwde paydalanadı.