N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor

1
.
1 3
.
2
. 
T a sh q i  b o kv in tu ru q   venasi -  v. ju g u la ris  e x te rn a
T ashqi  b o ‘yinturuq  venasi  quloq  suprasining orqa sohasidan boshlanadi.  0 ‘z y o ‘lida bu  venaga 
ensa venasi -  
v.  occipitalis 
va 
v.  au ricu laris  posterior 
venalari  quyiladi.
0 ‘triFov 
usti sohasida tashqi  b o ‘yinturuq  vena 
v. ju g u laris anterior 
bilan q o ‘shilib, o ‘mrov osti 
vena -  
v. subclavia 
ga quyiladi. V. 
ju g u laris an te rio r 
-  oldingi bo‘yinturuq venasi til osti suyagining 
ustki  sohasidan  boshlanadi  va  to ‘sh  suyagi  sohasida  o ‘m rov  osti  venasi  -  
v.  subclavia 
ga quyiladi. 
T o ‘sh  suyagining  ustida  ikki  tarafdagi  oldingi  b o ‘yintum q  venalar o ‘zaro 
arcus venosus ju g u laris 
vena  yoyi  vositasida q o ‘shilishi  m um kin.
V ena ju g u la ris ex tern a 
ga quyidagi  venalar quyiladi:
a) 
v.  a u ric u laris p o ste rio r 
-  quloq  suprasining orqa  venasi;
b) v. 
ju g u la ris a n te rio r 
-  oldingi  b o ‘yinturuq  venasi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d) 
v. 
su p rascap u laris -  
kurak  usti  venasi;
e)
  v.  tran sv ersae cervicis -  
b e g in n in g   ko‘ndalang  venasi.
110-rasm .  Bosh  sohadagi  venalar.
1  -   v. jugularis interna;
2 -   v. jugularis externa;
3  -  v.  facialis;
4 -  v. retromandibularis;
5 -  bulbus v. jugularis  int.;
6 -  sinus  sigmoideus;
7 -  v. occipitalis;
8 -  v.  emissaria mastoidea;
9 -  sinus transversus;
10 -  sinus rectus;
11  -  v.  emissaria occipitalis;
12 -  sinus sagittalis superior;
13  -  v.  emissaria  parietalis;
14 -  sinus petrosus superior;
15 -  sinus petrosus inferior;
16 -  sinus cavemosus;
17 -  v.v.  diploicac;
18 -  v.  ophthalmica superior;
19 -  v.  angularis.
7.7.3.3.  O ‘m ro v  osti  v en asi -  v.  su b clav ia
0 ‘m rov  osti  venasi  q o ‘ltiq  osti  venasi  -  
v.  axillaris 
ning  davom i  hisoblanadi.  U nga  tashqi  va 
oldingi  b o ‘yinturuq  venalari  ochilib,  b o ‘yinning  yuza  venasi  -  
v.v.  tra n sv ersa  colli, 
k o ‘krakdan 
v.v. pectorales 
ham da kurak sohasidan 
v. scapularis dorsalis 
lar quyiladi.
7.7.3.4.  Q o ‘ltiq osti v en asi -  v.  ax illaris
Q o ‘ltiq  osti  venasi 
- ’v.  axillaris 
q o ‘l  va  k o ‘k rakning  yon  yuzasidagi  v en a la m i  qabul  qiladi. 
Vena  axillaris 
-  q o ‘ltiq  osti  venasiga quyiladigan  venalar:
1)
 v.  subscapularis 
-  kurak  osti  venasi;
2) v. 
circum flexa scapulae 
-  kurakni  aylanib o ‘tuvchi  vena.  Bu venaga quyidagi  venalar ochi­
ladi:
a) 
v. thoracodorsalis 
-  k o ‘krak qafasining orqa yuzasidagi  venalar;
b) 
v. circum flexa  hum eri posterior 
-  yelkani  aylanib o ‘tuvchi  orqa vena;
d) 
v. circum flexa  hum eri a n terio r 
-  yelkani  aylanib o ‘tuvchi  old vena;
3)
 v. thoracica  lateralis 
-  ko ‘krak qafasining yon  venasi;
4) v. v. thorocoepigastricae 
-  k o ‘krak 
-  
qorin usti  venalari;
5) 
v.  plexus venosus areolaris 
-  sut bezining so ‘rg ‘ich sohasidagi  vena chigali.
Q o ‘l  venalari  yuza va chuqur venalardan  iborat boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.7.3.5.  Q o ‘ln in g  y u za  v e n a la ri -  v en ae  superficiales  m em b ri  su p e rio ris
1. 
v.  cephalica 
-   q o ‘lning  lateral  teri  osti  venasi,  q o ‘l  panjasining  bilak  suyagi  tarafidan  bosh­
lanib, b ilakning lateral sohasidan y o ‘naladi, tirsak sohasida medial teri osti venalari bilan anastom oz 
v o sitasida  q o ‘shiladi 
(v.  in term ed ia cubiti). 
Bu  venaga 
v.  thorocoacrom ialis 
-  k o ‘krak-akrom ion 
venasi  quyiladi.
Lateral  teri  osti  vena yelka  sohasidan  o ‘tib, q o ‘ltiq  venasiga quyiladi.
2. 
v. basilica 
-  q o ‘lning m edial teri osti venasi. Q o ‘l panjasining tirsak suyagi sohasidan boshlanib, 
b ilakning oldingi  va  m edial  yuzalaridan y o ‘naladi,  tirsak  b o ‘g ‘imi  sohasida  lateral  teri  osti  venalari 
bilan  anastom oz  tarm oqlar vositasida -  
v.  in term ed ia  cubiti 
ga  q o ‘shiladi.  M edial  teri  osti  venasi 
y elka venasi -  
v.  brachialis 
ga quyiladi.
3.
  v.  in term ed ia  cubiti 
-   tirsak  b o ‘g ‘imi  sohasida  lateral  va  m edial  teri  osti  venalarini  o ‘zaro 
q o ‘shib  turadi.  T irsakning  oraliq  venalari  bilakning  oldingi  yuzasidan  venoz  qonni 
v.  m ediana 
an te b ra c h ii 
tom irlari  vositasida qabul  qiladi.
4.
  R ete  venosum   d o rsale  m anus 
-   q o ‘l  p anjasining  orqa  yuzasidagi  vena  to ‘ri.  Bu  to ‘rga 
v.v.  in te rc a p itu la res 
-   boshchalar  orasidagi  venalar  ham da 
v.v.  m etacarpales  dorsales 
kaft  orqa 
y uzasining venalari  quyiladi.
5.
  A rcus venosus p alm aris superficialis 
-  kaftning yuza vena  ravog‘i.  Bu venalarga 
v.v. digi­
tales  p a lm ares 
-  b arm oqlam ing  kaft yuzasidagi  venalari  quyiladi.
7.7.3.6. Q o ‘ln in g  c h u q u r  v e n a la ri -  v e n a e  p ro fu n d a e   m e m b ri  su p e rio ris
QoMning chuqur venalari  arteriyalar bilan birga y o ‘nalib,  ular nomi  bilan  ataladi.
Q o ‘lning chuqur venalari:
1. 
v.  v.  b rachiales 
-   yelka  venasi.  Shu  nom li  arteriya  tarm oqlari  yonida  vena  qon  tom irlari 
joy lash ad i.
2. 
v.  v.  uln ares 
-  tirsak  venasi.  Shu  nom li  arteriya  tarm oqlari  yonida  vena  qon  tom irlari jo y la ­
shadi.
3. 
v.  v.  radiales 
-  bilak  venasi.  Shu  nom li  arteriya  tarm oqlari  yonida  vena qon  tom irlari jo y la ­
shadi.
4. 
v. v.  interosseae 
-  bilakdagi  suyaklararo venalar.  0 ‘z navbatida,  bu  venaga 
v.v. interosseae 
a n te rio r 
-   oldingi  suyaklararo  venalar  va 
v.  interosseae  posteriores 
-   orqa  suyaklararo  venalar 
quyiladi.
5. 
A rc u s  v en o su s  p a lm a ris   p ro fu n d u s  
-   k a ftd a g i  ch u q u r  vena  ra v o g ‘i.  Bu  v en a la rg a 
v.v.m etacarpales p alm ares 
-  kaft venalari  quyiladi.
7.7.3.7.  K o ‘k r a k  q a fa si  d e v o rid ag i v e n a la r
1. 
v. v.  intercostales  posteriores 
-  orqadagi  q o v u rg ‘alararo venalar qovurg‘alar orasida jo y la ­
shadi. 
R am us  dorsalis 
irm oqlari  orqaning  chuqur  m ushaklaridan  venoz  qonni  qabul  qilsa, 
ram us 
spinalis 
irm oqlari  orqa m iyaning k o ‘krak  segm entlaridan  venoz qonni  qabul  qiladi.  0 ‘ng  tarafdagi 
q o v u rg ‘alararo venalar toq vena -  
v. azygos 
ga quyiladi. C hap tarafda qovurg‘alararo venalar yarim  
toq vena -  
v.  hem iazygos 
ga quyiladi.
2. 
v.  hem iazygos 
-  yarim   toq vena k o ‘krak qafasi  orqa devorining chap qism ida joylashadi..
\
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Y arim toq vena bel sohasidagi v. lum bales a s c e n d e n te s irm oqlaridan boshlanib, k o ‘krak qafasi- 
ning VII—VIII  ko ‘krak umurtqalari sohasigacha k o ‘tariladi. Shu sohada k o ‘krak um urtqasi tanasining 
oldidan  o ‘tib,  o ‘ng  tarafdagi  toq  vena  -   v.  azygos  ga  quyiladi.  0 ‘z  y o ‘nalishida  yarim   toq  venaga 
ko ‘ks oralig ‘idagi  a ’zolardan  venoz qon  oqadi  va pastki  chap  q o v u rg ‘alararo  venalar quyiladi.
3.  v.  h em iazygos  accesso ria  -   q o ‘shim cha  yarim   toq  vena  k o ‘krak  qafasining  chap  tarafidagi 
yuqorigi  chap qovurg‘alararo  venalam i  qabul  qiladi.  Q o ‘shim cha  yarim   toq  vena  yarim   toq  venaga 
quyiladi.
4.  Toq  vena -   v.  azygos  ko ‘krak  qafasining  o ‘ng  yarm ida,  uning  orqa  devorida joy lash ad i.  Bu 
vena  bel  sohasida  v.  lu m b a le s  ascen d en s  irm oqlari  bilan  boshlanadi.  Toq  venaga  o ‘ng  tarafdagi 
qovurg‘alararo va k o ‘ks oralig‘idagi  a ’zolam ing venalari  quyiladi.
Toq  vena  yuqorigi  kavak  vena -   v.  cava  s u p e rio r   ga  a r c u s   v e n a e   azygos  -   toq  vena  ra v o g ‘i 
vositasida quyiladi.  Toq vena -  v.  azygos ga quyidagi  venalar quyiladi:
1) v.  in te rc o sta lis s u p e rio r  d e x tra  -  yuqorigi  o ‘ng q o v u rg ‘alararo vena;
2) v.  h em iazygos -  yarim  toq  vena;
3) v.  h em iazygos acce sso ria -  q o ‘shim cha yarim   toq vena;
4) v.  v.  o eso p h ag eales -  qizilo‘ngach venalari;
5)  v.  v.  b ro n c h ia le s -  bronxlam ing venalari;
6) v.  v.  p e ric a rd ia c a e  -  perikard venalari;
7) v. v.  m e d ia stin a le s -  k o ‘ks oralig‘i  venalari;
8) v.  v.  p h re n ic a e  su p e rio re s -  diafragm aning yuqorigi  venalari;
9) v. lu m b a lis asce n d en s -  belning ko ‘tariluvchi venasi.  Bu venaga bel venalari -  v.v. lu m b a lis  
quyiladi;
10)  v. v.  su b c o stalis -  qovurg‘a osti  venasi;
11)  v.  v.  in te rc o sta le s  p o ste rio re s  -   orqa  q o v u rg ‘alararo  venalar.  Bu  venalarga  orqa  m ushak 
venalari -  v. d o rsa lis, um urtqalararo venalar -  v .in te r v e rte b ra lis  va orqa m iya venalari -  v.  s p in a ­
lis quyiladi.
7.7.4. 
P a s tk i  k a v a k  v e n a  -  v.  c a v a   in f e r io r
Pastki  kavak vena qorin b o ‘shlig‘ining orqa devori sohasida, aortaning o ‘ng tarafida joy lash ad i. 
Bu vena  IV  bel  um urtqasi  sohasida  ikkita  um um iy yonbosh venalar -  v.  iliac a  c o m m u n e s d e x tra e  
et sin istra e  ning q o ‘shilishidan hosil boMadi.  Pastki kavak vena diafragm adan o ‘tib, yurakning o ‘ng 
boMmachasiga quyiladi.
Pastki  kavak venaga quyidagi  venalar quyiladi:
1.  v. v.  lu m b a le s d e x tra e  et sin istra e  -  bel  sohasidan to ‘rtta  irm oq boMib y o ‘naladi;
2.  v. v.  p h re n ic a e   in fe rio re s -  diafragm aning pastki  yuzasi  venalari;
3.  v.  v.  te s tic u la ris   (erkaklarda)  -   moyak  venalari.  0 ‘ng  m oyak  venasi  pastki  kavak  venaga, 
chap m oyak venasi  esa chap buyrak venasiga quyiladi;
4.  v. v.  o v a ric a e  (ayollarda) -  tuxumdon venalari;
5.  v.  re n a le s -  buyrak venalari;
6.  v.  s u p r a r e n a lis   d e x tra  et sin istra  -  buyrak  usti  bezi  venalari.  0 ‘ng  tarafdagi  venalar pastki 
kavak  venaga quyiladi.  Chap  tarafdagi buyrak  usti  venalari -  chap buyrak venasiga quyiladi;
7.  v.  h e p a tic a e  -  jig a r venalari.  Pastki  kavak venaning diafragm a sohasiga quyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U m um iy  yonbosh  venalar 
(v.  iliaca  com m unes) 
ichki  va  tashqi  yonbosh  venalar 
-   v.  iliaca 
e x te rn a ,  v.  iliaca  in te rn a  
lam ing  q o ‘shilishidan  hosil  boMadi.  Umumiy  yonbosh  venaga  quyidagi 
v en a la r quyiladi:
1. 
v. sacralis  m ediana 
-  d u m g ‘azaning o ‘rta venasi.
2. 
v.  iliolum balis 
-  bel-yonbosh  venasi.
7.7.4.2.  Ich k i  y o n b o sh   v en a -  v.  iliaca  in te rn a
Ichki yonbosh vena -  
v.  iliaca in te rn a  
chanoq devoridan va shu sohadagi a ’zolardan arteriyalar 
bila n  y o ‘naladigan  quyidagi  venalam i  qabul  qiladi:
1. 
v.  v. gluteae sup erio res 
-  dum baning ustki  venalari;
2. 
v.  v. gluteae inferiores 
-  dum baning pastki  venalari;
3. 
v.  v. o b tu ra to ria e  
-  yopqich  venalari;
4.
  v.  v. sacrales  laterales 
-  d u m g ‘azaning yon  venalari;
5. 
v.  p u d e n d a   in te rn a  
-   ichki  uyatli  vena,  bu  ven ag a  to‘g ‘ri  ichakning  pastki  venalari  -  
v.v. rectales in ferio r, 
ayollarda 
v .v.profundae clitoridis, 
erkaklarda 
v.v. profundae penis 
-  tashqi 
jin s iy   a ’zoning chuqur venalari  quyiladi.
6. 
v. dorsalis  penis 
(erkaklarda) -  tashqi jin siy  a ’zoning orqa venasi;
7. 
v.  dorsalis  clitoridis 
(ayollarda) -  diloqning orqa  venasi;
8. 
v.  u terin ae 
(ayollarda) -  bachadon  venasi;
9. 
v. v.  rectales  m ediae 
-  to ‘g ‘ri  ichak o ‘rta venalari;
10. 
v. v.  rectales  inferiores 
-  to ‘g ‘ri  ichak pastki  venalari;
11
.  v.  v. scrotales posteriores 
(erkaklarda) -  y o rg ‘oq orqa venalari;
12. 
v.  v.  labiales posteriores 
(ayollarda) -  tashqi jin siy  a ’zolam ing orqa venalari;
13. 
v. v. vesicales 
-  siydik qopi  venalari.
Ichki  yonbosh venaga quyidagi  venoz chigallar ham  quyiladi:
1. 
Plexus venosus sacrales 
-  d u m g ‘aza sohasida;
2. 
Plexus venosus  rectalis 
-  to ‘g ‘ri  ichak devorida;
3. 
Plexus venosus vesicalis 
-  siydik qopchasi  devorida;
4. 
Plexus venosus  p ro staticu s 
(erkaklarda) -  prostata bezi atrofida;
5. 
Plexus venosus  u terin u s 
(ayollarda) -  bachadon  devorida;
6. 
Plexus venosus vaginalis 
(ayollarda) -  qin  devorida.
7.7.4.3. T a s h q i y o n b o sh   vena -  v.  iliaca ex te rn a
V.  iliaca  ex te rn a  -  
tashqi  yonbosh  vena  um um iy  yonbosh  venaga quyiladi.  T ashqi  yonbosh 
v e n a   son  ven asin in g   davom i  hisoblanadi  va 
lacu n a v aso ru m  
orqali  o ‘tadi.
T ashqi yonbosh venaga arteriyalar bilan  birga y o ‘naladigan quyidagi  venalar quyiladi:
1) 
v. epigastrica in ferio r 
-  qorin devorining pastki  venasi;
2) 
v. circum flexa ilium   p ro fu n d u m  
-  yonbosh  soha atrofidagi  vena.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V. 
fem oralis 
-   son  venasi 
lacuna  vasorum  
orqali  o ‘tib,  tashqi  yonbosh  venaga  davom   etadi. 
Son  venasi  taqim  venasi -  
v.  poplitea 
ning davomi  hisoblanadi.
Son  venasiga quyidagi  venalar quyiladi:
1
. v. saphena m agna -  
katta teri osti venasi. O yoq panjasining ustki yuzasidan boshlanib, b oldir 
va sonning ichki yuzasi b o ‘ylab teri ostidan yo‘naladi.  Bu vena sonning yuqori qism ida son venasiga 
quyilib,  unga quyidagi  vena  irmoqlari  quyiladi:
a) 
v. circum flexa ilium superficialis 
-  yonbosh  sohasining yuza venasi;
b) 
v. v.  pudendae externae 
-  jinsiy  a ’zolardan y o ‘naluvchi  yuza venalar;
d) 
v. epigastrica superficialis 
-  qorin oldingi  devorining yuza venasi;
e) 
v. saphena  accessoria 
-  qo ‘shim cha teri  osti  venasi;
f) 
v.v. dorsalis superficiales clitoridis 
-  ayollardagi diloqning orqa yuza venasi;
g) 
v.v. dorsalis superficiales  penis 
-  erkaklar tashqi jin siy   a ’zosining orqa yuza venasi;
h) 
v.v.  labiales  anteriores 
-  ayollarda uyatli  lablam ing old  venalari;
i) 
v.v scrotales  anteriores 
-  erkaklarda yo rg ‘oqning old venalari.
Son  venasiga arteriyalar bilan birga y o ‘naladigan venalar ham  quyiladi:
2. 
v.  p rofunda fem oris 
-  sonning chuqur venasi.  Bu venaga quyidagi  vena  irm oqlari  quyiladi:
a) 
v. v. circum flexae femoris  medialis 
-  son  ichki  sohasidagi  aylanib o ‘tuvchi  venalar;
b) 
v. v. circum flexae fem oris  laterales 
-  son  lateral  sohasidagi  aylanib o ‘tuvchi  venalar; 
d) 
v.  v.  perforantes 
-  son  mushaklaridagi  teshib o ‘tuvchi  venalar.
Son  venasi  taqim   venasi -  
v. poplitea 
ning davom i b o ‘lib hisoblanadi.
7.7.4.5. T aq im   v en asi -  v.  p o p lite a
Taqim   venasiga quyidagi  venalar quyiladi:
1
.
 
v. saphena p a rv a  
-  kichik teri  osti  venasi.  Bu vena oyoq panjasining lateral  y u zalid an  bosh­
lanadi  va boldim ing orqa yuzasi  b o ‘ylab y o ‘nalib,  tizza b o ‘g ‘im ining orqa sohasida taqim  venasiga 
quyiladi;
2. 
v.  v. genicularis 
-  tizza b o ‘g ‘imi  atrofidagi  venalar;
3. 
v.  tibiales  posteriores 
-   boldirning  orqa  venasi.  Bu  venaga  b o ld im in g   lateral  sohasidan 
y o ‘naladigan 
v. v. peroneae 
quyiladi;
4. 
v.  tibiales  anteriores 
-  boldir old venasi;
5. 
v.v. fibularis 
-  kichik boldir venalari;
V. saphena p arv a  -  
kichik  teri  osti  venasiga quyidagi  venalar quyiladi:
1. 
rete venosum  dorsale pedis 
-  oyoq panjasining  ustki  yuzasidagi  vena to ‘ri;
2. 
arcus venosus dorsalis pedis 
-  oyoq panjasining ustki  sohasidagi  venoz yoyi;
3. 
v. v.  m etatarseae dorsales  pedis 
-  oyoq panjasining ustki  yuzasidagi  venalar;
4. 
v.  v. digitales dorsales pedis 
-  oyoq barm oqlarining ustki  venalari;
5. 
rete venosum  p lan tare 
-  oyoq panjasining  ustki  yuzasidagi  vena to ‘ri;
6. 
arcus venosus  p lantaris 
-  oyoqning kaft yuzasidagi  venoz ravoq;
7. 
v. v.  m etatarseae plantares 
-  oyoq kaft yuzasi  venalari;
8. 
v. v. digitales plantares 
-  oyoq barm oqlarining kaft yuzasi  venalari;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9. 
v.v. intercapitulares 
-  b oshchalar orasidagi  venalar;
10
 v.  marginalis laterales 
-  yon chekkadagi  vena;
11 
v.  marginalis medialis 
-  m edial  chekkadagi  vena.
7.7.5.  D arvoza venasi -  v.  portae
(111 -rasm )
D arvoza  venasi  qorin  b o ‘sh lig ‘idagi  toq  a ’zolardan  venoz  qonni  qabul  qiladi.  Unga  m e’da,  in­
gich k a  ichak,  y o ‘g ‘on  ichak,  m e ’da osti  bezi  va  taloqdan  venoz qon  y ig ‘iladi.
D arvoza  venasi 
lig.  hepatoduodenale 
boylam ida jo ylashib, quyidagi  uchta  venoz  tom irlardan 
hosil  boMadi:  1) 
v. lienalis; 
2) 
v.  mesenterica superior; 
3) 
v.  mesenterica inferior.
K o ‘p in c h a   pastki  tu tq ich   v en asi  -  
v.  m esenterica  inferior 
taloq  venasi  -  
v.  lienalis 
ga 
quyiladi.
7.7.5.1.  Y uqorigi tutqich  vena -  v.  m esenterica superior
Y uqorigi  tutqich vena -  v. 
mesenterica superior 
quyidagi  venalam i  qabul  qiladi:
1. 
v. v. jejunales 
-  och  ichak  venalari;
2. 
v.  ileales 
-  yonbosh  ichak venalari;
3. 
v. gastroomentalis dextra 
-  o ‘ng m e ’da-charvi  venasi;
4.
  v. v. pancreaticae 
-  m e ’da osti  bezi  venalari;
5. 
v.  iliocolica 
-  yonb o sh -k o ‘richak venasi;  bu  venaga 
v.  appendicularis 
-  chuvalchangsim on 
o ‘sim ta venasi  quyiladi;
6. 
v.colica dextra 
-  y o ‘g ‘on  ichakning yuqoriga k o ‘tariluvchi  qism i  venasi;
7.
 
v. colica media 
-  y o ‘g ‘on  ichakning k o ‘ndalang qism i  venasi;
8. 
v. v. pancreaticoduodenalis 
-  m e ’da osti  bezi  va o ‘n  ikki barm oq  ichak  venasi.
7.7.5.2. T aloq venasi -  v. lienalis
V. lienalis -  
taloq venasiga quyidagi  venalar quyiladi:
1) 
v.v. pancreaticae 
-  m e ’da osti  bezi  venalari;
2) 
v.v. gastricae breves 
-  m e ’daning kalta venalari;
3) 
v. gastroomentalis 
-  m e ’da-charvi  chap venasi;
4 ) 
v.  mesenterica inferior 
-  pastki  tutqich  venasi.
7.7.5.3.  P astki tutqich vena -  v.  m esenterica  inferior
P astki  tutqich vena -  
v. mesenterica inferior 
ga quyidagi  venalar quyiladi:
a)  v. 
colica sinistra 
-  y o ‘g ‘on  ichakning tushuvchi  qism i  venasi;
b) 
v. v. sigmoideae 
-  y o ‘g ‘on  ichak  S-sim on qism ining venasi;
d) v. rectalis superior 
-  to ‘g ‘ri  ichakning ustki  venasi.
D arvoza venasi -  
v. portae 
o ‘z y o ‘nalishida 
ductus venosus 
-  venoz qo ‘shuvchi naychani q o ‘shib 
oladi.  Bu  venoz  naychaga  venoz  qon  qorin  devorining  kindik  atrofidagi 
v.v.  paraumbilicales 
va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

v.  umbilicalis 
venalaridan  yigMladi.  Darvoza  v en a sin in g  jig a r  ichiga  k irish  so h a sid a  o ‘t  p u fag i- 
ning 
v. cystica 
venalari  quyiladi.
7.7.6.  P o rta  -  k a v a l  a n a s to m o z la r
( 1 12-rasm)
Porta-kaval anastom ozlar 
v. portae 
va 
v. cava superior 
yoki 
v. cava inferior 
irm oqlari o rasid a 
hosil  boMib,  quyidagilardan  tashkil  topadi:
1. 
Q izilo‘ngachning qorin qismidagi venalar bilan m e ’da venalari orasida porta-kaval anastom ozlar 
boMadi. Q izilo‘ngach venalari 
-  v. v. esophageae 
k o ‘krak qafasining orqa devoridagi yarim  toq vena -  
v. hemyazygos 
va toq  vena 
-  v.azygos 
larga yigMlib,  u lar orqali 
v. cava superior 
ga quyiladi.
M e’daning 
v.  gastricae  sinistrae 
venalari  esa 
darvoza  venasi  -  
v.  portae 
ga  quyiladi.  Natijada, 
q iz ilo ‘ngachning  m e ’daga  o ‘tish  sohasida  porta- 
kaval  vena anastom ozlari  hosil  boMadi.
2.  T o ‘g ‘ri  ichak  devorida  porta-kaval  anasto­
m ozlar boMadi. Uning yuqori qism idagi venoz qon -  
v.  rectalis superior 
ichak  tutqichidagi -  
v. mesen- 
terica inferior 
orqali darvoza venasi -  
v. portae 
ga 
yigMladi. T o ‘g ‘ri  ichakning o ‘rta qism i 
-  v. rectalis 
media 
dan 
v.  ilica  interna 
ga  quyiladi  va  to ‘g ‘ri 
ichakning  pastki  qism i 
-   v.  rectalis  inferior 
dan 
v. pudenda interna 
ga quyiladi ham da pastki kavak 
venaga  yigMladi.  N atijada,  to ‘g ‘ri  ichak  devorida 
porta-kaval  anastom ozlar hosil  boMadi.
3.  Qorin  old  devorining  kindik  sohasida  ham  
porta-kaval  an asto m o zlar  jo y la sh a d i.  Kindik  so ­
hasidan  venoz  qon 
v.  v.  paraumbilicalis 
venalari 
orqali jigarning yum aloq boylami -  
lig. teres hepatis 
tarkibida 
v. portae 
ga quyiladi. Q o ‘shim cha ravish­
da kindik sohasidan venoz qon 
v. epigastrica supe­
rior 
orqali 
v. cava superior 
-  yuqori kavak venaga 
va 
v.  epigastrica  inferior 
ham da 
v.  epigastrica 
superficialis 
orqali 
v. cava  inferior 
-  pastki  kavak 
venaga  yigMladi.  Natijada,  kindik  sohasidan  venoz 
qon  darvoza  venasiga,  yuqori  ham da  pastki  kavak 
venaga  y o ‘naladi  va  kindik  sohasida  porta-kaval 
anastom ozlar hosil  boMadi.
4. Qorin orqa devori -  bel sohasida ham porta-ka­
val anastom ozlar boMadi.  Y o ‘g ‘on ichakning m ezo­
peritoneal  joylashgan  boMimlaridan  (ko‘tariluvchi 
va  tushuvchi  qism lari)  venoz qon  darvoza venasi  -  
v.  portae 
ga  quyiladi.  Bel  sohasidagi 
v.  lumbalis
1 1 1 - r a s m .  D a r v o z a   v e n a s i   t i z i m i   (o ld  
tomondan)
1  -   v.  m csenterica  superior;  2  -   ventriculus; 
3 -  omentum majus; 4 -  v. gastrica sinistra; 
5 
-  lien; 
6 -  cauda pancreatic; 
7 
-  v.  lienalis;  8 -  v.  m esente- 
rica  inferior; 
9 
-   colon  descendens;  10  -   rectum ; 
I I ,  12,  13  -  vv.  rectales  inferior,  m edia  et  superior; 
14  -   ileum ;  15  -   colon  a scen d en s;  16  -   cap u t 
pancreatic;  17  -   v.  colica  m edia;  18  -   v.  portae; 
19 
-   v.vesica  fellea;  20  -   vesica  fellea;  21  -   duo­
denum;  22  -   hepar;  23  -  v.  gastroepiploica  dextra; 
24 -  v.  gastrica dextra.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ven alari ostki kavak vena -  
v. cava inferior 
ga quyiladi. Natijada, qorin orqa devorida -  bel sohasida 
p o rta-k av al  an asto m o zlar hosil  boMadi.
7.7.7.  K ava-kaval  anastom ozlar
(112-rasm )
B u  v enoz  an asto m o zlar yuqorigi  kavak  vena -  
v. cava superior 
va ostki  kavak  vena -  
v. cava 
inferior 
irm oqlari  orasida  hosil  boMadi  va quyidagilardan  tashkil  topadi:
1.
  Q orin  old  devori  sohasidan  venoz  qon 
v.  epigastrica  superior 
orqali  yuqori  kavak  vena 
tiz im ig a  yigMladi.  Shu  sohadan  venoz  qon 
v.  epigastrica  inferior 
va 
v.  epigastrica  superficialis 
v en a la ri  orqali  pastki  kavak  vena  sistem asiga  quyiladi.  Natijada,  qorin  old  devorida  kava-kaval 
an a sto m o zla r hosil  boMadi.
2.  Q o rinning  o rqa  devori  sohasidan 
v.  lumbalis 
venalari  ostki  kavak  venalar -  
v. cava  inferi­
o r 
ga, 
v.  lum balis ascendens 
va 
v.  hemiazygos 
venalari  orqali  yuqori  kavak  vena -  
v. cava supe­
rio r 
ga yigMladi.  N atijada, bel  sohasida kava-kaval 
anastom ozlar hosil  boMadi.
3. 
K ava-kaval  anastom ozlar  um urtqa  p o g ‘o- 
nasining  ichida, orqa m iya yuzasida ham uchraydi. 
U m urtqa p o g ‘onasi Va orqa m iyaning bo ‘yin ham da 
k o ‘krak sohalaridan venoz qon yuqori kavak vena -  
v.  cava 
s u p e rio r 
tiz im ig a   yigM ladi.  U m u rtq a 
p o g ‘onasi  va  orqa  m iyaning  bel  va  du m g ‘aza  so­
halaridan  venoz  qon  pastki  kavak  vena  -  
v.cava 
in f e r io r  
tizim ig a  yigM ladi.  N a tija d a ,  u m u rtq a 
p o g ‘onasining  ichida,  orqa  m iya  yuzasida  kava- 
kaval  anastom ozlar hosil boMadi.
112-rasm . Porta-kaval  va  kava-kaval anastom ozlar.
1 
-  v.  cava superior;  2 -  v.  brachiocephalica  sinistra;
3 
-   v.  h em iazygos  a ccesso ria; 
4  
-   vv.  in te rco stales 
posteriores  sinistrae; 
5 
-   v.  azygos;  6  -   plexus  venosus 
oesophagealis; 
7 
-   v.  hemiazygos; 
8 
-   vv.  intercostales 
posteriores  dextrae; 
9 
-   yuqori  kavak  va  darvoza  venasi 
orasidagi anastomoz;  1 0 - v. gastrica sinistra;  1
1 
-  v. portae; 
12 
-  v.  lienalis; 
13 
-  v.  m esenterica inferior; 
14 
-  v.  rena- 
lis sinistra; 
15 
-  v. cava inferior; 
1
6 -  w .  testiculare (ovari- 
cae); 
17 
-   v.  rectalis  superior; 
18 
-   v.  iliaca  communis; 
19 
-   v.  iliaca  interna  sinistra; 
2 0  
-   vv.  rectales  mediae;
2
1 
-  plexus venosus rectalis; 22 -  v. epigastrica superficialis;
2 3  
-   v.  epigastrica  inferior; 
2 4  
-   v.  mesenterica  superior;
2 5  
-   yuqori  kavak;  pastki  kavak  va  darvoza  venalari 
orasidagi anastomoz; 
2 6  
-  vv. paraumbilicales; 
2 7  
-  hepar; 
2 8  
-   v.  epigastrica  superior; 
2 9  
-   v.  thoracoepigastrica;
30  -   v.  thoracica  in tern a;  31  -   v.  su b clav ia  dextra; 
32 -  v. jugularis interna dextra; 33  -  v.  brachiocephalica.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.8.  YURAK  VA  UNING  ASOSIY  QON  TOMIRLARI  TARAQQIYOTI
(1 13-rasm)
Y urak dastlab alohida ikkita bo ‘shliqqa ega b o ‘lgan kurtakdan rivojlanadi.  Bu ikki kurtak o ‘zaro 
q o ‘shilib,  um um iy  bitta  b o ‘shliqqa  ega  boMgan  yurak  hosil  boMadi.  Perikard  xaltasi  ichida  yurak 
tez o ‘sadi  va,  natijada,  S-sim on  buraladi.  Umumiy  b o ‘shliqdan  iborat  boMgan  yurak  boM machalari 
to ‘siq vositasida ikkiga ajraladi.  Lekin boMmachalar orasidagi to ‘siq toMiq boMmasdan, ular orasidagi 
oval  darcha -  
foramen ovale 
saqlanib qoladi.
Umumiy b o ‘shliqdan iborat boMgan qorinchalar ham  to ‘siq vositasida ikkiga ajraladi va, natijada, 
um um iy bo ‘shliqdan  iborat boMgan yurak  to‘rt  kam erali  holatga o ‘tadi.
A sosiy qon tom irlar taraqqiyoti filoginez taraqqiyotiga m os ravishda boshlanadi.  F ilogenezdagi 
ja b ra  ravoqlari,  qisqa  m uddatda  ontogenezda  ham   uchraydi.  T araqqiyotning  boshlangMch  davrida 
(3  haftalik  davrda)  um um iy  yurak  b o ‘shlig‘idan  arterial  poya  -  
truncus  arteriosus 
chiqadi.  Bu 
arterial  poya  ikkita  ventral  (o ‘ng  va  chap)  aortaga  ajraladi.  0 ‘z  navbatida,  har  bir  ventral  aortadan 
ja b ra  ravoqlariga  m os  kelgan  6  ta jab ra  ravogM  arteriyalari  ajraladi.  H ar b ir  ravoq  arteriyalari  orqa 
tarafda dorzal aortaga davom  etadi. 0 ‘ng va chap dorzal aortalar pastroqda o ‘zaro q o ‘shilib, um um iy 
dorzal aortani hosil qiladi.  Natijada, ja b ra ravoqlari  sohasida ju ft ventral aorta 6 ju ft arterial  ravoqlar 
vositasida ju ft dorzal  aortalariga quyiladi.  Yurakdan chiqayotgan 
truncus arteriosus 
poyasi  frontal 
tekislikda  boMinib,  oldingi  (ventral)  sohada joylashgan  o ‘pka  arteriya  poyasi  -  
truncus  pulm ona­
lis 
ga va orqa (dorzal) sohadagi  k o ‘tariluvchi  aorta -  
aorta ascendens 
ga ajraladi.
VI 
ja b ra  arteriyalari  o ‘pka  arteriya  poyasi  bilan  bogManib,  o ‘pka  darvozasiga  kiradi.  U  chap 
tarafdagi  bogManishini  saqlab  qolib,  o ‘pka  poyasi  va  aortani  o ‘zaro  q o ‘shuvchi  arteriya  nayi  -  
ductus arteriosus 
ga aylanadi.
IV  arteriya  ravogM  har  ikki  tarafda  saqlanadi,  lekin  har  bir  tarafda  o ‘ziga  xos  arteriyalar  hosil 
boMadi.  Chap  tarafdagi  IV  arteriya ravogM,  chap  ventral  aorta  va chap dorzal  aorta bilan  birgalikda 
aorta ravogM -  
arcus aortae 
ni hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi ventral aorta yelka-bo‘yin poya -  
truncus 
brachiocephalicus 
ni hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi  IV arteriya ravogM yelka-bo‘yin poyadan ajraluv- 
chi  o ‘ng o ‘m rov  osti  arteriyasi -  
a.  subclavia dextra 
ni  tashkil  etadi.  Chap o ‘m rov  osti  arteriyasi -
a.  subclavia  sinistra 
esa  chap  dorzal  aorta  h iso b ig a   h o sifb o M a d i.  H ar  ikkala  ta ra fd a   III  va 
IV  arteriya  ravoqlari  orasidagi  dorzal  aorta  atrofiyaga  uchraydi.
0 ‘ng  tarafdagi  dorzal  aortaning  IV  ravogMdan  pastki  qism i  ham  
atrofiyaga  uchraydi.  H ar  ikkala  tarafdagi  ventral  ao rtan in g   III  va 
IV  ravoqlar  orasidagi  qism i  um um iy  uyqu  arteriy asig a  aylanadi 
(a. a. corotides communes). 
N atijada, o ‘ng umumiy uyqu arteriyasi 
y elk a-b o ‘yin poyasidan ajralsa, chap umumiy uyqu arteriyasi aorta 
ravogMdan  chiqadi.
Ventral  aortalam ing  III  ravoq  arteriyalari  va  dorzal  aortaning
III  ravoqdan yuqori  qism i  ichki  uyqu  arteriyalariga aylanadi.
113-rasm .  A rte riy a la r taraq q iy o ti.
1 
-   Aorta  descendens;  2  -   a.  subclavia  sinistra;  3  -   Aorta  ascendens;
4 -  Truncus pulmonalis; 5 -  Truncus brachiocephalicus; 6 -  a.  subclavia dextra;
7 -  a.  carotis communis dextra;  8 -  a.  carotis interna;  9 -  a.  carotis externa.
I—
IV 
-  jabra  ravoqlarining arteriyalari.
16 -  Odam anatomiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.9.  E m b rio n d a  qon  aylanish
( 1 14-rasm)
Em brion  kislorodga  va  ozuqa  m oddalarga  boy  boMgan  qonni  bachadon  devoridagi  platsenta 
(yoMdosh) dan oladi.  Platsentadan kindik venasi -  
v.umbilicalis 
boshlanib, em brionning kindik sohasi 
orqali  o ‘tadi.  K indik  venasi  ichida arterial  qon  boMadi.  U  em brionning jig a r darvozasi  sohasida  ikki 
tarm oqqa ajraladi. T annoqlam ing biri darvoza venasiga quyiladi. Ikkinchi tarmoq esa 
ductus venosus 
vena  nayi  bilan  pastki  kavak  venaga,  darvoza  venasiga  davom   etgan  tarm oq jig a r orqali  o ‘tib, jig a r 
venalari sifatida pastki kavak venaga quyiladi. N atijada, kindik venasi orqali oqib kelayotgan arterial 
qon jig a r orqali  yoki  to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  pastki  kavak  vena -  
v. cava inferior 
ga quyiladi.
Pastki kavak venadagi aralash qon yurakning o ‘ng boMmasiga quyiladi.  Embrion yuragining o ‘ng 
boMmasi  oval  darcha -  
foramen ovale 
orqali  chap boMmacha bilan qo ‘shilgan boMadi.  Shu sababli,
114-rasm .  E m b rio n d a   qon  aylanishi.
1 
-  ductus arteriosus; 2  -  valva atrioventricularis 
sinistra;  3  -   truncus  cocliacus; 
4 
a.  mesenterica 
superior; 
5 
-   aortae;  6  -  a.  mesenterica  inferior; 
7  -   a.  illiaca  com m unis;  8  -   a.  illiaca  externa; 
9  -   a.  illiaca  interna;  10  -   a.  visicalis  superior; 
11 
-  vesica urinaria; 
1
2 -  a.  umbilicalis; 
1
3  -  kindik 
halqasi; 
14 
-   v.  umbilicalis; 
15 
-   ductus  venosus; 
1
6 -  v. cava inferior; 
1
7 -  foramen ovale; 
1
8 -  v. cava 
superior.
o ‘ng  boMmachaga quyilgan  aralash  qon  oval  darcha 
orqali chap boMmachaga va qism an o ‘ng qorinchaga 
o ‘tadi. Chap boMmachaga o ‘tgan qon chap qorinchaga 
davom  etadi. 0 ‘ng qorinchaga tushgan qon esa o ‘pka 
arteriyasi 
-  truncus pulmonalis 
ga davom  etadi. Em­
brion o ‘pkasi  ishlamaganligidan, o ‘pka arteriyasidan 
y o ‘nalayotgan  qon  to ‘g ‘ri  tushuvchi  aorta  -  
aorta 
descendens 
ga davom etadi. Chunki o ‘pka arteriyasi 
va  tushuvchi  aorta  arterial  nay 
-  ductus  arteriosus 
vositasida  o ‘zaro  birlashgan  boMadi.  Em briondagi 
qon  p latsentaga  kindik  arteriyasi  -  
a.  umbilicalis 
orqali  chiqadi.  Kindik  arteriyalari  ju ft  boMib,  ular- 
dan  aralash qon oqadi va bu arteriyalar em brionning 
ichki yonbosh arteriyasidan boshlanadi. TugMlgandan 
s o ‘ng o ‘pka ishga tushib,  ichki a ’zolar o ‘z vazifasini 
bajara boshlaydi.  Kindik  bogManib, nafas olish  nati­
ja sid a  kichik qon aylanish doirasining ishga tushishi 
quyidagi  o ‘zgarishlarga sabab boMadi:
1.  0 ‘pka  arteriyasi  va  aorta  orasidagi 
ductus 
arteriosus 
yopilib, birinchi  8 -1 0  kun  ichida boylam  
ligamentum  arteriosum 
ga aylanadi;
2.  0 ‘ng  boMmacha  va  chap  boMmachalar  ora­
sidagi oval darcha 
-  foramen ovale 
bola tugMlgandan 
so ‘ng bekiladi;
3.  K indik  venasi  -  
v.  um bilicalis 
jig a rn in g  
yum aloq  boylami -  
lig. teres hepatis 
ga aylanadi;
4.  Kindik arteriyasi -  
a. umbilicalis 
ning boshla­
nish qism i yopilmasdan 
a.vesicalis superior 
-  siydik 
qopchasining  yuqori  arteriyasiga,  uning davom i  esa 
siydik qopchasini kindik sohasi bilan birlashtiruvchi 
boylam  
-  lig. umbilicale  medianus 
ga aylanadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5. 
Kindik  venasi  bilan  pastki  kavak  vena  orasidagi 
ductus  venosus 
nayi  venoz  boylam  
-   liga- 
mentum venosum 
ga aylanadi.
Lim fa  sistem asi  qon  tom irlar  sistemasiga  q o ‘shim cha  boMib,  u lam ing  kapillarlariga  so ‘rila  ol- 
m aydigan m oddalarni to ‘qim a va hujayralardan chiqarib turadigan q o ‘shim cha tom irlar sistem asidir. 
Limfa  kapillarlariga  m olekular ogMrligi  va hajmi  katta  boMgan  m oddalar  (oqsil  m oddalar,  yogMar, 
hujayralar,  bakteriyalar,  viruslar)  so ‘riladi.
115-rasm .  Lim fa tizim i.
1 -  v. brachiocephalica sinistra; 2 -  v. jugularis interna sinistra; 3 - T ru n c u s jugularis sinister; 4 -  Ductus thoracicus;
5 -T ru n cu s subclavius sinister; 6 -  Angulus venosus sinistra; 7 -T ru n c u s bronchomediastinalis sinister; 8 -  v. subclavia 
sinistra;  9  -   Nodi  lymphatici  tracheobronchialcs;  10  -   v.  jugularis  interna  dextra;  11  -   Truncus  jugularis  dexter;
12  -  Truncus lymphaticus dexter;  13 -  Angulus venosus dexter;  14 -  Truncus subclavius dexter;  15 -  v. brachiocephalica 
dextra;  16 -  Truncus  bronchomediastinalis dexter;  17  -   v.  cava  superior;  18  -  cistem a  chyli;  19  -   Nodi  lympphatici 
axillares;  20 -  Nodi  lympphatici  pectoralcs; 21  -  Ductus  thoracicus; 22 -  Truncus intestinalis;  23 -  Nodi  lympphatici 
mesenterici; 24 -  Nodi lympphatici  lumbales; 25 -  v. cava interior; 26 -  Nodi  lympphatici  abdominales; 27 -  Truncus 
lumbales  dexter;  28  -   Nodi  lympphatici  sacrales;  29  -   v.  iliaca  interna  dextra;  30  -   Truncus  lumbales  sinister;
31  -   v.  iliaca  communis  sinistra;  32  -   Nodi  lympphatici  iliaci;  33  -   Nodi  lympphatici  inguinales  superficialis; 
34 -  Nodi  lympphatici  femorales;  35  -  Nodi  lympphatici  inguinales  profunda.
7.10.  L im fa  sistem asi
( 1 15-rasm)
11 
10 
, i  
2 
з
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L im fa  to ‘qim alari  -  qonning shaklli  elem entlari  boMgan  limfotsit  ishlab chiqaradi.
L im fa sistem asining quyidagi  tarkibiy  qism lari  boMadi:
1) 
lim fa  kapillarlari;  2)  lim fa  kapillarlari  to ‘ri;  3)  lim fa  tomirlari;  4)  lim fa  tugunlari;  5)  asosiy 
lim fa yoMlari.
Lim fa  kapillarlari  -   to 'q im a lard a n   qovuzloq  shaklida,  berk  kengaym a  holatida  boshlanuvchi 
naychalar tizim idan iborat. Qon tom ir kapillarlari esa aksincha arteriola va venulalar bilan bogManuvchi 
ikki  tarafi  ochiq naychadir.  Qon tom ir kapillarlari singari,  lim fa kapillarlarining devori ham bir qator 
end o teliy  hujayralaridan tuzilgan boMadi.  Lekin lim fa kapillarlarining diam etri kattaroq boMadi.  Ular 
quyidagi  sohalarda  uchram aydi:  1)  bosh  m iya  va  orqa  m iyada;  2)  tog‘ay  m oddalarda;  3)  terining 
ep id erm is  qavatida;  4)  ichki  a ’zolam ing epiteliy  qatlam ida.
L im fa  kapillarlari  berk  holatda  boshlanib,  lim fa  kapillarlari  to‘rini  hosil  qiladi.  Undan  limfa 
tom irlari  boshlanib,  bu  tom irlar  devori  qalinlashadi  va  u  silliq  mushak  tolalardan  tuzilgan  boMib, 
u ning  ichida  lim fa  suyuqligining  bir  tom onga  oqishini  ta ’minlovchi  klapanlar  boMadi.  Yirik  limfa 
to m irlari  vena  qon  tom irlari  bilan  b irga  jo y la sh ib ,  ulam in g   nomi  bilan  ataladi.  Lim fa  tom irlari 
maMum jo y la rd a lim fa tugunlariga boMinadi. QoM lim fa tom irlari asosiy limfa yoMlariga quyilguncha, 
5 - 8   m arotaba  lim fa tugunlari -  
nodilus lymphaticus 
da boMinib oMadi.  O yoqda esa 8 -1 0  m arotaba 
lim fa  tugunlariga  boMinib,  so ‘ngra  asosiy  lim fa yoMlariga  quyiladi.
L im fa  tugunlarining  m iqdori  tuban  darajadagi  sut  em izuvchi  hayvonlardan  prim atlarga  qarab 
o sh a  boradi.  U lar  odam da  ayniqsa  k o ‘p  boMib, ja g 1  ostida,  b o ‘yinda,  traxeya  va  bronxlar  atrofida, 
qo rin   b o ‘shligM dagi  a ’zolarda,  ichak  tutqichida,  chov  sohasida,  qoMtiq  osti,  tirsak  va  tizza  osti 
ch u q u rc h asid a  uchraydi.
L im fa  tugunlari  zich  biriktiruvchi  to ‘qim adan  tuzilgan  kapsula  -  
cortex 
bilan  o ‘ralgan.  Bu 
k ap su la  lim fa  tugunlarining  ichiga  to ‘siqlar chiqaradi.  T o ‘siqlar orasida  lim foid 
(cortex) 
va magMz 
(m edulla) 
m oddasi  shaklida joylashadi.
H ar bir lim fa tugunchasiga bir necha lim fa keltiruvchi  t o m i r -
vas afferentia 
quyiladi.  Bu  limfa 
keltiruvchi  tom irlar kapsulani teshib oMib,  sinuslarga ochiladi.  Limfa suyuqligiga  lim fa  tugunlarida 
hosil  boMgan  lim fotsit  q o ‘shilib,  tugunlardan  chiqib  ketuvchi  tomirlar -  
vasa  efferentia 
ga  oMadi. 
O lib ch iq ib  ketuvchi  lim fa tom irlarining m iqdori  kam roq,  lekin diametri  kattaroq boMadi.  Limfa tu­
g u n la rin in g  vazifasi:  1)  lim fotsit yetishadi;  2)  lim fa suyuqligi  tozalanadi; 3) antitela  ishlab chiqarib, 
b ary erlik   vazifasini  oMaydi;  4)  to ‘qim alar ushlanib  qolib,  mexanik filtr vazifasini  oMaydi.
7.10.1.  K alla  sohasidagi  limfa tu g u n lari -  nodi lymphoidei capitis
K alla  sohasidagi  lim fa  tugunlari  quyidagilardan tashkil  topadi:
1
.  Nodi occipitales 
-  ensa tugunlari;
2. 
Nodi  mastoidei 
-  so ‘rgMchsimon  o ‘sim ta sohasidagi  tugunlar;
3. 
Nodi paratidei s u p e r f ic ia l 
-  quloq  oldi  soMak bezining yuza tugunlari;
4. 
Nodi parotoidei profundi 
-  quloq oldi soMak bezining chuqur tugunlari.  Bu tugunlar gum hini 
q u yidagi  tugunlar hosil  qiladi:
a) 
nodi preauriculares 
-  quloq oldi  tugunlari;
b) 
nodi  infraauriculares 
-  quloq  osti  tugunlari;
d) 
nodi  intraglandulares 
-  quloq oldi  soMak  bezi  ichidagi  tugunlar;
5. 
Nodi faciales 
-  yuzdagi  tugunlar.  Bu  tugunlar tarkibini quyidagilar tashkil  etadi:
a) 
nodus buccinatorius 
-  lunj  tuguni;
b) 
nodus  nasolabialis 
-  burun-lab  tuguni;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d) 
nodus  malaris 
-  yonoq  tugunlari;
e) 
nodus  mandibularis 
-  pastki ja g 1  tugunlari;
6. 
Nodi linguales 
-  til  tugunlari;
7. 
Nodi submentales 
-  engak  osti  tugunlari;
8. 
Nodi submandibulares 
-  pastki ja g ‘  osti  tugunlari.
7.10.2.  Bo‘yin  sohasidagi  limfa  tu g u n lari -  nodi  lym phoidei colli
B o‘yin  lim fa tugunlari  quyidagi  gum hlarga  boMinadi:
a) 
Nodi cervicales anteriores 
-  bo ‘yin old  tugunlari;
b) 
Nodi cervicales laterales 
-  b o 4yin  yon  tugunlari;
d) 
Nodi supraclaviculares 
-  o ‘mrov  usti  tugunlari;
e) 
Nodi accesorii 
-  q o ‘shim cha  tugunlar.
I.  B o‘yin  oldingi  tugunlari  quyidagi  guruh  tugunlardan  hosil  b o ‘ladi:
1)
 Nodi superficiales 
-  yuza tugunlar;
2)
 Nodi profundi -  
chuqur tugunlar guruhi.  Bu  guruh  quyidagi  tugunlardan  hosil  boMadi:
a) 
Nodi  infrahyoidei 
-   til  osti  suyagi  ostidagi  tugunlar.  U ning  tarkibiga 
nodi  prelaryngei 
-  
hiqildoq old tugunlari  kiradi;
b) 
Nodi thyroidei 
-  qalqonsim on bez sohasi  tugunlari;
d) 
Nodi pretracheales 
-  traxeya oldi  tugunlari;
e) 
Nodi paratracheales 
-  traxeya atrofidagi  tugunlar;
f) 
Nodi retropharyngeales 
-  halqum  orqasidagi  tugunlar.
II.  B o‘yin  yon  tugunlari  guruhi  quyidagi  tugunlardan  hosil  boMadi:
1) 
Nodi superficiales 
-  yuza  tugunlar;
2) 
Nodi profundi superiores 
-  chuqur joylashgan yuqoridagi tugunlar.  U ning tarkibida quyidagi 
tugunlar boMadi:
a) 
Nodus jugulodigastricus 
-  b o ‘yinturuq  venasi  va  ikki  qorinchali  m ushak  orasida;
b) 
Nodus lateralis 
-  yon tugunlar;
e) 
Nodus anterior 
-  oldingi  tugunlar.
3) 
Nodi  profundi  inferiores 
-  chuqur joylashgan  pastki  tugunlar.  U lam ing  tarkibida  quyidagi 
tugunlar boMadi:
a) 
Nodus  juguloomohyoideus 
-   bo ‘yinturuq  venasi  va  kurak-til  osti  m ushagi  sohasidagi  tu­
gun;
b) 
Nodus lateralis 
-  yon tugun;
d) 
Nodus anteriorus 
-  oldingi  tugun.
III.  Q o ‘shim cha  tugunlar  tarkibi  -  
nodi  retropharyngeales 
halqum   orqasidagi  tugunlardan 
tashkil  topgan.
7.10.3. Q o‘l  limfa tugunlari -  nodi  lym phoidei  m em bri  superioris
QoM  lim fa tugunlari  qoMtiq  osti  va tirsak  b o ‘g ‘imi  sohalarida joylashadi.
1) 
Nodi  lymphatici  axillares 
-   qoMtiq  sohasidagi  lim fa  tugunlari  yuza  va  chuqur  guruhlarga 
ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

QoMtiq sohasidagi yuza lim fa tugunlari:  kaftning ichki va bilakning m edial yuzasidan 
v. basilica 
b o ‘ylab y o 'n alg a n  lim fa tomirlarini qabul qiladi.  Bilakning lateral yuzasidan limfa tomirlari 
v. basilica 
b o ‘ylab  y o knaladi  va yuza  q o ‘ltiq  tugunlariga  quyiladi.
QoMtiq  sohasidagi  chuqur qoMtiq  tugunlariga  tirsak  tugunlaridan chiquvchi, yelka ham da yelka 
kam ari  sohasidagi  va  ko ‘krakning yon  devoridagi  lim fa  tomirlari quyiladi.
QoM tiqdagi  lim fa  tugunlariga  uning atrofidagi  quyidagi  limfa tugunlari  quyiladi:
a) 
Nodi subscapulares 
-  kurak  osti  lim fa  tugunlari;
b) 
Nodi  pectoralis 
-  k o ‘krakning old  devoridagi  lim fa  tugunlari;
d) 
Nodi apicales 
-  qoMtiq  uchi  tugunlari;
e) 
Nodi  hum eralis 
-  yelka  tugunlari;
0  
Nodi centrales 
-  q o ‘ltiq  m arkazidagi  tugunlar.
2)
 
Nodi  interpectorales 
-   k o 'k ra k   m ushaklari  orasidagi  tugunlar  qoMtiq  osti  tugunlariga  qu­
yiladi;
3)
  Nodi  deltopectorales 
-   deltasim on  m ushak  va  k o ‘krak  mushagi  orasidagi  tugunlar  qoMtiq 
osti  tu gunlariga  quyiladi;
4)  Nodi  brachiales 
-  yelka  m ushaklari  orasidagi  tugunlar;
5) 
Nodi  cubitales 
-   tirsak  b o ‘g ‘imi  sohasidagi  lim fa  tugunlari  kaft  va  bilak  vena  qon  tom irlari 
bilan  b irga y o knalgan  lim fa  tom irlarini  qabul  qiladi.
Bu tugunlarga qoM panjasi suyaklari va m ushaklari, bilak suyaklari ham da m ushaklarining limfa 
tom irlari  quyiladi.
Bu guruh  tugunlar tarkibiga yelka suyagi g ‘altagi  ustidagi 
nodi supratrochleares 
tugunlari ham 
q o ‘shiladi.
6)  QoMdagi  tugunlar tarkibiga  bilakdagi  yuza  tugunlar -  
nodi superficiales 
kiradi;
7)  QoMdagi  tugunlar  tarkibiga  bilak  m ushaklari  orasidagi  chuqur  tugunlar  -  
nodi  profundi 
ham   kiradi.
7.10.4.  K o‘k ra k  qafasidagi  limfa  tugunlari
K o ‘krak  qafasidagi  lim fa  tugunlari  uning  devoridagi  parietal  tugunlar  va  k o ‘krakdagi  a ’zolar 
tuguni -   visseral  tugunlar guruhiga  boMinadi.
P arietal  lim fa tugunlari  quyidagilardan  iborat:
1. 
Nodi intercostales 
-  q o v u rg ‘alararo  lim fa  tugunlar;
2.
 
Nodi parasternales 
-  k o ‘krak  qafasining old  devori  limfa tugunlari;
3. 
Nodi  phrenici superiores 
-  diafragm adagi  ustki  lim fa  tugunlar;
4.
 
Nodi  lymphatici  param am m aria 
-   oldingi  devorning  tashqi  yuzasi  -   sut  bezi  atrofidagi 
lim fa tugunlari.
• 
7.10.4.1.  Ko‘k ra k  qafasidagi  visseral  limfa  tu gunlari
1. 
Nodi  brachiocephalici 
-  y elk a-b o kyin  tugunlari;
2.
 
Nodi  paratracheales 
-  traxeya atrofidagi  lim fa  tugunlari;
3. 
Nodi  tracheo-bronchiales  superiores 
-   trax e y an in g   boMinish  so hasidagi  ustki  lim fa 
tugunlari;
4.
 
Nodi  tracheo-bronchiales  inferiores 
-   trax e y an in g   boMinish  so hasidagi  pastki  lim fa 
tugunlari;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5. 
Nodi broncho pulmonales 
-  o ‘pka darvozasi  sohasidagi  lim fa  tugunlari;
6. 
Nodi intrapulmonales 
-  o ‘pka  ichidagi  tugunlar;
7.
 
Nodi juxtaoesophageales 
-  qizilo‘ngach  atrofidagi  tugunlar;
8. 
Nodi prevertebrales 
-  um urtqa oldidagi  tugunlar;
9. 
Nodi mediastinales posteriores 
-  orqa  k o ‘ks  oralig ‘idagi  lim fa tugunlari;
10. 
Nodi  mediastinales anteriores 
-  oldingi  k o ‘ks  oraligMdagi  lim fa  tugunlari;
11
. Nodi lymphatici paraoesophageales pulmonales 
-  o ‘pkaning q iz ilo ‘ngach atrofidagi  lim fa 
tugunlari;
12.
  Nodi  p repericard iales  et  pericardeales  laterales 
-   y u ra k   x a lta si  a tro fid a g i  lim fa  
tugunlari.
K o ‘krak  qafasidagi  lim fa  tugunlaridan  ch iq u v ch i  lim fa  to m irlari  ik k ita  lim fa  to m irla rig a  
y ig ‘iladi:
a)  chap  tarafdagi  a ’zo  va  to ‘qim alardan  lim fa -  
trunci  bronchomediastenales  sinister 
ga,  bu 
tom ir k o ‘krak  lim fa yoMi -  
ductus thoracicus 
ga quyiladi.
b)  o ‘ng  tarafdagi  a ’zo  va  to ‘qimalardan  lim fa  -  
trunci  bronchomediastinales  dexter 
ga,  bu 
lim fa tom ir esa o ‘ng lim fa y o ‘li -  
ductus lymphaticus dexter 
ga quyiladi.
7.10.5. Q orin  limfa tugunlari -  nodi  lym phoidei  abdom inis
Qorin  devori  ust  qism idan  limfa  tomirlari  qoMtiq  osti  lim fa  tugunlari  -  
nodi  lymphatici  axil- 
lares 
ga quyiladi.
Q o rin   devori  pastki  q ism larid a n   lim fa  to m irlari  chov  so h a sid ag i  lim fa  tu g u n la ri  -  
nodi 
lymphatici  inguinales 
ga quyiladi.
Q orin b o ‘sh lig ‘idagi  lim fa tugunlari qorin  d ev o rin in g   ichki  y u za sid a g i  parietal  lim fa tu g u n ­
lariga  va  qorin  b o ‘sh lig ‘idagi  a ’zolarning  lim fa  tugu n lari  v isseral  lim fa  tu g u n la rig a  boM inadi.
Parietal  lim fa tugunlari qorin aortasi  hamda pastki kavak vena atrofida joylashadi  va bel  sohasi­
ning  lim fa tugunlari 
nodi lymphatici lumbales 
deb ataladi.
Q orindagi  parietal  limfa  tugunlari:
1) 
Nodi lumbales sinistri 
-  belning chap  tugunlari  quyidagi.tugunlardan  hosil  boMadi:
a) 
Nodi aortici laterales 
-  aorta sohasidagi  yon  tugunlar;
b) 
Nodi preaortici 
-  aorta oldidagi  tugunlar;
d) 
Nodi retroaortici 
-  aorta orqasidagi  tugunlar.
2) 
Nodi lumbales intermedii 
-  bel  oraligMdagi  tugunlar.
3) 
Nodi lumbales dextri 
-  belning o ‘ng tugunlari  quyidagi  tugunlardan  hosil  boMadi:
a) 
Nodi cavales laterales 
-  pastki  kavak vena yonidagi  tugunlar;
b) 
Nodi precavales 
-  pastki  kavak vena oldidagi  tugunlar;
d) 
Nodi retrocavales 
-  pastki  kavak  vena orqasidagi  tugunlar.
4) 
Nodi phrenici inferiores 
-  diafragm a osti  tugunlari.
5) 
Nodi epigastrici  inferiores 
-  qorin devori  osti  tugunlari.
V isseral  lim fa  tu gunlari  qorin  b o ‘shligMdagi  ao rta n in g   toq  tarm o q lari  atrofida  jo y la s h ib , 
qu yidagi  lim fa  tu g u n larid an   iborat  boMadi:
1. 
Nodi coeliaci 
-  shu nomli  arteriya bo‘ylab joylashgan  lim fa tugunlari;
2. 
Nodi pylorici 
-  m e’daning chiqish qism idagi  lim fa tugunlari;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. 
Nodi gastrici sinistri 
-  shu  nomli  arteriya  b o ‘ylab joylashgan,  m e’daning kichik  egriligidagi 
lim fa  tugunlari;
4. 
Nodi gastrici dextri 
-  shu  nom li  arteriya  b o ‘ylab joylashgan,  m e’daning  kichik  egriligidagi 
lim fa  tugunlari;
5. 
Nodi gastroomentales dextri et sinistri 
-  o ‘ng  va  chap m e’da-charvi  tugunlari;
6.
 
Nodi  pancreatici 
-  m e ’da  osti  bezi  tugunlari;
7.
 
Nodi splenici 
-  taloq  tugunlari;
8. 
Nodi  hepatici
- j i g a r  darvozasi  sohasidagi  lim fa  tugunlari;
9. 
Nodi pancreaticoduodenalis 
-  m e ’da osti  bezi  va o ‘n  ikki  barm oq  ichak  lim fa tugunlari;
10.  Nodi  m esenterici superiores 
-  shu  nom li  arteriy a  atrofida joy lash g an   lim fa  tugunlari  in­
g ic h k a   ichak  tutqichidagi  tugunlardan  va y o ‘g ‘on  ichakning ko‘p qism idan  lim fa tom irlarni  qabul 
q ila d i; 
Nodi  mesenterici superiores 
tugunlar guruhi  quyidagi  tugunlardan  tashkil  topgan:
a) 
Nodi juxtaintestinales 
-   ingichka  ichak  atrofidagi  tugunlar;
b) 
Nodi superiores centrales 
-  yuqorigi  m arkaziy  tugunlar;
d) 
Nodi ileocolici 
-  yonbosh  va y o ‘g ‘on  ichak  tugunlari;
e) 
Nodi precoecales 
-  k o ‘richak  oldidagi  tugunlar;
0  
Nodi  retrocoecales 
-  k o ‘richak orqasidagi  tugunlar;
g) 
Nodi appendiculares 
-  chuvalchangsim on  o ‘sim ta  tugunlari;
h) 
Nodi mesocolici 
-  k o ‘ndalang cham bar ichak tutqichidagi tugunlar. 0 ‘z navbatida, bu tugunlar 
g uruhi -  
nodi paracoiici 
k o ‘ndalang cham bar ichak yaqinidagi 
nodi colici dextri, medii, sinistri, 
-  
k o ‘n d alan g  cham bar ichak  tutqichining o ‘ng,  o ‘rta,  chap  tugunlaridan  tashkil  topgan.
11. 
Nodi  mesenterici  inferiores 
-   shu  nom li  arteriya  b o ‘ylab joylashadi  va y o ‘g ‘on  ichakning 
tushuvchi va S-sim on qism laridan lim fa tom irlarini qabul qiladi. 
Nodi mesenterici inferiores 
-  pastki 
tutqich  tugunlari  quyidagi  tugunlardan  hosil  boMadi:
a) 
nodi sigmoidei 
-  S-sim on  ichak  tugunlari;
b) 
nodi  rectales superiores 
-  to ‘g ‘ri  ichakning yuqori  tugunlari;
Ingichka ichak devoridagi  lim fa tom irlari, uning shilliq qavatidagi vorsinkalam ing uchidan berk 
holdagi  lim fa kapillarlari  sifatida boshlanadi.  Ingichka ichakdan yog‘  m oddalari  lim fa kapillarlariga 
oMadi.  B oshqa m oddalar esa  (glukoza,  oqsil  va  h.k.)  qon  tom ir kapillarlariga so ‘riladi.
0 ‘n  ikki barm oq ichakdan y o ‘nalayotgan  lim fatik tom irlar -  
nodi lymphatici pancreaticoduo- 
denalis 
lim fa tugunlariga y ig ‘iladi.
O ch  ichak  va  yonbosh  ichakdan  kelayotgan  lim fatik  tom irlar  ingichka  ichak  tutqichidagi 
nodi 
lym phatici  mesenteriali 
lim fa tugunlariga quyiladi.
Ingichka  ichak  tutqichining  ildiz sohasida uning lim fa  tomiri -  
trunci intestinales 
hosil  b o ‘lib, 
bu  to m ir k o ‘krak  lim fa y o ‘li  -  
ductus thoracicus 
ga  yoki  o ‘ng bel  lim fa  tom iri -  
truncus  lumbali 
dextra 
ga  quyiladi.
7.10.6. C hanoq  sohasi va oyoq  limfa tugunlari
C h an o q   sohasi  lim fa tugunlari  quyidagi  guruhlarga ajraladi:
I. 
Nodi  lymphoidei  parietales 
-  chanoq  devoridagi  parietal tugunlar;
II. 
Nodi  lymphoidei viscerales 
-  chanoq  a ’zolarining  limfa tugunlari;
I. 
C hanoq  devori  lim fa  tugunlari  guruhi  qon  tom irlar  b o ‘ylab joylashib,  quyidagi  tugunlardan 
hosil  boMadi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1) 
Nodi  iliaci  communes 
-   umumiy  yonbosh  venalar  sohasidagi  tugunlar quyidagilardan  ibo­
rat:
a) 
Nodi  mediales 
-  m edial  tugun;
b) 
Nodi intermedii 
-  oraliqdagi  tugunlar;
d) 
Nodi laterales 
-   lateral  tugunlar;
e) 
Nodi subaortici 
-  aorta ostidagi  tugunlar;
0  Nodi promontorii 
-  bel-dum g‘aza bo‘rtig ‘i  sohasidagi  tugunlar;
2)
 Nodi iliaci externi 
-  tashqi  yonbosh venalar sohasidagi  tugunlar quyidagilardan  iborat:
a) 
Nodi mediales 
-  m edial  tugunlar;
b) 
Nodi intermedii 
-  oraliqdagi  tugunlar;
d) 
Nodi laterales 
-  lateral  tugunlar;
e) 
Nodi interiliaci 
-  yonbosh  orasidagi tugunlar;
f) 
Nodi obturatorii 
-  yopqich teshigi  sohasidagi  tugunlar;
3) 
Nodi iliaci interni 
-   ichki  yonbosh venalar sohasidagi  tugunlar quyidagilardan  iborat:
a) 
Nodi gluteales superiores et inferiores 
-  ustki  va ostki  dum ba tugunlari;
b) 
Nodi sacrales 
-  du m g ‘aza tugunlari;
II.  Chanoq a ’zolarining  lim fa tugunlari:
1) 
Nodi paravesicales 
-  siydik  qopchasi  atrofidagi  tugunlar quyidagilardan  iborat:
a) 
Nodi prevesicales 
-  siydik qopchasi oldi  tugunlari;
b) 
Nodi retrovesicales 
-  siydik qopchasi  orqa  tugunlari;
d) 
Nodi vesicales lateralis 
-  siydik qopchasining  lateral  tugunlari;
2) 
Nodi parauterini 
-  ayollarda bachadon atrofi  tugunlari;
3) 
Nodi paravaginales 
-  ayollarda qin atrofi  tugunlari;
4) 
Nodi pararectales 
-  to ‘g ‘ri  ichak atrofi  tugunlari.
Oyoq  lim fa  tom irlari  undagi  qon  tom irlar  bilan  birga  y o ‘nalib,  taqim   chuqurchasi  sohasidagi 
nodi lymphatici popliteales 
lim fa tugunlarida ham da chov sohasidagi 
nodi lymphatici inguinales 
limfa tugunlarida yakunlanadi.
0 ‘z  navbatida,  chov  soha  lim fa  tugunlari  guruhi 
nodi  lymphatici  inguinales  profundi 
dan 
tashkil  topadi.
O yoqning  yuza  lim fa  tom irlari  teri  osti  venalari  bilan  birga  y o ‘naladi.  V. 
saphena  magna 
-  
katta teri  osti  venasi  bilan  birga y o ‘naladigan  lim fa  tom irlari  chovning yuza  lim fa  tugunlari -  
nodi 
lymphatici  inguinales  superficiales 
ga  quyiladi.  O yoqning  kichik  teri  osti  venasi  -  
v.  saphena 
parva 
bilan  birga  y o ‘naladigan  lim fa  tomirlari  taqim   osti  sohasidagi 
nodi  lymphatici  popliteales 
lim fa tugunlariga quyiladi.  O yoq panjasining  lateral  chekkasi,  IV  barm oq  sohasi,  boldim ing  lateral 
yuzasidagi  yuza  lim fa tom irlar taqim osti  limfa tugunlariga quyiladi.
O yoq panjasining qolgan  I,  II,  III  barm oqlari  sohasidan b oldim ing m edial  va orqa yuzalaridagi 
yuza lim fa tom irlari chov sohasidagi yuza tugunlarga y ig ‘iladi.  C hov  sohasidagi  yuza tugunlar son, 
qorin devori,  tashqi jinsiy  a ’zolar va dumba sohasining yuza  lim fa tom irlarini  qabul  qiladi.
O yoq panjasi suyaklari, mushaklari hamda to ‘qim alaridan, boldir sohasining suyak va m ushaklari- 
dan lim fa tom irlar asosiy qon tom irlar bilan birga y o ‘naladi va taqim  osti lim fa tugunlariga quyiladi. 
Taqim  osti  lim fa tugunlari  tizza b o ‘g ‘imidagi  lim fa tom irlam i  qabul  qiladi.
Taqim  osti  lim fa tugunlaridan chiquvchi  lim fa tom irlari  sondagi  asosiy qon tom irlar bilan birga 
y o ‘nalib,  chuqur chov  lim fa tugunlariga quyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

C h o v   so h asid ag i  c h u q u r  lim fa  tu g u n la rig a   so n n in g   suyaklaridan  va  m u sh ak larid an   lim fa 
to m irla ri  y ig ‘iladi.
C hov  sohasidagi  lim fa tugunlaridan  chiqadigan  lim fa  tomirlari  tashqi  yonbosh  arteriyalar bilan 
b irg a y o ‘nalib,  bel  lim fa nayi -  
trunci lumbales 
ga quyiladi.
C h a n o q   sohasidagi  lim fa  tugunlari  tashqi  yonbosh  arteriya  sohasida 
nodi  lymphatici  sacra­
les 
g a joy lash ad i.  Bu lim fa tugunlariga chanoq devori va chanoq ichidagi a ’zolam ing lim fa tomirlari 
quy ilad i.  C hanoq  lim fa  tugunlaridan  chiquvchi  lim fa  tom irlar bel  lim fa  nayi -  
trunci  lumbales 
ga 
y ig ‘iladi.
Oyoq 
lim fa tugunlari -  
nodi lymphoidei  membri inferiores.
I.  C hov sohasidagi lim fa tugunlari -  
nodi lymphaidei inguinales 
ikki guruh tugunlardan tashkil 
topgan:
1)  C hov  sohasining  yuza  tugunlari  -  
nodi  inguinales  superficiales 
quyidagilardan  tashkil  top­
gan:
a) 
Nodi superomediales 
-  ustki  m edial  tugunlar;
b) 
Nodi superolaterales 
-  ustki  lateral  tugunlar;
d) 
Nodi inferiores 
-  pastki  tugunlar;
2)  C hov  sohasining  chuqur  tugunlari  -  
nodi  inguinales  profundi 
quyidagilardan  tashkil  top­
gan:
a) 
Nodus proximalis 
-  yuqoridagi  tugunlar;
b ) 
Nodus intermedius 
-  oraliqdagi  tugunlar;
d) 
Nodus distalis 
-  pastki  tugunlar;
II.  T aqim  osti  sohasidagi  tugunlar -  
nodi poplitei 
quyidagilardan  tashkil  topgan:
1) 
Nodi superficiales 
-  yuza tugunlar;
2) 
Nodi profundi 
-  chuqur tugunlar;
III.  O ldingi katta b oldir venasi b o ‘ylab jo ylashgan tugun -  
nodus tibiales anterior;
IV .  O rqa katta boldir venasi  b o ‘ylab joy lash g an  tugun -  
nodus tibialis posterior;
V.  K ichik boldir venasi  b o ‘ylab joylashgan  tugun -  
nodus fibulares.
7.10.7.  K o‘k ra k  limfa nayi -  d uctus thoracicus
K o ‘krak  lim fa  nayi  XI  k o ‘krak,  II  bel  um urtqalari  sohasida  o ‘ng  va  chap  bel  lim fa  poyalari  -  
truncus  lumbales  dexter  et  sinister 
lam ing  o ‘zaro  q o ‘shilishi  natijasida  hosil  boMadi.  Bu  lim fa 
n ay lari  oyoq  va  chanoq  sohasidan  lim fa  tom irlarini  qabul  qiladi.  Qorin  b o ‘sh lig ‘idagi  a ’zolardan 
keluvchi  poya -  
truncus intestinalis 
chap bel  lim fa poyasiga quyiladi.
K o ‘krak lim fa nayining boshlanish sohasi kengaym a -  
cistern chyli 
sifatida boshlanadi. K o‘krak 
lim fa nayi  diafragm adan  aorta bilan birga o ‘tadi.
K o ‘krak  qafasida k o ‘krak  lim fa  nayiga  k o ‘krak  qafasining chap  lim fa  tom irlari  poyasi -  
tru n ­
cus  bronchomediastinalis  sinister, 
chap  q o ‘ldan  keluvchi  limfa  tom irlari  poyasi  -  
truncus  sub- 
clavius  sinister 
va 
truncus jugularis sinister 
-  kalla  va b o ‘yinning  chap  qism idan  lim fa tomirlari 
quyiladi.
N atijada, k o ‘krak lim fa nayi odam  tanasining  3/4 qism idan limfa tom irlarini  qabul qiladi.
K o ‘krak  lim fa  nayi  VII  b o ‘yin  um urtqasi  sohasida  chap  tarafdagi  ichki  b o ‘yinturuq  venasi  -  
v.  jugularis  interne  sinistrae 
yoki  bu  venaning  chap  o ‘mrov  osti  venasi  bilan  q o ‘shilish  bur­
chagi -  
angulus venosus sinister 
ga quyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘ng  limfa  nayi  quyidagi  lim fa  tom irlarining qo 'sh ilish id an   hosil  b o ia d i:
1.
  truncus jugularis  dexter 
-   kallaning  va  b o ‘yinning  o ‘ng  qism idan  lim fa  tom irlarini  qabul 
qiladi;
2. 
truncus subclavius dexter 
-  o ‘ng qoMdan  lim fa tom irlarini  qabul  qiladi;
3. 
truncus  bronchomediastinalis  dexter 
-   k o ‘krak  qafasining  o ‘ng  qism idan,  o ‘ng  o ‘pkadan 
va chap o ‘pkaning pastki  boMagidagi  lim fa  tomirlarini  qabul  qiladi.
0 ‘ng  lim fa  nayining  uzunligi  10-11  mm  b o ‘lib,  o ‘ng  o ‘m rov  osti  venasi  -  
v.  subclavia  dext­
ra 
ga quyiladi.
8. NEUROLOGIA -  NERV T1Z1MI  HAQIDAGI  BO‘LIM
Nerv  tizimi  -   a ’zolar  va  tana  faoliyatlarini  boshqaradi,  tashqi  m uhit  bilan  aloqa  o ‘m atib,  bir 
butunlik  holatini  ta’m inlaydi.  Bosh  miya,  orqa  m iya  -   m arkaziy  nerv  tizim ini  tashkil  qiladi.  Bosh 
m iya  asosi  ham da  orqa  m iyadan  chiqadigan  tana  va  barcha  a ’zolarga  yetib  boradigan  nerv  tolalari 
periferik  nerv  tizimi  deb  ataladi.  0 ‘z  navbatida,  bosh  m iya  asosidan  chiquvchi  12 ju ft  nervlar bosh 
m iya nervlari deyilsa, orqa m iyadan chiquvchi  31  ju ft nervlar orqa m iya nervlari deyiladi. N erv tizi­
mini bajaradigan vazifasiga ko ‘ra, som atik ham da vegetativ nerv tizim iga ajratish m um kin.  Som atik 
nerv  tizimi  asosan  tanadagi  ko ‘ndalang-targ‘il  m ushaklar  va  terini,  vegetativ  nerv  tizim i  esa  ichki 
a ’zolar,  bezlar, qon tom iri  devorini  innervatsiya qilib,  tanaga ham   tarqaladi.
Nerv tizimining morfo-funksional birligini -  neyron tashkil qiladi. N eyron tarkibiga nerv hujayrasi, 
uning kalta o ‘sim talari -  dendrit  va uzun o ‘sim tasi -  neyrit yoki  akson kiradi.  N erv  hujayralarining 
o ‘sim talari  qo ‘shilib,  nervlam i  tashkil  etadi  va  ulam ing  tarkibida  sezuvchi  yoki  harakatlantiruvchi 
tolalar  boMgani  holda,  b a ’zi  nervlar tarkibi  har  ikki  tolalar  guruhidan  iborat  b o ‘lib,  aralash  nervlar 
hosil  boMadi.
8.1.  NERV  TIZIMI  FILOGENEZI
1.  Oddiy  tuzilishga  ega  boMgan  bir  hujayralilarda  (am yoba)  nerv  hujayralari  boMmaydi.  U lar- 
ning tashqi muhit bilan aloqasi ajratiladigan suyuqlik holati bilan belgilanadi. B unday aloqani gum oral 
bogManish 
(humor 
-  suyuqlik) deyiladi.
2.  Nerv  hujayralari  paydo boMgan boshlang‘ich p o g ‘onada nerv  tizim i  to ‘rsim on tuzilishga ega 
boMadi.  Bunday organizm larda  nerv  tizimi  (gidrada) o ‘zaro o ‘sim talar bilan birlashgan  nerv  hujay­
ralari  to ‘ridan  hosil  boMadi.  Bunday  paytda  tananing  biror  sohasiga  ta ’sir  o ‘tkazilsa,  organizm   b ir 
butun qisqarish  bilan jav o b  qaytaradi.
3.  Y uqoriroq  tabaqadagi  hayvonlam ing nerv  tizim i  tugunsim on  tuzilishga  ega boMadi  (chuval- 
changlarda). Nerv hujayralari to ‘planishi natijasida tugunlar hosil boMadi, u lam ing o ‘sim talari nerv­
lam i hosil qiladi. Har bir tugun m a’lum bir boMakni (segm entni) innervatsiya qiladi. N atijada, ta ’sirga 
a ’zoning ham m a sohasi  em as,  balki  ta ’sirlangan  segm ent qisqarish bilan ja v o b   beradi.
4. Naysim on tuzilishdagi nerv tizimi.  Bu holat um urtqalilarda uchraydi va odam ning nerv tizim i 
ham  naysim on  nerv  tizim iga kiradi.
K o‘rib o ‘tilgan har bir tabaqadagi nerv tizim ining takom il etish holatlari odam da ham  kuzatiladi. 
Jum ladan,  gum oral  bogManishga  neyronlam ing  o ‘zaro  birikish  sohasida  ajratiladigan  suyuqliklam i 
(noradrenalin,  asetilxolin)  m isol  qilib k o ‘rsatishim iz m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

T o ‘rsim on tuzilishga ega boMgan nerv tizim i a ’zolar devorida ham da m iya so ‘g ‘onida to ‘rsimon 
fo rm atsiy a sifatida uchraydi.
T ugunsim on  nerv  tizim i  esa vegetativ  nerv  tizim i  tarkibidagi  tugunlar holatida uchraydi.
N aysim on tuzilishga ega boMgan orqa m iyada hayot uchun zarur boMgan m arkazlar joylashgan. 
Jum lad an ,  kulrang  m oddaning  oldingi  shoxida  harakatlantiruvchi  nerv  hujayralari,  orqa  miyadan 
tash q arid a joy lash g an   orqa  m iya  tugunlarida  sezuvchi  nerv  hujayralari joylashadi.  O rqa  shoxlarda 
jo y la sh g a n  oraliq nerv  hujayralari  sezuv  va harakat nerv  hujayralarini o ‘zaro birlashtiradi.
O rqa m iyaning sakkizinchi b o ‘yin, ham m a k o ‘krak, ikkita yuqorigi bel, ikkinchidan to‘rtinchigacha 
d u m g ‘aza  segm entlaridagi  kulrang  m odda  tarkibida  yon  shoxlar  boMib,  bu  sohada  vegetativ  nerv 
tiz im in in g  nerv  hujayralari jo ylashadi.
E sh itu v   va  m u v o zan at  re tse p to rlarin in g   rivojlanishi  shu  a ’zolar  -   eshituv  va  m uvozanatni 
b o shqaradigan m arkazlam ing hosil boMishini taqozo etadi.  Natijada, orqa m iyaning oldingi sohasida 
rom b sim o n  m iya deb  ataladigan pufak  hosil  boMadi.
F ilo g e n e tik   ta ra q q iy o tn in g   k e y in g i  b o s q ic h id a   k o ‘ruv  a ’z o la rin in g   riv o jla n ish i  avvalgi 
p u fa k n in g   old  tarafida  m ezen sefalo n   deb  ataladigan  pufak  hosil  boMishini  taqozo  etadi.
N ihoyat, h ayvonlam ing suvdan quruqlikka chiqishi, hid biluv retseptorlari taraqqiyoti natijasida 
oldingi  m iya prozensefalon pufagi  hosil  boMadi.
R om bsim on va oldingi m iya pufaklari ikkitadan pufakka ajraladi. Rom bsimon miya mielensefalon 
va m e tensefalon m iya pufaklarini tashkil etadi.  M ielensefalondan uzunchoq m iya hosil boMib, nafas 
olish  va qon aylanish m arkazlari  hisobiga tashkil  boMadi.
M etensefalon  m iya pufagidan  V oroliy  k o ‘prigi  va  m iyacha takom il  etib,  eshituv  va m uvozanat 
a ’zolari hisobiga hosil boMadi. Prozensefalon (oldingi m iya) pufagi ham ikkiga boMinib, oraliq miya  -  
dien sefalo n   va oxirgi  m iya -  telensefalon  pufaklarini  hosil  qiladi.
T e le n se fa lo n   p u fag i  ham m a  sezgi  m a rk a zla rin in g   m iya  p o ‘stlogMda  o ‘zaro  yaqin  sohada 
h o sil  boMishi  n atija sid a  takom il  etadi.  Bu  sohada  barcha  sezgi  a ’zolarining  oliy  m arkazlari  hosil 
boM ishi  filo g e n etik   jih a td a n   a v v a lro q   hosil  boMgan  shunday  m a rk a zla m in g   y o ‘qolish ig a  olib 
k elm ay d i.  A ksincha,  p o ‘stloqdagi  oliy  m ark azlar  quyi  qism dagi  shunday  m arkazlar  bilan  o ‘zaro 
b irla sh g a n  boMadi.
8.2.  NERV  TIZIMINING  ONTOGENEZI 
(1 1 6 -ra sm )
N erv   tizim i  taraqqiyoti  tashqi  em brional  parda  bilan  bogMiq  boMib,  ektoderm aning  dorzal 
qism i qalinlashgach,  shu jo y d a  egatcha hosil  boMadi.  Egatning uchlari  o ‘zaro yaqinlashadi,  so ‘ngra 
b irlash ib   nayga  aylanadi.  Hosil  boMgan  naycha  bilan  ektoderm a  orasiga  m ezoderm a  pardasi  o ‘sib 
kiradi.  N atijada,  nerv  naychasi  ektoderm adan  ajraydi.  N erv  naychasidan  orqa  m iya  va  bosh  miya 
taraqqiy  etadi.  O rqa  m iya  nerv  naychasining pastki  qism idan  rivojlanadi. Em brion  rivojlanishining 
3 -oyigacha orqa m iya um urtqa p o g ‘onasi kanalini toMdirib turadi. K eyinchalik esa um urtqa pog‘onasi 
o rq a m iyadan tezroq o ‘sadi.  N atijada,  orqa m iyaning pastki chegarasi  k o ‘tarila boshlaydi.  TugMlish 
p ay tid a o rqa m iyaning pastki  chegarasi  III  bel  um urtqasiga  to ‘g‘ri  kelsa,  katta yoshdagi  odam larda 
bu  ch e g ara  I—II  bel  um urtqalari  sohasida boMadi.
B o sh   m iy a  m iy a  n a y c h a sin in g   old in g i  q ism id an   rivojlanadi.  M iya  nay ch asin in g   kengay- 
g an   o ld in g i  sohasi  boshlangM ch  d av rd a  uchta  m iya  pufagiga  ajraladi.  O ldingi  m iya  pufagiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

116-rasm .  Bosh  miya.
1  -  fomix;
2 -  thalamus;
3 -  corpus pineale;
4 -  lamina quadrigemina;
5 -  velum  medullare superius;
6 -  cerebellum;
7 -  velum  medullare  inferius;
.8 -  pons;
9 -  pedunculus cerebri;
10 -  neurohypophysis;
11  -  adenohypophysis;
12 -  infundibulum;
13 -  chiasma opticum;
14 -  corpus mamillare;
15 -   lamina terminalis;
16 -  comissura cerebri  anterior;
17 -  septum pellucidum;
18 -  corpus callosum;
19 -  hemispherium.
prozensefalon,  o ‘rta  m iya  pufagiga  m ezensefalon  va  orqa  m iyaga  yaqin jo y la sh g a n   m iy a  pufa- 
giga  rom bensefalon  deyiladi.  Em brion  taraqqiyotining  keyingi  bosq ich larid a birin ch i  va u chinchi 
m iya  pufaklari  boMinib,  m iya  pufaklari  soni  b esh tag a  yetadi.  N atijada,  rom bsim on  m iya  p u fag i­
ning boMinishidan,  orqa  m iyaga yaqin  sohada m ielen sefalo n   va uning ustida m eten sefalo n  pufagi 
hosil  boMadi.  M ezensefalon  pufagi  boM inmaydi,  O ldingi  m iya  pufagi  boM inishidan  o raliq  m iya 
diensefalon  va oxirgi  m iya telensefalon  pufaklari  hosil  boMadi.
M ielensefalondan  uzunchoq  m iya,  m etensefalondan  esa  k o ‘prik  va  m iyacha  taraqqiy  etadi. 
Rom bsim on  miya pufagining b o ‘shligM  IV qorinchani  tashkil  etadi.
0 ‘rta  miya  b o ‘shlig‘i  bosh  m iya  suv  yoMiga  aylanadi.  Bu  sohaning  oldingi  yuzasidan  m iya 
oyoqchalari, orqa yuzasidan esa o ‘rta miya tomi  deb nom lanadigan to ‘rt  tepalik sohasi  taraqqiy etadi.
O raliq m iya pufagidan k o ‘ruv b o ‘rtig ‘i, ko‘ruv nervi, k o ‘zning to ‘r pardasi, gipotalam us sohasi, 
epifiz  va  gipofiz  (orqa  qism i)  bezlari  taraqqiy  etadi.  Bu  pufak  b o ‘shligMdan  III  q orincha  tashkil 
topadi.
Oxirgi  miya  telensefalon  pufagidan  bosh  m iya  yarim   sharlari  va  bazal  o ‘zak lar  taraqqiy  etib, 
uning b o ‘shlig‘i yon qorinchalam i  hosil  qiladi.
8.3.  MARKAZIY  NERV  TIZIMI
8.3.1. O rq a miya -  m edulla spinalis
(1 1 7 -1 1 9 -ra sm la r)
O rqa  miya  um urtqa  p o g ‘onasi  kanali  ichida jo ylashgan  boMib,  yuqori  uchi  uzunchoq  m iyaga 
davom   etsa,  pastki  qism i  uchlik  holda  II  bel  um urtqasi  sohasida  yakunlanadi 
(conus  medullaris). 
Shu sababdan,  orqa m iya suyuqligini chiqarish yoki  anesteziya III  va  IV bel  um urtqalarining qirrali 
o ‘sim talari  orasida bajariladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Orqa  m iyaning  pastki  uchidan 
filum  ter­
minate 
deb nom lanadigan nerv tolalari ajralib,
II  d u m g ‘aza  um urtqasigacha  tushib birikadi.
O rqa miya ikki  sohada kengaygan boMadi. 
B o ‘yin  sohasidagi  kengaym a -  
intumescentia 
cervicalis 
va  b e l-d u m g ‘az a  k en g a y m a si  -  
intumescentia  lumbosacralis 
qoM  va  oyoqni 
innervatsiya  etuvchi  nerv  hujayralari  hisobiga 
hosil boMadi. Aksincha qo ‘l-oyoqlari boMmagan 
hayvonlarda (ilonlarda) orqa miya kengaymalari 
boMmaydi.  Lekin qanotlari taraqqiy etgan hay­
vonlarda (qushlar) yuqori kengayma rivojlangan 
boMadi  va oyoqlari  taraqqiy etgan hayvonlarda 
(tuya  qush)  pastki  kengaym a  ancha  kengroq 
boMadi.
O rqa  m iyaning  b o ‘yin  kengaym asi  -  
in- 
tumescentiae cervicalis 
С  V -  С  VIII  va Th  I 
segm entlari  hisobiga hosil  boMadi.
B e l-d u m g ‘aza  kengaym asi  -  
intumescentia  lumbosacralis 
esa  L  I  -   L  V  ,  Sc  I  -   Sc  IV  seg­
m entlari  hisobiga hosil  boMadi.
O rq a   m iyaning  o ldingi  yuzasi  b o ‘ylab  -  
fissura  mediana  anterior 
egati,  orqa  yuzasining 
o ‘rtasidan esa -  
sulcus medianus posterior 
egati hosil boMadi.  Bu egatlar orasida, oldingi yuzaning 
yon tom onida -  
sulcus anteriolateralis, 
orqa yuzasining yon tomonida esa -  
sulcus posteriolateralis 
egatlari boMadi. O rqa m iya egatlari orasida oq m oddadan tashkil topgan tiz im c h a la r- 
funiculus 
hosil 
boMadi. O ldingi egatlar orasida oldingi tizim cha -  
funiculus anterior, 
orqa egatlar orasida orqa tizim- 
cha -  
funiculus posterior 
va yon egatlar.orasida oraliq  tizim cha 
-  funiculus lateralis 
joylashadi.
O rq a  tizim chalar  k o ‘krak  va  b o ‘yin  sohalarida 
sulcus  intermedius  posterior 
egati  vositasida 
q o ‘sh im ch a  ikkita  nozik  dastalar  -  
fasciculus  gracilis; 
ponasim on  dastalar  -  
fasciculus  cunea- 
tus 
ga ajraladi.
N erv tizim ining m orfo-funksional birligini neyron (neyrosit) tashkil etadi. Neyron tarkibini nerv 
h u jay rasi, uning kalta (dendrit) va uzun  o ‘sim talari  (akson yoki  neyrit) tashkil etadi.  O rqa m iyaning 
k o ‘n dalang  kesim ida о ‘rtada joylashgan  kulrang m odda -  
substantia grisea 
va  uni  o ‘rab turgan  oq 
m o d d a -  
substanti  alba 
boMadi.  0 ‘rta  qism idan  esa  m arkaziy kanal -  
canalis centralis 
oMadi.  Bu 
kanal  bosh  m iyaning  IV  qorinchasi  bilan o ‘zaro  tutashgan  boMadi, pastki  uchi  esa kengaygan holda 
ventriculus term inalis 
bilan  yakunlanadi.
K o ‘ndalang  kesim da  kulrang  m odda  «Н »  shaklini  eslatadi.  Har  bir  kesim da  oldingi  shoxlar -  
cornu  anterius, 
orqa shoxlar 
-  cornu posterius 
k o ‘rinadi.  Bu shoxlar nerv hujayralari  to ‘plamidan 
hosil  boMadi.  O ldingi  shoxlarda harakatlantiruvchi  nerv  hujayralari joylashadi.  Sezuvchi  hujayralar 
esa o rqa m iyaning  tashqi  tarafida joylashgan  tugunlar -  
ganglion spinale 
ni  hosil  qiladi.
O rq a m iya kulrang m oddasining orqa shoxlarida esa oraliq neyronlar joylashadi. O rqa m iyaning 
b a ’zi segm entlarida (С V III, Th  I -  Th X I I ,  L  I 
-  
L  I I I
, 
Sc  II 
-  
Sc  IV ) yon shoxlar 
-  cornu lateralis 
ham   uchraydi.  Bu yon  shoxlar tarkibida  vegetativ  nerv  tizim ining hujayralari joylashadi.
O ldingi  shoxda jo y lash g an  hujayra o ‘sim talari  oldingi  ildiz 
-  radix anterior 
tarm oqlarini  hosil 
qiladi.  O rqa ildiz -  
radix posterior 
tarm oqlari esa orqa m iya tugunining nerv o ‘sim talaridan tashkil
117-rasm .  O rq a   m iya  segm entining tuzilishi.
1  -   fissura  mediana  anterior;  2  -   funiculus  anterior; 
3 -  sulcus ventrolateral is; 4 -  substantia alba; 5 -  substantia 
g ris e a ;  6  -   fu n ic u lu s   la te ra lis ;  7  -   rad ix   v e n tra lis ; 
8  -   g an g lio n   spinale;  9  -   radix  dorsalis;  10  -   sulcus 
dorsolateralis;  11  -  sulcus intermedius dorsalis;  12-s u lc u s  
m edianus  dorsalis;  13  -   funiculus  posterior;  14  -   cornu 
posterius;  15  -   canalis  centralis;  16  -   truncus  n.  spinalis; 
17 -  rr. nervi spinalis;  18 -  cornu anterius;  19 -  commissura 
alba; 20 -  filia radicularia.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topadi.  Oldingi  va  orqa  ildizlardagi  nerv  tolalari  o ‘zaro  q o ‘shilib,  um urtqalararo  teshik  sohasida 
orqa m iy a n erv la rin i  hosil  q ila d i.  O rqa m iyaning  m o rfo -fu n k s io n a l  b irlig ig a  se g m e n t  d e y ila d i. 
Segm ent  -  bu  bir ju ft orqa  m iya nerviga to ‘g‘ri  keladigan orqa  m iya b o ‘lagidir.  S egm ent  tarkibida 
oq va kulrang m oddalar bo ‘lib, har bir segm entdan b ir ju ft orqa m iya nervi hosil boMadi.  O rqa m iya 
tarkibida 3 1-33 segm ent bo ‘lib, 8-bo‘yin -  
pars cervicalis (segmenta cervicalia 
1-8),  12 -k o ‘krak -  
pars  thorocica  (segmenta  thorocica 
1-12),  5-bel  -  
pars  lumbalis  (segmenta  lum balis 
1 -5), 
5-dum g‘aza -  
pars sacraiis (segmenta sacralia 
1-5) va  1-3  dum  -  
pars coccygea (segmenta coc- 
cygea 
1-3) segm entlari tafovut etiladi. O rqa miya um urtqa p o g ‘onasi kanalini toM dirmaganligi uchun 
segm entlar um urtqalarga nisbatan yuqoriroqda joylashadi. H ar bir b o ‘yin um urtqalari ro ‘parasida bit­
tadan ortiqcha ataladigan segm entlar joylashadi. Y uqori k o ‘krak um urtqalari ro ‘parasidagi segm entni 
aniqlash  uchun  um urtqa  soniga  ikki  raqamini  q o ‘shish  kerak.  V -X I  k o ‘krak  um urtqalariga  to ‘rtta 
yuqori son bilan belgilanadigan segm entlar joylashadi. M isol uchun, XI k o ‘krak um urtqasi qarshisida 
3-bel segm enti joylashadi. Segm entlar ancha yuqoriroqda jo ylashganligidan, ulardan hosil boMuvchi 
orqa m iya nervlari bel va dum g‘aza sohalarida biroz um urtqa p o g ‘onasi kanali b o ‘ylab y o ‘naladi. Shu 
sababdan,  ikkinchi  bel  um urtqasi  sohasidan boshlab orqa m iya nerv  tutam lari  k o ‘rinadi.
O rqa miyani o ‘rovchi p a rd a la r- 
meninges 
uch turga 
boMinib,  tashqi  tom ondagi  qattiq  parda 
dura  m ater; 
o ‘rtadagi to‘r parda 
arochnoidea 
va ichki parda yum shoq 
parda  -  
pia  m ater 
deyiladi.  O rqa  m iyani  o ‘raydigan 
pardalar,  yuqori  qism da  bosh  m iyaning  xuddi  shunday 
pardalariga davom  etadi
O rqa  m iya  qattiq  pardasi  um urtqa  pog‘o n asidagi 
kanal  devori  bilan  orqa  m iya  orasida joylashadi.  Kanal 
devori bilan qattiq parda orasida epidural b o ‘shliq -  
cavi­
tas epiduralis 
joylashib,  bu  sohada  y o g ‘  to ‘qim alari  va 
venoz chigallar uchraydi.
Q attiq  pardaning  ichkarisida  to‘r  parda joylashgan 
b o ‘lib,  bu pardalar orasida  subdural  b o ‘shliq -  
spatium 
subdurale 
boMadi.
T o ‘r parda orqa m iyaning egat va tirqishlari  ustidan 
y o ‘naladi.  Bu  egatlam ing  ichiga  kirib,  orqa  m iyani  har 
tarafdan  o ‘raydigan  pardaga  yum shoq  parda  deb  ata­
ladi.  T o ‘r  va  yum shoq  pardalar  orasida  subaroxnoidal 
b o ‘shliq  -  
cavitas  subarochnoidalis 
jo y la sh a d i.  Bu 
b o ‘shliq  m iya  suyuqligi -  
liquor cerebrospinalis 
bilan 
toMib turadi.  O rqa m iya atrofidan bu b o ‘shliq bosh m iya 
atrofidagi  xuddi  shunday  b o ‘shliqqa  davom  etadi.  0 ‘z 
navbatida, orqa miya atrofidagi subaroxnoidal b o ‘shliqda 
frontal tekislikda joylashgan  19-23 ta tishsimon boylam  -  
lig.  denticulatum  
joylashadi.  T o ‘rsim on  parda  ostida 
jo y la s h g a n   bu  b o y la m la r  su b a ro x n o id a l  b o ‘sh liq n i 
oldingi  va  orqa  boMimlarga  boMadi  va  orqa  m iyaning 
harakatini  cheklab  turadi.
118-rasm . O rq a   m iyaning p a rd a la ri.
1  -   arachnoidea  spinalis;  2  -   a.  spinalis 
anterior;  3  -   funiculus  lateralis;  4  -   fissura 
m ed ia n a   a n te rio r;  5  -   fu n ic u lu s   a n te rio r; 
6  -   sulcus  ventrolateral is;  7  -   radix  anterior; 
8  -   radix  p o ste rio r;  9  -   g a n g lio n   sp in a le ; 
10 -  truncus n. spinalis;  11  -  dura m ater spinalis 
(ochilgan);  12 -  pia m ater spinalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O rq a m iyaning  ichki  tuzilishi.
O rq a m iya shoxlaridagi  kulrang m oddalar va ular orasidagi oq m oddalardan orqa m iya uzunligi 
b o ‘y icha jo y la sh g a n   kulrang  poyalar  -  
columnae  griseae 
va  oq  m odda  poyalari  -  
substantia  al­
ba 
lar hosil  b o ‘ladi.
K ulrang p oya 
-  columnae griseae 
quyidagi  poyalarga ajraladi:
a) 
columna an terior 
-  oldingi  poya oldingi  shox -  
cornu anterius 
lardan hosil  b o ‘ladi;
b) 
columna posterior 
-  orqa poya orqa shox -  
cornu posterius 
lardan  hosil  b o ‘ladi; 
d) 
columna interm edia 
-  yon poya yon shox -  
cornu  laterale 
lardan  hosil  boMadi.
O rq a m iyaning 
cornu  anterius 
-  oldingi  shoxida quyidagi o‘zaklar 
(nucleus) 
joylashadi:
1) 
nucleus anterolateralis 
-  oldingi  yon o ‘zak;
2) 
nucleus anterior 
-  oldingi  o ‘zak;
3) 
nucleus anteromedialis 
-  oldingi  m edial  o ‘zak;
4)
  nucleus posterolateralis -  
orqadagi  yon  o ‘zak;
5) 
nucleus retroposterolateralis 
-  orqadagi  yon  o ‘zak orqasidagi  o ‘zak;
6) 
nucleus posteromedialis 
-  orqadagi  m edial  o ‘zak;
7) 
nucleus centralis 
-  m arkaziy o ‘zak;
8) 
nucleus nervi accessorii 
-  q o ‘shim cha nerv 
o ‘zagi;
9) 
nucleus  nervi  phrenici 
-   diafragm a  nervi 
o ‘zagi.
O rqa  m iyaning  orqa  shoxi  -  
cornu  posteri­
us 
ning uchi -  
apex, 
boshchasi -  
caput, 
bo‘yinchasi 
-  
servix, 
asosi 
-  basis 
qism lari  boMadi.
O rqa shoxda quyidagi  o ‘zaklar mavjud:
1) 
nucleus  m arginalis 
-   ch ek k ad ag i  o ‘zak 
apex 
sohasida;
2) 
nucleus gelotinosa 
-   dirildoqsim on  m odda 
caput 
sohasida;
3) 
nucleus  proprius 
-   xususiy  o ‘zak 
servix 
sohasida;
Basis 
-  sohasidagi  o ‘zaklar:
4) 
nucleus basilaris internus 
-  asosdagi  ichki 
o ‘zak;
5) 
nucleus  cervicalis  lateralis 
-   b o ‘yinning 
lateral  o ‘zagi;
6) 
nucleus  cervicalis  medialis 
-   b o ‘yinning 
m edial  o ‘zagi;
7) 
nucleus  posterior  funiculi  lateralis 
-   yon 
tizim chaning orqa o ‘zagi;
O rqa  m iyaning 
cornu  lateralis 
-   yon  shox- 
larida  quyidagi o ‘zaklar boMadi:
1) 
nucleus  interm ediolateralis 
-   oraliqdagi 
lateral  o ‘zak;
1 19-rasm .  O rq a   m iyaning ichki tuzilishi.
1  -   septum  posterius;  2  -  commissure  posterior; 
3  -   sulcus  intermedius  posterior;  4  -   septum  inter­
m edium;  5,  6,  7  -   colum na  posterior;  8  -   columna 
lateralis;  9 -  colum na anterior;  10 -  canalis centralis; 
11  -   com m issura  grisea  anterior;  12  -   commissure 
alba  anterior;  13  -   funiculus  anterior;  14  -   fissure 
m ediana  anterior;  15  -   cornu  anterius;  16  -   radix 
anterior;  17 -  cornu laterale;  18 -  formatio reticularis; 
19  -   funiculus  lateralis;  20  -   sulcus  lateralis  poste­
rior;  21  -   radix  p o sterio r;  22  -   cornu  posterius; 
23  -   fasciculus  cuneatus;  24  -   fasciculus  gracilis; 
25 -  sulcus  medianus posterior.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2)  n u cleu s  in te rm e d ia  c e n tra lis -  oraliqdagi  m arkaziy  m odda;
3)  n u cleu s  th o ra c ic u s  p o s te rio r (nucleus  d o rsa lis) -  oraliqdagi  k o ‘krak o ‘zagi  (orqa o ‘zak);
4)  n u cleu s  in te rm e d ia   la te ra lis -  oraliqdagi  lateral  m odda;
5)  n u cleu s  in tre m e d io m e d ia lis -  oraliqdagi  m edial  o ‘zak;
6)  nu cleu s  p a ra s y m p a th ic i  sa crale s -  du m g ‘aza segm entlaridagi  parasim patik  o ‘zaklar;
7)  n u cleu s  nerv i  p u d e n d i -  jinsiy nerv o ‘zagi;
8)  nu cleu s  re tic u la ris  sp in a lis -  orqa m iyaning  to ‘rsim on  form atsiyasi;
9)  n u cleu s  m edialis  a n te r io r  -  oldingi m edial  o ‘zak.
I.  O rqa m iyaning oq m oddasi -  su b sta n tia   a lb a   tarkibidagi  oldingi  tizim cha -  fu n ic u lu s  a n te ­
rio r tarkibi;
1)  fascicu lu s p ro p riu s   a n te r io r  -  oldingi  xususiy  tutam ;
2) tr a c tu s  co rtico sp in a lis  a n te r io r  -  oldingi  p o ‘stloq -  orqa m iya  o ‘tkazuv  y o ‘li;
3)  tr a c tu s  v estib u lo sp in alis  la te ra lis -  lateral  dahliz -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
4)  tr a c tu s  v estib u lo sp in alis  m edialis -  m edial  dahliz -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
5) fib ra e   reticu lo sp in a lis -  to‘rsim on orqa m iya tolalari;
6) tr a c tu s  p o n to re tic u lo sp in a lis -  ko‘prik -  to ‘rsim on -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
7)  tr a c tu s   in te rstitio sp in a lis -  in terstisio  -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
8)  tr a c tu s   te cto sp in alis -  o ‘rta m iya tomi -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
9) tr a c tu s   ra p h e sp in a lis  a n te r io r -  orqa m iyaning oldingi  q o ‘shuvchi  o ‘tkazuv  y o ‘li;
10)  fib ra e  o livospinales -  oliva -  orqa m iya tolalari;
11)  tr a c tu s   sp in o th o lam icu s  a n te rio r -  oldingi  orqa m iya -  k o ‘ruv b o ‘rtig ‘i  o ‘tkazuv y o ‘li.
II.  O rqa m iyaning oq m oddasi -  s u b sta n tia   a lb a  tarkibidagi yon tizim cha -  fu n ic u lu s  la te ra lis  
tarkibi:
1)  fasciculus  p r o p riu s   la te ra lis -  yon xususiy  tutam ;
2) tr a c tu s  fastig io sp in a lis -  chodir -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
3)  tr a c tu s  co sticospinalis  la te ra lis -  lateral p o ‘stloq -  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
4)  tr a c tu s   ru b ro s p in a lis  -  qizil  o ‘z a k -  orqa m iya o ‘tkazuv  y o ‘li;
5)  tr a c r u s   b u lb o re tic u lo s p in a lis   -   so‘g ‘on  -   to ‘rsim on  form atsiya  -   orqa  m iya  o ‘tkazuv 
y o ‘li;
6) fib ra e  olivospinales -  oliva -  orqa miya tolalari;
7) tr a c tu s  sp in o tec talis -  orqa m iya -  o ‘rta m iya tom i o ‘tkazuv y o ‘li;
8) tr a c tu s  sp in o th a la m ic u s  la te ra lis -  orqa m iya k o ‘ruv b o ‘rtig‘i  lateral  o ‘tkazuv  y o ‘li;
9)  tr a c tu s  sp in o c e re b e lla ris  a n te r io r  -  oldingi  orqa m iya -  m iyacha o ‘tkazuv y o ‘li;
10)  tr a c tu s   sp in o c e re b e lla ris p o ste rio r -  orqadagi  orqa m iya -  m iyacha o ‘tkazuv y o ‘li;
11)  tr a c tu s   p o ste ro la te re a lis -  orqadagi  yon o ‘tkazuv  y o ‘li;
12)  tr a c tu s   sp in o o liv aris -  orqa miya -  oliva o ‘tkazuv  y o ‘li;
13)  tr a c tu s   sp in o re tic u la ris -  orqa miya -  to ‘rsim on  form atsiya o ‘tkazuv y o ‘li;
14)  fib ra e   h y p o th a lo m o sp in a lis -  bo‘rtiq  osti -  orqa m iya tolalari;
15)  tr a c tu s   so lita rio sp in a lis -  yakka o‘zak -  orqa m iya o ‘tkazuv  y o ‘li;
16)  tr a c tu s   sp in o c erv ic alis -  orqa miya b o ‘yin o ‘tkazuv y o ‘li;
17)  tr a c tu s   sp in o v e stib u la ris -  orqa miya -  dahliz o ‘tkazuv  y o ‘li;
18)  tr a c tu s   trig e m in o sp in a lis -  uch shoxli  nervning orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
17 -  O dam  anatomiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

III.  O rqa m iyaning oq  m oddasi -  
substantia  alba 
tarkibidagi  orqa tizim cha -  
funiculus poste­
rior 
tarkibi:
1) 
fasciculus proprius posterior 
-  orqa  xususiy  tutam ;
2) 
fasciculus septomarginalis 
-  septom arginal  tutam ;
3) 
fasciculus interfascicularis 
-  tutam chalararo tutam ;
4) 
fasciculus gracilis 
-  nozik  tutam ;
5) 
fibrae cuneospinales 
-  ponasim on -  orqa m iya  tolalari;
6) 
fibrae gracilispinales 
-  nozik -  orqa m iya tolalari;
7) 
fibrae spinacuneatae 
-  orqa m iya -  ponasim on  tolalari;
8) 
fibrae spinograciles 
-  orqa  m iya -  nozik  tolalari.
IV.  O rqa m iya m arkazidagi  hosilalar:
1) 
commissura grisea anterior 
-  oldingi  kulrang bitishma;
2) 
commissura grisea postereior 
-  orqadagi  kulrang bitishma;
3) 
commissura alba anterior 
-  oldingi  oq m odda bitishm asi;
4) 
commissura alba posterior 
-  orqadagi  oq  m odda bitishm asi;
5) 
canalis centralis 
-  m arkaziy  kanal.
O rq a   miya segm entlarining skeletotopiyasi
S egm entlar
U m urtqalam ing tanasiga to ‘g ‘ri  keladigan 
skeletotopiyasi
C l  - C 4
С  I - C I V
C 5  -  T h I V
С  V -V II  Th  I-III
T h  5 -  T h  8
Th  IV -  Th VI
T h  9 -  T h   12
Th VII  -  Th  IX
L I  - L 5
Th  X -  T h  XII
Sc  1  -  Sc  5  C o  1
Th  X II -  L - 1   ( L -  II)
8.3.2. 
Bosh miya -  encephalon
(1 2 0 -rasm )
Bosh  m iya -  
encephalon 
quyidagi b o ‘lim larga b o ‘linadi:
1)  rom bsim on  m iya -  
rhombencephalon. 
0 ‘z  navbatida,  rom bsim on  m iya  ikki  qism dan  ibo­
rat:
a) 
myelencephalon 
-  uning tarkibiga  uzunchoq m iya -  
medulla oblangata 
kiradi;
b) 
metencephalon 
-  uning tarkibiga k o ‘prik -  
pons 
va miyacha -  
cerebellum 
kiradi.
2)  q ‘rta m iya -  
mesencepnalon.
3) oldingi  m iya -  
prosencephalon. 
0 ‘z navbatida,  oldingi m iya ikki  qism dan  iborat:
a) 
diencepnalon 
-  oraliq m iya;
b) 
telencephalon 
-  oxirgi  m iya.
B osh  m iya tarkibida uning so ‘g ‘oni 
-  truncus encephali 
bo‘lib, bu hosila tarkibini  quyidagilar 
tashkil  etadi:
a) 
medulla oblangata 
-  uzunchoq m iya;
b) 
pons 
-  k o ‘prik;
d) 
mesencephalon 
-  o ‘rta miya.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8.З.2.1.  Rombsimon  miya -  rhom bencephalon
(1 2 0 -1 2 5 -ra sm la r)
Rom bsim on m iya pufagi, o ‘z navbatida, ikkiga ajraladi: a) 
myelencephalon 
-  uzunchoq m iya -  
medulla oblongata; 
b) 
metencephalon 
-  Voroliy k o ‘prigi -  
pons 
va m iyacha -  
serebellum. 
R om b­
sim on  m iya b o ‘shlig‘i  IV  qorincha -  
ventriculus quartus 
ni  tashkil  etadi.
U zunchoq miya -  
medulla oblongata 
orqa m iyaning davom i hisoblanadi. U ning yuqori chegarasi 
k o ‘prik bilan  tutashsa,  pastki  chegarasi  ensa suyagining katta teshigiga  yoki  birinchi ju ft  orqa m iya 
nervining chiqish  sohasiga to ‘g ‘ri  keladi.
U zunchoq m iyaning oldingi yuzasida orqa m iyada uchragan 
fissura mediana an te rio r
- o ld in g i 
o ‘rta  tirqish  k o ‘rinadi.  Bu  tirqishning  ikki  yon  tarafida  harakat  o ‘tkazuv  y o ‘llarining  tutam laridan 
tashkil topgan piram ida dastasi -  
pyramis medullae oblongatae 
joylashadi.  Bu dastalar orqa m iyaga 
o ‘tish chegarasida qism an kesishib, 
decussatio pyramidum  
qaram a-qarshi tarafga o ‘tadi. K esishgan 
tolalar orqa m iyaning yon tizim chalariga davom etadi.  K esishm agan tutam lar esa orqa m iyaning ol­
dingi tizim chalari tarkibida y o ‘naladi. Uzunchoq m iyaning oldingi yuzasida oldingi yon egat -  
sulcus 
anterolateralis 
ko‘rinadi. Bu egatning lateral tarafida
-oliv a 
deb atalgan b o ‘rtm a joylashadi. Bu hosila 
tishsim on  tuzilishga  ega  b o ig a n   kulrang  m odda  -  
nucleus  olivaris 
dan  hosil  b o ‘ladi.  Bu  o ‘zaklar 
m uvozanat saqlaydigan oraliq m arkaz b o ‘lib hisoblanadi.  O livalar oldidagi egat 
sulcus preolivaris, 
uning  orqasidagi  egat 
sulcus  retroolivaris, 
shu  sohadagi  m aydoncha 
area  retroolivaris 
deyiladi. 
Oldingi  va orqa egatlar orasida tiz im c h a la r- 
funiculus lateralis 
joylashadi.
Uzunchoq m iyaning orqa yuzasi o ‘rtasidan orqa m iyada uchragan o ‘rta egat -  
sulcus medianus 
posterior 
joylashadi.  Yon  tarafida  esa  yon  egatlar  -  
sulcus  posteriolateralis 
uchraydi.  0 ‘rta  va 
yon egatlar orasida sezuvchi  o ‘tkazuv yoMlariga m ansub b o ‘lgan nozik dastalar -  
fasciculus graci­
lis 
va  ponasim on  dastalar -  
fasciculus  cuneatus 
joylashadi.  Bu  dastalam ing  yuqori  qism ida  nerv 
hujayralari  to ‘plam idan  hosil  b o ‘lgan  b o ‘rtiqlar  uchraydi.  N ozik  dastalar 
tuberculum   gracilum, 
ponasim on  dastalar  esa 
tuberculum  cuneatum 
bilan  yakunlanadi.  U zunchoq  m iya  yuqori  lateral 
tarafda  m iyacha  bilan  b o g ‘lanadigan  m iyachaning  pastki  oyoqchalari  -  
pedunculus  cerebellaris 
inferior 
ga davom  etadi.
U zunchoq m iyaning kulrang m oddasi -  
substantia grisea 
quyidagi  o ‘zaklardan hosil b o ‘ladi:
1)
 nucleus gracilis 
-  nozik o ‘zak;
2) 
nucleus cuneatus 
-  ponasim on o ‘zak;
3) 
nucleus spinalis nervi trigemini 
-  uch shoxli  nervning orqa  m iya o ‘zagi;
4) 
nucleus retrotrigeminalis 
-  uch shoxli nerv o ‘zagi orqasidagi  o ‘zak (bu nerv o ‘zagi k o ‘prik 
sohasida joylashadi  va qism an uzunchoq  m iyaga o ‘tganligidan  shu  nom  berilgan);
5) 
nucleus  retrofacialis 
-  yuz  nervi  o ‘zagi  orqasidagi  o ‘zak  (bu  nerv  o ‘zagi  k o ‘prik  sohasida 
joylashadi  va qism an  uzunchoq m iyaga o ‘tganligidan  shu  nom  berilgan);
6) 
nucleus olivares inferiores 
-  pastki  oliva o ‘zaklari;
7) 
nucleus  n.hypoglossi 
-  til  osti  nervi o‘zagi;
8) 
nucleus dorsalis n. vagi 
-  adashgan nerv orqa o ‘zagi;
9) 
nucleus tractus solitarii 
-  yakka o ‘tkazuv y o ‘li  o ‘zagi;
10) 
nucleus vestibulares 
-  dahliz o ‘zagi;
11) 
nucleus cochlearis 
-  ch ig ‘anoq o ‘zagi;
12) 
nucleus ambiguus 
-  ikki  turdagi  o ‘zak;
13)
  nucleus salivatorius inferior -  
pastki  soMak ajratuvchi  o ‘zak;
14) 
nucleus reticulares 
-  to ‘rsim on  form atsiya o ‘zaklari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U zunchoq  m iyaning oldingi  lateral  egatidan  til  osti  nervi  (XII juft)  tutam lari  chiqadi.
O rqa  yon  egatlar  o livalam ing  orqasida joylashgan  b o ‘lib,  til  halqum   nervi  (IX ju ft),  adashgan 
nerv  (X ju ft),  q o ‘shim cha nerv  (XI ju ft)  tolalari  chiqadi.
U zunchoq  m iyada m uvozanatni  saqlovchi  o ‘zaklar,  nafas hamda yurakning ish  va qon aylanish 
faoliyatini boshqaruvchi m arkazlar joylashadi.  U zunchoq m iya ichida m uvozanatning oraliq m arkazi 
boMgan 
nucleus olivaris, IX—XII 
juft bosh m iya nervlarining o ‘zaklari, nafas va qon aylanish markaz- 
lari,  to ‘rsim on  holda jo y lash g an   nerv  hujayralari -  
formatio reticularis 
to ‘plami  uchraydi.
8.3.2.1.1.  K o 'p rik
(120-rasm)
pons
K o ‘prikning pastki sohasi uzunchoq m iya bilan birlashib, yuqoridan m iya oyoqchalariga davom  
etadi. Y on tarafdan esa m iyachaning o ‘rta oyoqchalari -  
pedunculus cerebellaris medius 
vositasida 
k o ‘prik  m iyacha  bilan  tutashadi.  K o ‘prikning  oldingi  yuzasidan  qon  tom ir joylashadigan  egat  -  
sulcus  basilaris 
y o ‘naladi.
U ning orqa yuzasi rom bsim on chuqurchani  tashkil  qilishda qatnashib,  IV qorincha b o ‘shlig‘iga 
q aragan boMadi.  U zunchoq m iya va k o ‘prik orasida 
sulcus bulbopontinus 
egati k o ‘rinadi. M iyacha 
bilan k o ‘prik sohasida burchak -  
angulus pontocerebellaris 
hosil boMadi.  K o‘prik sohasidan miyacha 
va o ‘rta m iya orasidagi m iyachaning ustki oyoqchalari -  
pedunculus cerebellaris superior 
y o ‘naladi.
Bu oyoqchalar sohasida ustki c h o d ir-  
velum 
m edul- 
lare  superioir 
tortilgan  boMib,  ular  orasidagi  yu- 
gancha 
frenulum  veli 
deyiladi.  K.o‘prikning oldingi 
sohasi uning asosi -  
pars basilaris pontis, 
orqa sohasi 
k o ‘prik  tom i -  
tegmentum pontis 
deyiladi.
K o‘prikning oq m oddasini  tashkil  etishda uzun­
choq  m iyada  ko‘ringan  harakat  va  sezuv  o ‘tkazuv 
yoMlari  qatnashadi.  K o‘prik  ichida V -V III ju ft bosh 
m iya nervlarining o ‘zaklari joylashadi.
Uzunchoq m iyada k o ‘ringan  to ‘r  form atsiyasini 
tashkil  etadigan  h u jay ralar  k o ‘prik  sohasida  ham  
joylashadi va 
formatio reticularis pontis 
deb ataladi. 
Pars basilaris pontis 
-  ko‘prik asosidagi oq m oddalar-  
substantia alba 
quyidagi  tolalardan  hosil  boMadi:
1. 
Fibrae  pontis  longitudinales 
-   ko ‘prikning 
b o ‘y la m a   to lalari  q u y id a g i  a lo h id a   h o sila la rd a n  
tashkil  topgan:
a) 
fibrae  corticospinales 
-   p o ‘stloq  va  orqa 
m iyani  q o ‘shib turuvchi  tolalar;
b) 
fibrae corticonucleares pontis 
-  p o ‘stloq va 
k o ‘prik o ‘zaklarini q o ‘shib turuvchi  tolalar;
d) 
fib ra e  co rtic o reticu lare s 
-   p o ‘stlo q   va 
to ‘rsim on  formatsiyani  birlashtiruvchi  tolalar;
e) 
fib ra e  corticopo ntinae 
-   p o ‘stlo q   b ila n  
k o ‘prik orasidagi  tolalar;
120-rasm .  U zunchoq  m iya  va  m iya  k o ‘prigi.
1 -  sulcus basilaris; 2 -  n. trigeminus; 3 -  n. facia­
lis;  4  -   n.  vestibulocochlearis;  5  -   n.  hypoglossus; 
6 -  n.  glossopharyngeus;  7 -  n.  vagus;  8 -  n.  acces­
sorius;  9  -   fissura  m ediana  anterior;  10  -   sulcus 
v e n tr o la te r a lis ;  11  -   d e c u s s a tio   p y ra m id u m ; 
12  -   funiculus  lateralis;  13  -   oliva;  14  -   pyramis; 
15 -  sulcus retroolivaris;  16 -  pedunculus cerebellaris 
medius;  17 -  n.  abducens;  18 -  pons.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

f) 
fibrae tectopontinae 
-  k o ‘prik tomi  va asosi  orasidagi  tolalar.
2. 
Fibrae pontis transversae 
-  k o ‘prikdagi k o ‘ndalang tolalar m iyacha o ‘zaklari bilan q o ‘shil- 
gani  uchun 
fibrae pontocerebellares 
-  ko ‘prik  m iy ach a  tutam lari  deyiladi.
Tegmentum pontis 
-  k o ‘prikning tom qism idagi 
substantia alba -  
oq m odda quyidagi  tolalar- 
dan hosil  b o ‘ladi:
a) 
lemniscus  medialis 
-  m edial  qovuzloq;
b) 
tractus tectospinalis 
-  k o ‘prik tomi  bilan  orqa m iya orasidagi  o ‘tkazuv  y o ‘li;
d) 
fibrae tectoolivares 
-  ko ‘prik  tomi  bilan  olivalar orasidagi  tolalar;
e) 
fibrae tectoreticulares 
-  ko ‘prik  tomi  bilan  to ‘rsim on  form atsiya orasidagi  tolalar;
f) 
lemniscus  spinalis 
-   orqa  m iya  qovuzlog‘i.  Bu  qovuzloq  quyidagi  tolalardan  hosil  boMadi: 
fibrae spinathalamicae 
-  orqa m iya va k o ‘ruv b o ‘rtigM orasidagi tolalar, 
fibrae spino reticulares -  
orqa  m iya bilan  to ‘rsim on  form atsiya orasidagi  tolalar, 
fibrae spinomesencephalicae 
-  orqa  m iya 
bilan o ‘rta m iya orasidagi tolalar, 
fibrae spinohypothalamicae 
-  orqa m iya bilan b o ‘rtiq osti sohasi 
orasidagi  tolalar, 
fibrae spinobulbares 
-  orqa  m iya va  m iya so ‘g ‘oni  orasidagi  tolalar.
g) 
tractus spinalis  nervi trigemini 
-  uch  shoxli  nervning orqa m iya o ‘tkazuv yoMi;
h) 
lemniscus  trigeminalis  (tractus  trigeminothalamicus) 
-   uch  shoxli  nerv  qovuzlogM  (uch 
shoxli  nerv o ‘zaklari  bilan  k o ‘ruv b o ‘rtig‘i  orasidagi  o ‘tkazuv  y o ‘li);
i) 
tracrus  mesencephalicus nervi tregemini 
-  uch  shoxli  nervning o ‘rta m iya o ‘tkazuv  y o ‘li;
j) 
genu  nervi facialis 
-  yuz nervi  tizzasi;
k) 
corpus trapezoideum 
-  trapetsiyasim on  tana;
1) 
tractus olivocochlearis 
-  oliva va chig‘anoq  orasidagi  o ‘tkazuv  yoMi;
m) 
lemniscus lateralis 
-  lateral  qovuzloq;
n) 
tractus pontoreticulo spinalis anterior 
-  k o ‘prik to ‘rsim on form atsiyasi -  orqa m iya oldingi 
o ‘tkazuv y o ‘li;
0) 
tractus  spinocerebellaris  anterior 
-   orqa  m iya  va  m iyacha  orasidagi  oldingi  o ‘tkazuv 
y o ‘li;
p) tractus  hypothalamospinalis 
-  b o ‘rtiq  osti  sohasi  bilan orqa m iya orasidagi  o ‘tkazuv y o ‘li;
q) 
tractus rubropontinus 
-  qizil  o ‘zak bilan  k o ‘prik orasidagi  o ‘tkazuv y o ‘li;
r) 
tractus  rubrospinalis 
-  qizil  o ‘zak bilan  orqa  m iya orasidagi  o ‘tkazuv yoMi;
K o‘prikning kulrang m oddasi -  
substantia grisea 
quyidagi  o ‘zaklardan hosil  boMadi:
1) 
formatio reticularis 
-  to ‘rsim on  formatsiya;
2) 
nucleus  spinalis  nervi  trigemini 
-   uch  shoxli  nervning  orqa  m iya  o ‘zagi  (bu  o ‘zakning 
boshlangMch qism i  ko ‘prikda boMadi);
3) 
nucleus principalis nervi trigemini 
-  uch  shoxli  nervning asosiy o ‘zagi;
4) 
nucleus  mesencephalicus  nervi  trigemini 
-   uch  shoxli  nervning  o ‘rta  m iya  o ‘zagi  (bu 
o ‘zakning boshlanish qism i  ko ‘prikda boMadi);
5) 
nucleus  motorius  nervi trigemini 
-  uch  shoxli  nervning harakatlantiruvchi  o ‘zagi;
6) 
nucleus  nervi abducentis 
-  uzoqlashtiruvchi  nerv  o ‘zagi;
7) 
nucleus  n. facialis 
-  yuz nervi  o ‘zagi;
8) 
nucleus salivatarius superior 
-  yuqori  soMak  ajratuvchi  o ‘zak;
9) 
nucleus lacrimalis 
-  k o ‘z yoshi  o ‘zagi;
10) 
nucleus olivaris superior 
-  ustki oliva o ‘zagi;
11) 
nucleus corporis trapezoidei 
-  trapetsiyasim on tana o ‘zagi;
12) 
nucleus vestibulares 
-  dahliz o ‘zagi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

13) 
nucleus cochleares 
-  ch ig ‘anoq o ‘zagi;
14) 
nucleus  lemnisci lateralis 
-  lateral  qovuzloq o ‘zaklari;
15) 
nucleus  reticulalares 
-  to ‘rsimc>n  form atsiya o ‘zaklari.
8.3.2.1.2.  M iyacha -  cerebellum
( 1 2 1 -1 2 2 -ra s m la r)
M iy a ch a -  m uvozanatni  saqlaydigan m arkazlam i  o ‘z ichiga olgan a ’zo hisoblanadi.  M iyacha­
n in g   ikki  yon  tarafida  m iyacha  yarim   sharlari  -  
hem ispheria  cerebelli 
va  ulam in g   orasida  ch u ­
v alch a n g sim o n  qism  -  
vermis 
k o ‘rinadi. C huvalchangsim on hosila sohasi m iyacha tanasi -  
corpus 
cerebelli 
deb  ataladi.
M iyachaning 
corpus cerebelli 
sohasida quyidagi  b o ‘laklar boMadi:
1)
  lobus  cerebelli  anterior 
-   m iyachaning  oldingi  boMagi.  Bu  boMak  tarkibida 
lingula  ce­
rebelli 
-  m iyacha tilchasi, 
lobulus centralis 
-  m arkaziy boMakcha, 
ala lobuli centralis 
-  m arkaziy 
boM akcha qanotlari, 
culmen 
-  ch o ‘qqisi, 
lobulus quadrangularis anterior 
-  oldingi to ‘rt burchakli 
boM akchalar boMadi.
2) 
lobus cerebelli  posterior 
-   m iyachaning  orqa  boMagi.  Bu  boMak  tarkibida 
lobus simplex 
-  
o ddiy boMakcha, 
lobuli semilunares 
-  yarim oysim on boMakchalar, 
lobus gracilis 
-  nozik boMakcha, 
pyram is 
-  piram ida, 
lobus biventer 
-  ikki qorinchali boMakcha, 
uvula 
-  tilcha, 
tonsilla cerebelli 
-
m iyacha m urtaklari  ko ‘rinadi.
3) 
lobus  flacculonodularis 
-   boMakcha  -   tu- 
guncha  boMagi.  Bu  boMak  tarkibida  boMakcha  -  
nodulus, 
tuguncha -  
flocculus, 
tuguncha oyoqcha- 
si -  
pedunculus flocculi 
lar boMadi.
M iy a c h a   m iy a n in g   q ism la ri  b ila n   uch  ju f t 
o y o q ch a la r  vositasida  o ‘zaro  birikadi.  M iyacha­
ning  yuqori  oyoqchalari  -  
pedunculi cerebellares 
superiores 
o ‘rta m iya bilan  birikadi.  M iyachaning 
o ‘rta oyoqchalari -  
pedunculi cerebellares medius 
V oroliy k o ‘prigi bilan tutashadi.  U ning ostki oyoq­
chalari -  
pedunculi cerebellaris inferior 
uzunchoq 
m iya  b ila n   birlashadi.  M iyachaning  oyoqchalari 
aso san   oq   m oddalardan  ta sh k il  to p ib ,  oMkazuv 
yoMlaridan iborat. M iyacha yarim  sharlarining ichki 
qism ida to ‘rt xil o ‘zak boMadi.  Ichki  sohada IV qo- 
rincha  c h o ‘qqisi  sohasiga  to ‘g ‘ri  kelgan  c h o ‘qqi 
o ‘zagi  -  
nucleus  fastigii, 
lateralro q   jo y la sh g a n  
sharsim on o ‘zak -  
nucleus globosus, 
probkasim on 
o ‘zak  -  
nucleus  emboliformis 
va  eng  chekkada 
joy lash g an   tishsimon  o ‘zaklar -  
nucleus  dentatus 
k o ‘rinadi.  Bu  o‘zaklam ing  ham m asi  m uvozanatni 
boshqarish  bilan  bogMiq  boMgan  holda  filogenetik 
jih a td a n  turli  davrda hosil  boMgan.
15
121 -rasm .  M iyacha (yuqori  tomondan).
1  -  v en tricu lu s  tertiu s;  2  -   thalam us;  3  -   stria 
te rm in alis ;  4  -   c o llicu lu s  superior;  5  -   colliculus 
in ferio r;  6,  7  -   lobuli  q u adrangulares;  8  -   lobulus 
s e m ilu n a r is   s u p e rio r;  9  -   s u lc u s   q o riz o n ta lis  
c e r e b e l l i;   10  -   lo b u lu s   s e m ilu n a r is   in fe rio r; 
11  -   in c is u ra   c e re b e lli  p o s te rio r;  12  -   folium  
v erm is;  1 3 - v e rm is ;  14 - g y r i s  cerebelli;  1 5 - s u lc i 
c e re b e lli;  16  -   lo b u lu s  c en tralis;  17  -   pulvinar; 
18  -  tae n ia   ch o rio id ea;  19  corpora  quadrigem ina; 
20  -   co rp u s  p ineale.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

122-rasm .  M iyachaning ichki  tuzilishi.
1  -   colliculus  superior;  2  -   colliculus  inferior;
3  -   pedunculus  cerebellaris  superior;  4  -   nucleus 
fastigii;  5 -  nucleus dentatus; 6 -  qilus nuclei dentati;
7 -  substantia alba;  8 -  cortex qemisphaerii cerebelli;
9  -   substantia  alba;  10  -   cortex  vermis  cerebelli;
11  -   nucleus  emboliformis;  12  -   nucleus  globosus;
13  -   qilus  nuclei  dentati;  14  -   vallecula  cerebelli;
15 -  velum medullare superius.
C h o ‘qqi  o ‘zagi  va  b o ‘lakcha  ju d a   es- 
kidan  bor  b o ‘lib,  past  tabaqali  hayvonlarda 
h am   u c h ra y d i.  C h u v a lc h a n g sim o n   qism , 
p o ‘kaksim on  va  sharsim on  o ‘zaklar  keyin- 
ro q   h o sil  b o l lib ,  ta n a n in g   m u v o z a n a tin i 
ta ’m inlaydi.  Tishsim on  o ‘zak  bilan  miyacha
yarim sharlari  q o ‘l  va  oyoq  harakatini  m uvofiqlashtiruvchi  m arkazlar  b o ‘lib  hisoblanadi.  M iyacha­
ning  ko ‘ndalang  kesim ida  kulrang  va  oq  m oddalam ing  o ‘zaro joylashishi  daraxtga o ‘xshaganligi- 
dan, hayot daraxti -  
arbor vitae cerebelli 
nomini  olgan.
12
и   '
10
8.3.2.1.3. IV qorincha -  venrticulus quartus
(123-,  1 2 4-rasm lar)
Rom bsim on  m iya  pufagidan  taraqqiy  etgan  uzunchoq  m iya,  k o ‘prik  va  m iyachalar  orasidagi 
b o ‘shliq  IV qorinchaga aylanadi.
IV qorincha oldingi sohada o ‘rta miya bo‘sh lig ‘idan hosil b o ‘lgan m iya suv y o ‘li -  
aqueductus 
cerebri 
ga  davom   etadi  va  III  qorincha  bo‘sh lig ‘i  bilan  aloqa  b o g ‘laydi.  IV  qorinchaning  pastki 
sohasida  esa  qorincha  orqa  m iya  m arkaziy kanali  bilan 
32  33
tutashadi.
IV qorincha b o ‘shlig‘i bosh m iyaning subaroxnoidal 
b o ‘shlig‘i  bilan  ham   aloqa b o g ‘laydi:  qorincha  chodiri- 
ning cho‘qqi  sohasidan 
-  apertura mediana ventriculi
123-rasm .  R om bsim on ch u q u rch a .
1  -   frenulum  veli  medullaris  anterioris;  2  -   n.  trochlearis;
3  -   locus  caeruleus;  4  -   fissura  mediana  fossae  rhomboideae;
5  -   co lliculus  facialis;  6  -   n.  facialis;  7  -   n.  interm edius;
8 -  n.  vestibulocochlearis;  9 -  striae  medullares;  10 -  n.  glosso- 
pharyngeus;  11  -  n.  vagus;  12 -  n.  accessorius;  13 -  tuberculum 
cuneatum;  14  -   fasciculis  cuneatus;  15  -   clava;  16 -   fasciculus 
gracilis;  17 -  fissura  mediana  posterior;  18  -  sulcus  intermedius 
posterior;  19 -  sulcus lateralis posterior; 20 -  obex; 21  -  calamus 
scriptorius;  22  -   ala  cinerea;  23  -   trigonum  nervi  hypoglossi;
24 -  area vestibularis;  25 -  plexus  chorioideus ventriculi  quarti;
26  -   corpus  restiforme;  27  -   pedunculius  cerebellaris  medius;
28  -   pedunculuis  cerebellaris  superior;  29  -   sulcus  lim itans;
30  -   em inentia  m edialis;  31  -   velum   m edullare  su p e riu s;
32 -  colliculus superior;  33 -  colliculus  inferior.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q u a rti 
ochilsa, rom bsim on chuqurchaning yon c h o ‘ntaklari sohasidan 
apertura lateralis ventriculi 
q u arti 
boshlanadi.  IV qorinchaning tubi va tom  qism larini ajratish mumkin. T o ‘rtinchi qorinchaning 
tom i 
tegmen  ventriculi  quarti 
deyilsa,  uning  tubini  rombsimon  chuqurcha  -  
fossa  rhomboidea 
tashkil  etadi.  IV  qorincha  tom   qism ida  chodir  -  
fastigium 
ko‘rinadi.  Q orinchaning  tom  qism ida 
yuqori  va pastki  chodirlar b o ‘ladi.  Y uqori  ch o d ir 
-  velum  medullare superius 
m iyachaning yuqori 
o y o q ch a la ri  orasida  jo y la sh a d i.  Bu  sohada  yuqori  oyoqchalam ing  yuganchasi  -  
frenulum   veli 
m edullaris superior 
boMadi.
Pastki  chodir 
-   velum  medullare  inferius 
ju ft  hosila  bo ‘lib,  m iyachaning  boMakchasigacha 
to rtiladi  va  shu chodir sohasida qon  tom ir chigali 
-  tela choroidea ventriculi quarti 
joylashadi.
R o m b sim o n   ch u q u rc h a  -  
fossa  rhom boidea 
uzu n ch o q   miya  va  k o ‘p rik la m in g   dorzal  yu- 
z a la rid a n   h o sil  boM adi.  Bu  c h u q u rc h a n in g   y u q o ri  q ism in i  m iyachaning  yuqori  o y o q ch a la ri, 
pastki  ch ekkalarini  esa  m iyachaning  pastki  oyoqchalari  chegaralab  turadi.  R om bsim on  chuqur­
ch a n in g   ikki  yonida  yon  c h o ‘ntak  -  
recessus  lateralis 
lar  boMadi.  Bu  sohadan 
ap ertu ra  late-
124-rasm .  Bosh  m iya  n e rv la ri  o ‘za k la rin in g   bosh 
m iya  poyasi o rq a  yuzasiga  proyeksiyasi.
1  -   nucleus  m esencephalicus n.  trigemini;  2  -  nucleus 
sensorius  n.  trigem ini;  3  -   nucleus  spinalis  n.  trigemini; 
4 -  nucleus cohlearis dorsalis;  5 -  nucleus dorsalis n.  vagi; 
6  -   nucleus  tractus  solitarii;  7  -   nucleus  n.  hypoglossi; 
8 -  nucleus ambiguus; 9 -  n.  dorsalis n.  vagi;  10 -  nucleus 
n. facialis;  11 -  nucleus n. abducentis;  12 -  nucleus motorius 
n.  trigem ini;  13  -   nucleus  n.  trochlearis;  14  -   nucleus 
n.  oculom otor»;  15  -   yuqori  o ‘zak;  16  -   lateral  o ‘zak; 
17 -  dorsal chig‘anoq o'zagi;  18 -  pastki o ‘zak;  19 -  medial 
o ‘zak.
ralis 
-   yon  teshiklar  boshlanadi.  Rom bsim on 
c h u q u rc h an in g   o ‘rtasid an   oM adigan  egat  -  
sulcus  medianus 
chuqurchani  ikkiga ajratadi. 
Egatning ikki yonida, o ‘rta sohada uchraydigan 
b o ‘rtiq 
-   eminentia  medialis 
kulrang  m od- 
dadan  hosil  boMadi.  Bu  sohada  VI  va  VII juft 
bosh miya nervlari o ‘zagi -  
colliculus facialis 
joylashadi.  Rom bsim on  chuqurchaning  pastki 
uchida ikkita uchburchaksim on yuza ko ‘rinadi. 
0 ‘rta  egatga  yaqinroq  yuza  -  
trigonum  ner­
vi  hypoglossi 
so h asid a  XII  ju f t  bosh  m iya 
nervining  o ‘zaklari  joylashadi.  C hekkaroqda 
joylashgan uchburchak 
-  trigonu nervi vagi 
da 
esa X juft bosh m iya nervlari o ‘zagi joylashadi. 
R o m b sim o n   c h u q u rc h a n in g   p a s tk i  u c h id a 
yopqich  -  
obex 
va  chegaradagi  egat -  
sulcus 
limitans 
ko‘rinadi.
Rom bsim on chuqurchaning pastki qism i­
da  havo  rang  soha -  
locus  caeruleus 
va  kul­
rang  tasma -  
taenia cinerea 
k o ‘rinadi.
R o m b sim o n   c h u q u r c h a n in g   ik k i  y o n  
chekkasi  sohasida  VIII  ju ft  bosh  m iya  nerv-- 
larining  o‘zaklari jo y la sh a d ig an   m aydoncha- 
lar -  
area vestibularis 
k o ‘rinadi.  Bu m aydon- 
chalardan  o ‘rta  egat  tarafga  y o ‘nalgan  tizim ­
ch alar 
-  striae medullares ventriculi quarti 
ro m b sim o n   c h u q u rc h a n i  y u q o ri  va  p a stk i 
qism larga ajratadi.  •
Rom bsim on  ch uqurcha  sohasidagi  nerv 
o ‘zaklarining  jo y la sh ish   tartibi  maMum  qo- 
nuniyatga bo ‘ysunadi.  Jum ladan,  m iya pufagi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

orqa  m iyadan  uzunchoq  m iyaga o ‘tish  sohasida bukilganligidan, 
pufakning  orqa  sohasi  o ‘zaro  uzoqlashib,  oldingi  sohalar  o ‘zaro 
yaqinlashadi. N atijada, orqa sohada joylashgan sezuvchi o ‘zaklar 
lateral  tarafga  o ‘tadi.  0 ‘rta  sohada  harakat  nervi,  oraliq  sohada 
esa  vegetativ  nerv  o ‘zaklariga  ega  boMgan  bosh  m iya  nervlari 
joylashadi.  Shu  sababdan, aynan sezuvchi  nerv o ‘zaklari boMgan
VIII ju ft bosh m iya nervi  lateral  ch o ‘ntaklar sohasida joylashadi.
Faqat harakat o ‘zaklariga ega boMgan VI, XII juft bosh m iya nerv­
lari o ‘rta egat atrofidan boshlanadi. Bu nervlar orasida esa vegetativ 
o ‘zagi boMgan  VII,  IX,  X ju ft nervlar hujayralari joylashadi.
125-rasm .  Bosh  m iya  n erv larin i  h ara k a tla n tiru v ch i  o ‘z a k lar.
1  -  n.  oculomotorius;
2 -  n.  trochlearis;
3  -  n.  sensorius n.  trigemini;
4 -  n.  abducentis;
5  -  n.  dorsalis n.  vagi;
6 -  n.  hypoglossi;
7 -  n.  ambiguus;
8  -  n.  facialis.
8.3.2.2. 0 ‘rta m iya -  m esencephalon
(1 2 6 -rasm )
0 ‘rta m iya -  
mesensephalon, 
m iya oyoqchalari -  
pedunculus cerebri 
va tom i -  
lam ina tecti, 
o ‘rta m iya tom idan  iborat.
0 ‘rta  m iya  oyoqchalari  orasida  chuqurcha  -  
fossa  interpeduncularis 
boMib,  bu  sohada  orqa 
ilm a-teshik  hosila -  
substantia  perforata posterior 
va  III ju ft  bosh  m iya nervi  chiqadigan  egat -  
sulcus nervi oculomotorii 
joylashadi.
Pedunculus cerebri 
-  m iya oyoqchalari, o ‘z navbatida, quyidagi  qism larga boMinadi:
a) 
crus cerebri 
-  oyoqchaning oldingi (ventral) qism i.  Bu sohada o ‘rta m iyaning lateral egati -  
sulcus lateralis mesencephali 
k o ‘rinadi.
b) 
tegmentum  mesencephali 
-   oyoqchaning  o rqa  (dorzal)  sohasi.  Bu  sohada  lateral  q o v u z- 
loqning  uchburchagi -  
trigonum   lemnisci lateralis 
hosil  boMadi.
0 ‘rta  m iya  sohasiga  m iyachaning  yuqori  oyoqchalari  -  
pedunculus  cerebellaris  su perio r 
birikadi.  Bu  oyoqchalar orasida  yuqori  chodir yuganchasi  — 
frenulum   veli  m edullaris  superioris 
joylashadi.
0 ‘rta  m iyaning  hosil  boMishiga,  asosan,  k o ‘ruv  a ’zo larin in g   ta ’siri  k atta  boM ganligidan,  shu 
a ’zolam i  boshqaradigan  nerv  hujayralari  o ‘rta  m iya  sohasida jo y la sh a d i.  0 ‘rta  m iy an in g   do rzal 
(orqa)  sohasi  o ‘rta m iya tom i -  
lamina tecti  mesencephali 
deb  ataladi.  Bu  sohada to ‘rtta   te p alik  
k o ‘rinadi.  Y uqorigi  ikki  tepalik -  
colliculi  superiores 
k o ‘ruv  p o ‘stloq  osti  m arkazi  boMsa,  o stk i 
ikki  tepalik  -  
colliculi  inferiores 
eshituv  p o ‘stloq  osti  m arkazi  hisoblanadi.  H ar  b ir  tep alik d an  
yon  tarafga  h ujayra  o ‘sim talaridan  hosil  boMgan  qoM chalar  -  
brachium   colliculi  superiores 
va 
brachium  colliculi  inferiores 
y o ‘naladi.  0 ‘rta  m iyaning  oldingi  sohasida  m iya  oyoqchalari  -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

pedunculi cerebri 
jo y lash ad i va, asosan, bosh m iya bilan bogMangan o ‘tkazuv y o ‘llari tutam laridan 
tashkil  topadi.
B u  tutam lar orasida esa  III ju ft -  
n. oculomotorius 
va  IV juft -  
n. trochlearis 
bosh  m iya nervi 
o ‘zak lari  jo y la sh a d i.  K o ‘z  q o rach ig ‘i  atrofidagi  silliq  m ushaklam i  boshqaradigan  vegetativ  nerv 
o ‘zaklari:  q o ‘shim cha o ‘zak -  
nucleus accessorius 
va o ‘rta miyaning toq o ‘zaklari  ham  m iya oyoq- 
lari  ich id a jo ylashadi.  M iya oyoqchalari  sohasida V ju ft nerv o ‘zaklari -  
nucleus mesencephalicus 
n. trigem ini 
ham  joylashadi.
M iy a oyoqchalari ichida jo y lash g an  o ‘zaklar ichida katta ahamiyatga ega b o ‘lgan yana bir o ‘zak 
qizil  o ‘zak  -  
nucleus  ru b e r 
hisoblanadi.  Bu  o ‘zak  sohasidan  ekstrapiram idal  o ‘tkazuv  yoMlariga 
m an su b  b o ‘lgan 
tractus rubrospinalis 
tutam lari boshlanadi. Bu tutamlar k o ‘ndalang-targ‘il mushak- 
larga  y o ‘nalib,  m ushaklar  tonusini  ta ’m inlaydi.  Q izil  o ‘zak,  o ‘z  navbatida,  m iyachadagi  tishsimon 
o ‘za k la r bilan ham  b o g ‘langan b o ‘ladi.  Shu sababli qizil o ‘zak muvozanat saqlashni  ta ’m inlaydigan 
m iy a ch a  reflektor  yoyini  hosil  etishda  qatnashadi.  M iya  oyoqchalari  tarkibida  m elanin  pigmentini 
saqlagan qoram tir m oddalar -  
substantia nigra 
ham  k o ‘rinadi. Bu hujayralar ekstrapiram idal tizimga 
tegishli b o ‘lib, chaynash va yutish kabi m urakkab vazifalam i boshqarishda ishtirok etadi.  Barm oqlar 
v o sitasid a bajariladigan nozik harakatlar ham   shu hujayralar bilan b o g ‘liq b o ‘ladi.
I. M iya oyoqchalari -  
pedunculus cerebri 
ning oldingi (ventral) qism idagi 
crus serebri 
sohasida 
oq m o ddadan  hosil  b o ‘lgan quyidagi  tolalar joylashadi:
1) 
trac tu s  pyram idalis 
-  piram id a  o ‘tkazuv  y o ‘llari.  Bu yo ‘llar tarkibida 
fibrae corticospi- 
nales 
-   p o ‘stloq,  o rqa  m iyani  birlash tiru v ch i  to la la r  va 
fibrae corticonucleares 
-   p o ‘stloq  bilan 
b o sh   m iy a  n erv  o ‘zaklari  orasidagi  to lalar m avjud  b o ‘ladi;
2)
 tractus corticopontinus 
-  p o ‘stloq bilan m iya k o ‘prigi orasidagi o ‘tkazuv y o i i .  Bu o ‘tkazuv 
y o ‘li ta rk ib id a  
fibrae frontopontinae 
-  p o ‘stlo q n in g  p eshona bo‘lagi va k o ‘prik orasidagi tolalar, 
fibrae occipitopontinae 
-  p o ‘stloqning ensa b o ‘lagi bilan  k o ‘prik orasidagi  tolalar, 
fibrae parie- 
topon tin ae 
-   p o ‘stlo q n in g   tepa  b o ‘lagi  va  k o ‘prik  o rasidagi  tolalar, 
fibrae  tem poropontinae -  
p o ‘stlo q n in g   ch a k k a b o ‘lagi  va k o ‘prik  o rasidagi  to la la r b o ‘ladi.
3)
 F ibrae corticoreticulares 
-  p o ‘stIoq va to ‘rsim on  form atsiya orasidagi  tolalar.
M iy a oyoqchalari -  
crus cerebri 
sohasida qoram tir m odda -  
substantia  nigra 
joylashadi.
II. 
Tegm entum   mesencephali 
sohasidagi  oq  m odda -  
substantia  alba 
quyidagi  hosilalardan 
tashkil topgan:
1) 
tractus  tegmentalis  centralis 
-  m arkaziy  tom   osti  o ‘tkazuv  y o ‘li.  Bu  y o ‘llar  tarkibi 
fibrae 
rubroolivares 
-  qizil o ‘zak ham da olivalar orasidagi  tolalar va 
fibrae cerebelloolivares 
-  m iyacha 
va o liv a la r orasidagi  tolalardan  iborat b o ‘ladi;
2) 
fibrae corticonucleares mesensephali 
-  p o ‘stloq bilan o ‘rta m iyadagi nerv o ‘zaklari orasidagi 
tolalar;
3) 
fibrae hypothalamospinales 
-  b o ‘rtiq osti sohasi bilan orqa m iya orasidagi  tolalar;
4) 
lemniscus lateralis 
-  lateral qovuzloq;
5) 
tractus tectopontinus 
-  o ‘rta m iya tom i  va k o ‘prik orasidagi o ‘tkazuv y o ‘li;
6 )
-lemniscus
 
medialis 
-  m edial qovuzloq;
7) 
lemniscus trigeminalis 
-  uch shoxli nerv qov u zlo g ‘i;
8) 
tractus mesencephalicus nervi trigemini 
-  uch shoxli nervning o ‘rta m iya o ‘tkazuv y o ‘li;
9) 
tractus  rubronucleareis 
-   qizil  o ‘zak  bilan  bosh  m iya  nervlari  o ‘zagi  orasidagi  o ‘tkazuv 
y o ‘li;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10) 
tractus  rubrospinalis 
-  qizil  o ‘zak bilan  orqa m iya orasidagi  o ‘tkazuv  y o ‘li;
11) 
tractus  rubroolivaris 
-  qizil  o ‘zak bilan  olivalar orasidagi  o ‘tkazuv  y o i i ;
12) 
lemniscus spinalis (tractus anteriolateralis) 
-  orqa m iya o ‘tkazuv y o ‘llarining q o v u zlo g ‘i 
(oldingi-lateral o ‘tkazuv  y o ‘llari).
Bu  o ‘tikazuv y o ‘llari  tarkibida quyidagi tolalar b o ‘ladi:
a)  fib ra e  
spinothalamicae 
-  orqa miya va k o ‘ruv b o ‘rtig ‘i  orasidagi  tolalar;
b) 
fibrae spinoreticulares 
-  orqa miya bilan to ‘rsim on  form atsiya orasidagi  tolalar;
d) 
fibrae spinomesencephalicae 
-  orqa m iya bilan o ‘rta m iya orasidagi  tolalar;
e) 
fibrae spinohypothalamicae 
-  orqa m iya bilan b o ‘rtiq osti  sohasi orasidagi  tolalar.
13) 
pedunculus cerebellaris superior 
-  m iyachaning ustki  oyoqchalari;
14) 
tractus tectobulbaris 
-  o ‘rta miya tom i  bilan m iya so ‘g ‘oni  orasidagi o ‘tkazuv y o ‘li;
15)
 tractus tectopontinus 
-  o ‘rta miya tom i  bilan k o ‘prik orasidagi o ‘tkazuv y o ‘li;
16)
 tractus tectospinalis 
-  o ‘rta m iya tomi bilan orqa m iya orasidagi  o ‘tkazuv y o ‘li;
17)
 tractus tectoolivares 
-  o ‘rta m iya tomi bilan oliva orasidagi  o ‘tkazuv y o ‘li;
18)
 tractus corticomesencephalicae 
-  m iya p o ‘stlo g ‘i bilan o ‘rta m iya orasidagi  tolalar.
III.  Tegmentum  mesencephali 
sohasidagi  kulrang  m oddalar  -  
substantia  grisea 
quyidagi 
o ‘zaklardan  hosil b o ‘ladi:
1)
 nucleus nervi oculomotorii 
-  k o ‘zni  harakatlantiruvchi nerv  o ‘zagi;
2) 
nucleus  accessorii  nervi  oculomotorii 
-   k o ‘zni  harakatlantiruvchi  n ervning  q o ‘shim cha 
o ‘zagi;
3) 
nucleus accessorii tractus optici 
-  k o ‘ruv o ‘tkazuv y o ‘lining q o ‘shim cha o ‘zagi;
4) 
nucleus mesencephalicus nervi tregemeni 
-  uch  shoxli  nervning o ‘rta m iya o ‘zagi;
5) 
nucleus nervi trochlearis 
-  g ‘altak nervi  o ‘zagi;
6) 
substantia grisea centralis 
-  m arkaziy kulrang m odda;
7) 
nucleus ruber 
-  qizil o ‘zak;
8) 
formatio reticularis 
-  to ‘rsim on  form atsiya;
IV. 
Tegmentum mesencephali 
sohasida o ‘rta m iya b o ‘sh lig ‘idan hosil b o ‘lgan suv y o ‘li -  
aque- 
ductus mesencephali 
joylashadi.  Suv y o iin in g  kirish teshigi 
ap e rtu ra aqueductus mesencephali
deyiladi.
V.  0 ‘rta miya tom i -  
tectum mesencephali 
sohasida quyidagi  hosilalar joylashadi:
1) 
lamina quadrigem ina 
-  to ‘rt tepalik yaproqlari;
2) 
colliculus superior 
-  yuqori tepachalar;
3) 
colliculus inferior 
-  pastki  tepachalar;
4) 
nuclei colliculi inferioris 
-  pastki tepachalar o ‘zagi;
5) 
brachium colliculi inferioris 
-  pastki  tepachalam ing q o ‘lchalari; 
.
6) 
brachium colliculi superiores 
-  yuqori  tepachalam ing q o ‘lchalari;
7) 
comissura colliculi inferioris 
-  pastki tepachalar bitishm asi;
8) 
comissura colliculi superioris 
-  yuqori  tepachalar bitishm asi;
9) 
decussatio fibrarum  nervorum trochlearum 
-  g ‘altak nervi  tolalarining kesishm asi.
0 ‘rta miya bo ‘shlig‘i m iya suv y o ‘li -  
aqueductus cerebri 
ga aylanadi. Bu suv y o ‘li to ‘rtinchi va
uchinchi qorincha b o ‘shliqlarini o ‘zaro bog‘laydi.  Y uqorida aytib o ‘tilgan uzunchoq m iya, k o ‘prik, 
m iya oyoqchalari  va oraliq m iya hosilalari m iya  so ‘g ‘oni -  
truncus cerebri 
deb ataladi.  U zunchoq 
m iya,  k o ‘prik va m iya oyoqchalari  tarkibida  to 4r form atsiya -  
formatio  reticularis 
k o ‘rinadi.  T o ‘r
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fo rm a tsiy a  nerv  hujayralari  o ‘sim talarin in g   o ‘zaro  tutashib  ketishidan  hosil  b o ‘ladi.  Bu  holatni 
X IX   asm in g   ikkinchi  yarm ida  O .D eyters  tekshirib,  to ‘rsim on  tuzilishga  ega  ekanligini  aniqlagan. 
T o ‘r form atsiyani tashkil etuvchi nerv hujayralari o ‘sim talar vositasida miya p o ‘stlog‘idagi m arkazlar 
b ilan b o g ‘langan b o ‘ladi.  T o ‘r form atsiya hujayralari barcha o ‘tkazuv y o ‘llari ham da orqa miyadagi 
m a rk a zla r bilan tutashadi.  U p o ‘stloqdagi m arkazlam ing holatini kuchaytiradigan m axsus ta ’sirlam i 
qabul etishni ta ’m inlaydi. A gar p o ‘stloqqa y o ‘naluvchi to ‘r formatsiyasi tolalari jarohatlansa, u holda 
p o ‘stloq  m arkazlari  o ‘z  vazifasini  bajara  olm aydi.  0 ‘z  navbatida,  to ‘r  form atsiyasining  hujayralari 
o ‘tkazuv  y o ‘llari  bilan b o g ‘langanligidan,  shu  y o ‘llar orqali  y o ‘nalayotgan  q o ‘z g ‘alish  ta ’sirida o ‘z 
v azifasini bajaradi.
8.3.2.3. O ra liq   m iya -  diencephalon
(1 2 6 -rasm )
O raliq m iya ikki b o ‘lim dan iborat.  O rqa sohada joy lash g an  bo‘rtiq sohasi -  
thalamencephalon 
va o ldingi  sohadagi  b o ‘rtiq  osti -  
hypothalamus 
yuzalari.
I.  B o ‘rtiq sohasi, o ‘z navbatida,  3  qism dan  iborat.
a) 
k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i -  
thalam us; 
b)  b o ‘rtiqning  ustki  sohasi -  
epithalamus; 
d)  b o ‘rtiqning orqa 
sohasi -  
m etathalam us.
O raliq m iya b o ‘sh lig ‘i  III  qorinchani  tashkil  etadi.
а)  K o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i -  
thalam us opticus 
oval  shakldagi  kulrang  m odda b o ‘lib,  oldingi  uchida -  
tuberculum   anterius, 
orqa  qism ida  esa  yostiqcha  -  
pulvinar 
yuzalari  k o ‘rinadi.  Ikkala  k o ‘ruv 
b o ‘rtig ‘i  o ‘zaro  k u lrang  m odda  -  
adhesio  interthalam ica 
vositasida  tutashadi.  K o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i 
k o ‘n dalang k esim da oq m oddalar -  
stria medullares thalam i 
vositasida alohida o ‘zaklarga ajraladi. 
Joylashishiga k o ‘ra: oldingi, orqa, m arkaziy, m edial, lateral o ‘z a k la rb o ‘ladi. B o‘rtiq sohasida hamma 
sezgi o ‘tkazuv y o ‘li, orqa qism ida esa k o ‘ruv nervi neyronlari joylashadi. Shu sababdan, b o ‘rtiq sezuv 
p o ‘stloq osti m arkazi  deyiladi.
K o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining kulrang  m oddasi -  
substantia grisea thalami 
quyidagi  o ‘zaklardan  hosil 
b o ‘ladi:
1)
  nucleus  anteriores thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  oldingi  o ‘zaklari;
2) 
nucleus dorsales thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  dorzal  o‘zaklari;
3) 
nucleus  mediates thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  m edial o ‘zaklari;
4) 
nucleus  m ediani thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  o raliq o‘zaklari;
5) 
nucleus posteriores thalam i 
-   k o ‘ruv  b o ‘r tig ‘ining  orqa o ‘zaklari;
б) 
nucleus ventrales thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  ventral  o ‘zaklari;
7) 
nucleus  reticularis thalam i 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  to ‘rsim on  form atsiya o ‘zaklari.
K o ‘ruv  b o ‘rtig ‘ining  oq  m oddasi  -  
substantia  alba  thalami 
quyidagi  hosilalardan  tashkil 
topgan:
1) 
lam ina m edullaris lateralis 
-  lateral  m a g ‘iz yaproqlari;
2) 
lam ina m edullaris medialis 
-  m edial  m a g ‘iz yaproqlari;
3) 
radiatia acustica 
-  eshituv  sh u ’Iasi;
4) 
ansa lenticularis 
-  yasm iqsim on qovuzloq;
5) 
fasciculus lenticularis 
-  yasm iqsim on tutam ;
46) 
ansa peduncularis 
-  oyoqcha qov u zlo g ‘i;
7) 
radiatio anterior thalam i 
-  k o ‘ruv b o ‘rtig ‘ining oldingi shu’lasi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8) 
brachium  
colliculi 
inferioris 
-  pastki  tepalik  q o ‘lchasi;
9) 
brachium  colliculi superioris 
-  ustki  tepalik q o ‘lchasi;
10)
  radiatio centralis thalami 
-  ko ‘ruv b o ‘rtig ‘i  m arkaziy  sh u ’lasi;
11)
  radiatio inferior thalami 
-  ko ‘ruv b o ‘rtig ‘i  pastki  sh u ’lasi;
12)
 fibrae intrathalam icae 
-  b o ‘rtiqlar orasidagi  tolalar;
13) 
lemniscus lateralis 
-  lateral qovuzloq;
14) 
fasciculus  mamillothalamicus 
-   so‘rg ‘ichsim on  tana  bilan  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i  orasidagi  tu-
tam;
15) 
lemniscus medialis 
-  m edial  qovuzloq;
1*6) 
radiatio optica -  
k o ‘ruv  shu’lasi;
17) 
radiatio posterior thalami 
-  k o ‘ruv b o ‘rtig ‘ining orqa sh u ’lasi;
18) 
lemniscus spinalis 
-  orqa m iya qovuzlog‘i;
19)
 lemniscus tregeminalis 
-  uch shoxli  nerv qov u zlo g ‘i;
126-rasm . O raliq   miya.
1  -   truncus  corporis  callosi;  2  -   adhesio  interthalamica;  3  -   plexus  chorioideus  ventriculi  tertii;  4  -   thalamus;
5  -  sulcus  hypothalamicus;  6 -   commissura  posterior;  7 -  commissure  habenularum;  8  -   splenium  corporis  callosi;
9  -   recessus  pinealis;  10 -   corpus  pineale;  11  -   organum  subcommissurale;  12  -   colliculus  superior;  13  -   vermis;
14  -  colliculus  inferior;  15 -   lamina tecti;  16 -  aquaeductus cerebri;  17 -  pedunculus  cerebri;  18 -  pons;  19 -   fossa 
interpeduncularis;  20  -   n.  oculomotorius;  21  -   sulcus  hippocam pi;  22  -   corpus  mam illare;  23  -   lobus  posterior 
hypophysis;  24  -   lobus  anterior  hypophysis;  25  -   inftmdibulum;  26  -   recessus  infimdibuli;  27  -   chiasm a  opticum ; 
28  -   recessus  opticus;  29  -   lamina  terminalis;  30 -   facies  medialis  lobi  frontalis;  31  -   sulcus  subcallosus  anterior;
32 -  area  subcallosa;  33 -  sulcus  subcallosus; 34 -  gyrus paraterminalis;  35 -  lamina rostralis;  36 -  rostrum  corporis 
callosi;  37  -   genu  corporis  callosi;  38  -   commissura  anterior;  39  -   colum na  fom icis;  40  -   septum  pellucidum ; 
41  -  foramen interventriculare; 42 -  corpus  fomicis.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b) 
B o ‘rtiq   usti  -  
epithalam us 
sohasi.  B o ‘rtiqning  orqasida  oq  m oddalar  tutam i  piliksim on 
ta sm a li  o ‘siq -  
habenula 
ni  hosil  qiladi.  Bu  tu ta m la m in g   b ir uchi  uchburchaksim on  kengaym a 
-  
trigonum   habenulae 
sohasidan b o sh lan sa,  ikkinchi  uchi  o ‘zaro q o ‘shilib, 
commissura  habenu- 
laru m  
d eb   atalad i.  Bu  birlashm a  so h asid a epifiz bezi 
-  corpus pineale 
osilib  turadi.
B o ‘rtiq  usti 
-  epithalam us 
sohasida quyidagi  hosilalar boMadi:
1) 
com issura  habenularum  
-  kashakchalar bitishm asi;
2) 
tractu s  qabenulointerpedincularis 
-  kashakcha  va  oyoqchalararo  soha orasidagi  o ‘tkazuv 
y o ‘li;
3) 
nucleus habenularis lateralis 
-  kashakchaning  lateral  o ‘zagi;
4 ) 
nucleus habenularis medialis 
-  kashakchaning m edial  o‘zagi;
5) 
com issura posterior 
-  orqa bitishm a;
6) 
a rea pretectalis 
-  tom  oldi  m aydonchasi;
7) 
nuclei pretectales 
-  tom  oldi  o ‘zaklari;
8) 
organum  subcommissurale 
-  bitishm a ostidagi  hosila.
d) 
B o ‘rtiqning  ustki  -  
m etathalam us 
sohasida  m edial  va  lateral  tizzasim on  tanalar -  
corpus 
geniculatum  mediate et laterale 
joy lash ad i. M edial tizzasim on m oddalar kulrang m oddadan tashkil 
topib, bu  sohada eshituv nerv o ‘zaklari jo y lash ad i  va eshituv  p o ‘stloq osti m arkazi  deyiladi.  Lateral 
tiz za sim o n   tanalar  -  
corpus  geniculatum  laterale 
ham   nerv  hujayralaridan  hosil  b o ‘lib,  k o ‘ruv 
p o ‘stloq osti  m arkazi  deyiladi.
B o ‘rtiq orqasi -  
m etathalam us 
sohasida quyidagi  hosilalar boMadi:
1) 
nucleus dorsalis corporis geniculati lateralis 
-  lateral  tizzasimon  tananing dorzal  o ‘zagi;
2) 
nucleus ventralis corporis geniculati lateralis 
-  lateral tizzasim on tananing ventral  o ‘zagi;
3) 
folium intergeniculatum  
-  tizzalar orasidagi yaproq;
4 ) 
nuclei corporis geniculati medialis 
-  m edial tizzasim on tananing o ‘zagi.
8.Э.2.З.1.  Bo‘rtiq  osti sohasi
(1 2 6 -rasm )
B o ‘rtiq osti  sohasi -  
hypothalam us 
ikki  yuzadan  iborat b o ‘lib,  oldingi  yuza -  
regio  hypotha- 
lam ica  an terio r 
ni  kulrang  m odda  -  
tuber  cinereum , 
voronkasim on  o ‘sim ta  -  
infundibulum, 
gipofiz b ezi -  
hypophysis, 
k o ‘ruv nervi -  
tractus opticus 
va uning kesishm asi -  
chiasma opticum 
tashkil  etadi.
O rq a -  
regio hypothalamica posterior 
sohani so ‘rg ‘ichsimon m oddalar 
-  corpora mamillaria 
tash k il  etadi.
B o ‘rtiq  osti  sohasida  k o ‘p  m iqdorda  vegetativ  nerv  tizim iga  m ansub  boMgan  nerv  hujayralari 
jo y la sh a d i.  Bu  sohadan  voronkasim on  o ‘sim ta -  
infundibulum 
boshlanib,  uning  uchida  kalla  su- 
y ag in in g  turk egarini  to ‘lg ‘azib turadigan, gipofiz bezi -  
glandula pituitaria 
osilib  turadi.
B ir ju f t b o ‘lib jo y la sh g a n   so ‘r g ‘ichsim on  m oddalar -  
corpora  m am illaria 
hid biluv p o ‘stloq 
osti  m ark azi  h isoblanadi  va bu  sohada hid biluv  nerviga  tegishli  hujayralar joylashadi.
B o ‘rtiq osti -  
hypothalamus 
sohasida quyidagi  hosilalar b o ‘ladi:
1) 
A rea  hypothalamica  rostralis  -  
oldingi  b o ‘rtiq  osti  sohasi.  Bu  sohada 
nucleus  anterior 
hypothalam i 
-  b o ‘rtiq ostining oldingi o ‘zagi; 
nucleus preopticus lateralis, medialis, medianus 
-  
k o ‘ruv  oldi  lateral,  oraliq,  m edial  o ‘zaklari, 
nucleus  suprachiasmaticus  -  
kesishm a  usti  o ‘zagi, 
nucleus supraopticus 
-  k o ‘ruv  usti o ‘zaklari joylashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2)
 Area hypothalamica dorsalis -  
dorzal b o ‘rtiq osti sohasi.  Bu sohada 
nucleus dorsamedialis -  
dorzomedial o ‘zak, 
nucleus endopeduncularis -  
oyoqcha ichidagi o ‘zak, 
nucleus ansae lenticularis -  
yasm iqsim on  olzak  qovuzlog‘ining o ‘zaklari joylashadi.
3) 
Area  hypothalamica  intermedia 
-  bo‘rtiq  osti  oraliq  sohasi.  Bu  sohada 
nucleus  dorsalis 
hypothalami 
-   b o ‘rtiq  osti  dorzal  o ‘zagi; 
nucleus  infundibularis 
-   q u y g ‘ich  (voronka)  o ‘zagi, 
nucleus periventricularis 
-  qorincha atrofidagi o ‘zak, 
area retrochiasm atica 
-  kesishm a orqasidagi 
soha o ‘zaklari joylashadi.
4) 
Area hypothalamica lateralis 
-  lateral b o ‘rtiq osti sohasi. Bu sohada 
area preoptica 
-  k o ‘ruv 
oldi sohasi, 
nuclei tuberales laterales 
-  kulrang d o ‘nglikning lateral o ‘zagi, 
nucleus perifornicalis 
-  
gum baz  oldi  o ‘zagi; 
nucleus  tuberom m am m ilearis 
-   k u lran g   d o ‘ng lik   -   s o ‘rg ‘ichsim on  tan a 
o ‘zaklar b o ‘ladi.
5) 
Area  hypothalamica posterior 
-  bo‘rtiq  osti  orqa  sohasi.  Bu  sohada 
nucleus prem am m il- 
laris  dorsalis 
-   dorzal  so ‘rg ‘ichsim on  tana  oldi  o ‘zagi, 
nucleus  m am m illaris  lateralis 
-   lateral 
so‘rg ‘ichsimon tana o ‘zagi, 
nucleus mammillaris medialis 
-  m edial so ‘rg ‘ichsim on tana o ‘zagi, 
nuc­
leus supramamm illaris 
-  so ‘rg ‘ichsim on tana ustidagi o ‘zak, 
nucleus prem am m illaris ventralis 
-  
ventral  so ‘rg ‘ichsim on tana oldi  o ‘zaklari joylashadi.
Substantia  alba  hypothalami 
-   b o ‘rtiq  osti  sohasidagi  oq  m o d d alar  quyidagi  h osilalardan 
iborat:
1) 
fasciculus longitudinalis posterior 
-  orqa b o ‘ylam a tutam ;
2) 
commissura supraoptica dorsalis 
-  dorzal k o ‘ruv usti bitishm asi;
3) 
fibrae striae terminalis 
-  yakuniy hoshiya tolalari;
4) 
fornix 
-  gum baz;
5) 
tractus hypothalamohypophysialis 
-  b o ‘rtiq osti  sohasi  va gipofiz bezi  orasidagi  o ‘tkazuv 
y o ‘li;
6) 
fasciculus mammillotegmentalis 
-  so‘rg ‘ichsim on tana va tom  osti soha orasidagi tutam lar;
7) 
fasciculus  mammillothalamicus 
-   s o ‘rg ‘ichsim on  tan a  b ila n   k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i  orasid ag i 
tutam lar;
8) 
fasciculus medialis telencephali 
-  oxirgi  m iya m edial  tutam lari;
9) 
tractus paraventriculohypophysialis 
-  qorincha atrofi o ‘zaklari bilan gipofiz bezi orasidagi 
o ‘tkazuv y o ‘li;
10) 
tractus suproopticohypophysialis- 
k o ‘ruv usti sohasi o ‘zaklari bilan gipofiz bezi orasidagi 
o ‘tkazuv y o ‘li;
11) 
comissura suprooptica ventralis 
-  ventral  k o ‘ruv usti bitishm asi;
12) 
tractus  retinohypothalamicus 
-  to‘rsim on  form atsiya  bilan  b o ‘rtiq  osti  sohasi  orasidagi 
o ‘tkazuv y o ‘li.
G ipofiz  bezi  -  
hypophysis,  glandula  pitu itaria 
-   m iy a  o rtig ‘i  yoki  p itiu tar  -   fibroz  k ap- 
sula  bilan  o ‘ralgan  gipotalam us  sohasida joylashgan  bez.  U ning  o g ‘irligi  0 ,5 -0 ,6   gr  b o ‘lib,  l x l ,  
3x0,6 sm  ga teng. Taraqqiyoti va vazifasi har xil b o ‘lgan ikki boMakdan iborat boMadi. O ldingi, distal 
yoki adenogipofiz -  
lobus anterior, pars distalis, adenohypophysis; 
orqa b o ‘lagi yoki neyrogipofiz -  
lobus posterior.
Bez o g ‘irligining 70 %  ini, oldingi adenogipofiz b o ‘lagi tash k il etadi. G ipofiz asosiy su yakdagi 
turk  egarining  chuqurchasida joylashadi.  T urk  egari  ustki  to m o n d an   qattiq   p arda  o ‘sim tasi  b ila n  
yopilgan  b o ‘lib,  o ‘rta  qism idagi  teshik  orqali  o ‘tgan 
infundibulum  
o ‘sim tasi  bilan   gipofiz  b ezi 
bosh  m iyaning  gipotalam us  sohasiga birikib  turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8.3.2.3.2.  U chinchi qorincha
(1 2 6 -ra sm )
O raliq   m iya  b o ‘sh lig ‘i 
III 
qorincha  -  
ventriculus  tertius 
ni  hosil  qiladi.  Uchinchi  qorincha 
o rqa  tarafd a 
ap ertu ra  aqueductus  mesencephali 
-   m iya  suv y o ii  orqali  to ‘rtinchi  qorincha  bilan 
tutashadi.  U chinchi qorinchaning yon devorlari sohasida esa yon qorinchalarga ochiladigan teshik -  
foram ena interventricularia 
jo y lash ad i.  U chinchi qorinchaning yon devorlari k o ‘ruv b o ‘rtig ‘ining 
ichki yuzasidan hosil b o ‘ladi.
Q orinchaning  old  devori  oxirgi  tizim chalar -  
lamina  terminalis 
va  gum bazning  old  sohasi  -  
colum nae fornicis 
dan tashkil  topadi.
Q orinchaning  yuqori  devori:  gum baz,  qadoqsim on  m odda  va  tom irli  chigal  -  
tela  choroidea 
ventriculi tertia 
hisobiga hosil b o ‘ladi.
Q orinchaning orqa devori b o ‘rtiq usti  soha hisobiga tashkil topib, 
comissura  habenularum  
va 
com issura cerebri posterior 
dan  hosil  b o ‘ladi.  O rqa  devorida ikkita chuqurcha -  
recessus  supra- 
pinealis 
ham da 
recessus penealis 
b o ‘ladi.
Q orinchaning ostki  devori  talam us  osti  sohasiga to ‘g ‘ri  kelib, 
substantia perforata posterior, 
corpora  m am illaria, tuber cinereum 
va 
chiasma opticum 
lardan hosil b o ia d i.
8.3.2.4. O xirgi m iya -  telencephalon
(1 2 7 -rasm )
O xirgi m iya -  
telencephalon 
bosh m iya yarim sharlari -  
hemispheria cerebri 
dan, bu yarim shar- 
la m in g  tashqi tarafini qoplagan kulrang m oddadan hosil b o ‘lgan po‘stloq -  
pallium, 
yarim sharlam ing 
ich id a jo y la sh g a n   bazal  o ‘zaklardan  tashkil  topadi.  O xirgi  miyaning  b o ‘sh lig ‘i  yon  qorinchalar  -  
ventriculis laterales 
ga aylanadi.  Ikki  bosh m iya yarim sharlari o ‘zaro oq m oddadan tashkil  topgan 
qad o q sim o n   tana  -  
corpus  collosum 
vositasida  birlashadi.  0 ‘z  navbatida,  qadoqsim on  tananing 
o ld in g i o ‘tkir uchi 
rostrum  corporis collosi, 
tizzasim on egilgan sohasi 
genu corporis collosi; 
o ‘rta 
qism i  tanasi 
truncus corporis collosi 
va orqa sohasi 
splenium corporis collosi 
deyiladi.  Q adoqsi­
m on ta naning oldingi o 4 k ir uchi 
lam ina rostralis 
va uning davomi  b o lg a n  
lamina terminalis 
deb 
nom lan ad ig an  tizim chalarga davom   etadi.
Q adoqsim on  tana  ostida 
fornix 
deb  nom lanadigan  gum baz  va  oq  m oddalardan  tashkil  topgan 
tutam lar joylashadi. Bu tutam lar har ikki bosh m iya yarim sharida u'chrab, o ‘rta qismi o ‘zaro q o ‘shilgan 
b o ‘ladi  va bu  soha 
corpus fornicus 
deb  ataladi.  Ikki  yarim shardagi  gum bazlam ing oldingi  va orqa 
tutam lari  esa,  aksincha,  bir-biridan  uzoqlashgan  b o ‘ladi.  Oldingi  tutam lar 
columnae fornicis, 
orqa 
tu ta m la r  esa 
cru ra  fornicis 
deyiladi.  G um bazning  orqa  qismi  -  
crura  fornicis 
yon  qorinchalar- 
ning  pastki  shoxi  ichida joy lash g an   «suv  otining  pixi»  -  
fimbria  hyppocampi 
deb  nom lanadigan 
b o ‘rtm a lard a  yakunlanadi.  G um bazning  oldingi  tutam lari  bo‘rtiq  osti  sohasidagi  so ‘rg ‘ichsim on 
ta n ala r -  
corpora m am illaria 
gacha davom  etadi.
Columnae  fornicis 
ning  orqasida  uchinchi  va  yon  qorinchalam i  o ‘zaro  birlashtirib  turuvchi 
qorin ch alararo  teshik -  
foramen interventricularae 
joylashsa, bu tutam lam ing oldida esa ikki bosh 
m iy a  yarim sharlarini  o ‘zaro  q o ‘shib  turuvchi  oldingi  m odda -  
comissura  cerebri  anterior 
jo y la ­
shadi.  G um bazning uchi bilan,  tizzasim on  soha o ralig‘ida pardasimon to ‘siq -  
septum pellucidum 
to rtilg an  b o ‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bosh  m iya  yarim sharlari  odam da  ju d a  taraqqiy 
etgan  b o ‘ladi.  U m um iy  m iya  o g ‘irligining  78  %   ini 
bosh  m iya  y arim sh arlari  tashkil  etadi.  Bosh  m iya 
yarim sharlarining  tashqi  yuzasi  kulrang m oddalardan 
tashkil  topib,  uning  um um iy yuzasi  220  ming  m m   kv 
ga  teng  b o ‘ladi.  Bu  yuzaning  faqat  1/3  qism igina 
k o ‘rinadi. Po‘stloq yuzasining qolgan qismi esa egatlar 
ichida joylashadi.  Odam   bosh  miya  p o ‘stlog‘i  yuza­
sining  29  %i  peshona b o ‘lagiga  to ‘g ‘ri  kelib, bu  soha 
bosh  m iya  o g ‘irligining  50  %  gacha  b o ‘lgan  qism ini 
tashkil etadi.
Bosh m iya yarim sharlari  b o ‘ylam a tirqish vosita­
sida o ‘zaro ajraladi. Bu tirqish tubida qadoqsim on tana 
joylashib, bu oq m oddalar ikkala bosh miya yarim shar- 
larini  o ‘zaro birlashtiradi.
Har bir bosh  m iya  yarim sharlarida  tashqi-lateral, 
m edial  va  asosidagi  yuzalar,  peshona  boMagi,  tepa 
b o ‘lagi, ensa ham da chakka b o ‘laklar tafovut etiladi.
Bosh  m iya  po ‘stlog‘i  va  kulrang  m oddaning  qa- 
, 
, 
. ,  
,  .
............... ^  , 
• 
,  , 
•« 
, 
. 
, 
.  7 
d o rzo -latera l y u /a s i  (yuqori  tomondan).
linligi  1,3-4  m m   m  tashkil  etib,  nerv  hujayralaridan
iboratdir.  Bu  kulrang  m oddalar 
cortex  cerebri 
deb  ataladi.  P o ‘stloqda  doim iy  uchraydigan  egatlar 
va pushtalar b o ‘ladi.
Bosh m iya yarim sharlari o ‘zaro bosh m iyaning b o ‘ylam a tirqishi -  
fissura longitudinalis cerebri 
vositasida  ikkiga ajraladi.
Ensa  sohasida  esa bosh  m iyaning  k o ‘ndalang  tirqishi  -  
fissura  transversa  cerebri 
bosh  m iya 
yarim   sharlarini  m iyachadan ajratib turadi.
Bosh m iyaning peshona va chakka b o ‘laklari orasida lateral chuqurcha -  
fossa lateralis cerebri 
b o iib , bu chuqurchaning tubida orolcha -  
insula 
joylashadi.  Bosh m iyada b o ‘ylam a tirqish sohasida 
yuqori chakka -  
m ar go superior, 
pastki sohada pastki m edial chakka -  
margo inferomedialis, 
pastki 
lateral  chakka -  
margo inferolateralis 
b o ‘ladi.
Bosh m iya quyidagi b o ‘laklarga b o ‘linadi: 
lobus frontalis, lobus parietalis, lobus temporalis, 
lobus occipitalis 
va 
fissura cerebri lateralis 
tirqishining tubida orolcha -  
insula 
joylashadi.
8.З.2.4.1. Bosh  m iyaning ustki lateral yuzasi -  facies su perolateralis qem ispherii cerebri
(1 2 7 -1 2 8 -ra sm la r)
Bu yuzada bosh m iyaning peshona, chakka,  tepa va ensa b o ‘laklari joylashadi.
Peshona b o ‘lagi -  
lobus frontalis.
U ning oldi uchi (qutbi) -  
polus frontalis 
b o ‘lsa, orqa chegarasi m arkaziy egat -  
sulcus centralis 
b o ‘lib, bu egat peshona bo ‘lagini  tepa boMagidan  ajratib turadi.
Peshona  b o ‘lagini  chakka  b o ‘lagidan  ajratib  turadigan  chegara  yon  egat  -  
sulcus  lateralis 
ga 
to ‘g ‘ri  keladi.
18 -  Odam anatomiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Peshona  va  tepa  boM aklarining  chegarasi  m arkaziy  egat  -  
sulcus  centralis 
orqali  o ‘tadi.  Bu 
eg atg a parallel  holda,  peshona boMagida joylashgan 
sulcus  precentralis 
egati  boMadi.  Bu  ikki  egat 
o rasidagi  pushta  esa 
gyrus  precentralis 
deyiladi.  Peshona  boMagida  b o ‘ylam a joylashgan 
sulcus 
frontalis superior 
va 
sulcus frontalis inferior 
egatlari vositasida bo‘ylam a joylashgan pushtalar hosil 
boMadi.  Bu  pushtalar 
gyrus frontalis superior, gyrus frontalis medius 
va 
gyrus frontalis inferior 
deb ataladi.  Y uqorigi peshona pushtasi 
sulcus frontalis superior 
ning yuqori qism ida, o ‘rta peshona 
p ushtasi  esa  yuqori  va  ostki  peshona  egatlari  orasida joylashadi.  Pastki  peshona  pushtasi  esa,  ostki 
p eshona egati bilan yon m iya tirqishi orasida joylashadi. Yon miya tirqishi, peshona boMagi tom oniga 
sh o x c h ala r chiqaradi:  oldingi  shoxcha -  
ramus  anterior sulci  lateralis 
va  k o ‘tariluvchi  shoxcha -  
ram us  ascendens  sulci  lateralis. 
Bu  shoxchalar  vositasida  ostki  peshona  pushtasi  uch  boMakka 
ajraladi. 
Sulcus precentralis 
bilan 
ramus ascendens sulci lateralis 
orasidagi pushta 
pars opercularis 
deyiladi. O ldingi shoxcha egati bilan koMariluvchi shoxcha egatlari orasidagi soha 
pars triangularis 
deyiladi. 
Ramus anterior sulci lateralis 
dan  oldingi  soha esa 
pars orbitalis 
deyiladi.
G - i
 
*
T epa boMagi -  lobus parietalis
(1 2 8 -rasm )
T epa  boMagi  oldidagi  p eshona  boMagidan 
m a rk a z iy   egat 
-   sulcus  cen tralis 
v o sita sid a  
chegaralanib  turadi.  Chakka  boMagidan  esa  yon 
egat 
-   sulcus  lateralis 
vositasida  ajraladi.  Tepa 
boMagi va ensa boMaklari  orasidagi chegara tepa- 
ensa  egati 
sulcus  parietooccipitalis 
va  ensaning 
k o ‘ndalang  egati 
sulcus  occipitalis  transversus 
sohalariga to ‘g‘ri keladi. Tepa boMagida m arkaziy 
egatga  parallel  joylashgan 
sulcus  postcentralis 
boMadi.  Bu egatda ko ‘ndalang holda 
sulcus intra- 
parietalis, 
ular  orasida  esa  pushtalar joylashadi. 
M arkaziy egat bilan markaz orqa egatlari orasidagi 
pushta 
gyrus  postcentralis 
deyiladi.  Bu  pushta 
orqasidagi  soha  esa 
sulcus  intraparietalis 
egati 
vositasida 
lobulis parietalis superior 
va 
lobulis 
parietalis  inferior 
deb  nom lanadigan  pushtalarga  boMinadi.  Tepa  yuza  ostki  pushtalari  sohasida 
q o ‘shim cha m aydonchalam i ajratish mumkin: 
fissura cerebri lateralis 
tirqishining ostki tepa boMagiga 
y o n d ash g an   chekkasidagi  pushta 
gyrus  supram arginalis 
deyilsa,  ostki  tepa  boMagining  yuqorigi 
ch ak k a egati  sohasiga to ‘g ‘ri  kelgan  sohasi 
gyrus angularis 
deyiladi.
128-rasm .  Bosh  m iya  y a rim s h a rla rin in g   dorzo- 
la te ra l yuzasi (yon  tomondan).
C h ak k a  boMagi -  lobus tem poralis
(1 2 8 -rasm )
C h a k k a   boMagi  pesh o n a  va  tepa  boM aklaridan  ensa  egatlari  -  
sulcus  lateralis 
v o sitasida 
ajraladi.
C h ak k a  boMagi  va  ensa  boMagining  chegarasi  ensaning  ko‘ndalang  egati 
-   sulcus  occipitalis 
transversus 
ga to ‘g ‘ri  keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

C hakka  boMagi 
sulcus  temporalis  superior 
va 
sulcus  temporalis  inferior 
egatlari  vositasida 
uchta  pushtaga  ajraladi.  Bosh  miya  yarim sharlarining  yon  tirqishi  bilan  yuqorigi  chakka  egatlari 
orasida joylashgan pushta 
gyrus temporalis superior 
deyiladi. 
Gyrus tem porali medius 
esa chak- 
kaning yuqori  va ostki  egatlari  orasida joylashadi.
C hakkaning  pastki  egatlari  ostida 
gyrus temporalis inferior 
pushtasi  boMadi.
Y uqori  va  o ‘rta  chakka  egatlarining  tepa  boMagiga  yaqin  qism ida  k o ‘ndalang  egatlar 
-  sulcus 
temporalis  transversus 
ajraladi.  Bu  k o ‘ndalang  egatlar  sohasida  oldingi  k o ‘ndalang  pushta  -  
gy­
rus temporalis  transversus  anterior 
va  orqa  k o ‘ndalang  pushta  -  
gyrus  tem poralis transversus 
posterior 
hosil  boMadi.
Ensa  boMagi -  lobus occipitalis
Ensa  boMagining  orqa  sohasi  (qutbi) 
polus  occipitalis 
deyiladi.  Ensa  boMagida  yarim oysim on 
egat 
-  sulcus lunatus, 
ensa oldi tirqishi 
-  incisura preoccipitalis, 
ensaning k o ‘ndalang egati 
-  sulcus 
occipitalis transversus 
k o ‘rinadi.
Bosh m iya yarim sharlarining ensa sohasidagi doim iy egat va pushtalar nom lanm agan. O rolcha -  
insula 
bosh  m iya  lateral  tirqishining  tubida joylashadi.  U ning 
insula  (lobus  insularis) 
yuzasida 
m arkaziy  egat 
-   sulcus  centralis  insulae, 
atrofida  esa  aylanm a  egat 
-   sulcus  circularis  insulae 
k o ‘rinadi.  Egatlar orasida uzun pushta -  
gyrus longus insulae 
va kalta pushta 
-  gyri brevis insulae 
hosil  boMadi.
8.3.2.4.2.  Bosh  miya y arim sharlarining  ostki yuzasi
(129-rasm )
Bosh  m iya yarim sharlari  ostki  yuzasining  peshona  boMagiga  to‘g ‘ri  kelgan  qism i,  hidlov  nervi 
joylashgan  egat 
sulcus  olfactorius 
deyiladi.  Bu  egat  bilan  yarim sharlar  o ‘rtasidagi  tirqish  orasida 
gyrus  rectus 
joylashadi.  Bu  pushta  yuqori  peshona 
pushtasining asosiga to ‘g ‘ri  keladi.
Hidlov nervi  egatining  lateral  sohasida joylashgan 
egatlar 
sulci orbitales, 
ular orasidagi pushtalar esa 
gyri 
orbitales 
deyilib, bu sohalar asosan o ‘rta va pastki  pe­
shona  pushtalarining  ostki  yuzasi  hisoblanadi.  Hidlov 
nervi  atrofidagi  m aydon -  
area paraolfactoria 
sohasi 
m ayda egatlar -  
sulci paraolfactoria 
vositasida m ayda 
pushtalar -  
gyri paraolfactorii 
ga ajraladi.
1 2 9 -ra s m .  B osh  m iy a   y a r im s h a r l a r i n i n g   p a s tk i 
yuzasi.
1  -  gyrus rectus; 2 -  sulcus olfactorius;  3 -  sulci orbitales;
4 -  gyri  orbitales;  5 -  substantia  perforata anterior; 6 -  sulcus 
occipitotem poralis;  7  -   gyrus  occipitotem poralis  lateralis;
8  -  gyrus occipitotemporalis  medialis;  9 -   sulcus collateralis;
10  -   sulcus  hippocampi;  11  -   gyrus  lingualis;  12  -   sulcus 
calcarinus;  13  -  gyrus parahippocampalis;  14 -  uncus.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H idlov  nerv i  so ‘g koni  sohasida  lateral  hidlov  pushtasi 
-  gyrus  olfactorius  lateralis 
va  medial 
hidlov  pushtasi 
-  gyrus olfactorius  medialis 
joylashadi.
O stk i  y u z a n in g   ch a k k a  boM agiga  to bg ‘ri  kelgan  qism ida  ensa  sohadan  chakka  boM agiga 
y o ‘n algan 
sulcus  occipitotem poralis 
egati  k o 'rin a d i.  U ning  ichki  tom onida  bu  egatga  parallel 
h o ld a  y o ‘n algan 
sulcus  collateralis 
boMadi.  Bu  ikki  egat  orasidagi  pushta 
gyrus occipitotempo­
ralis  medialis 
deyiladi. 
G yrus  occipitotemporalis  lateralis 
pushtasi  esa  ensa-chakka  egatining 
tashqi  y u zasig a  to ‘g ‘ri  keladi.
Bosh  m iya  so ‘g koni  atrofida  «dengiz  oti»  egati 
-  sulcus  hippocampi 
joylashadi.  Bu  egatning 
tashqi  tarafidagi  pushtaga 
gyrus  parahippocam palis 
deyiladi.  Uning  old  uchida  -  
uncus  gyrus 
hippocampalis, 
orqa  sohasida  esa  tilcha  pushtasi 
-  gyrus  lingualis 
joylashadi.  «D engiz  oti»  egati 
atrofidagi  pushtalar  bosh  m iya  yarim sharlarining  ichki  (m edial)  yuzasiga  davom   etadi.  «D engiz 
oti»  pushtasi  -  
hippocampus 
esa  shu  nom li  egatning  tubida,  yon  qorincha  pastki  shoxining  medial 
d evorida  k o ‘rinadi.
8.3.2.4.3.  Bosh  miya y arim sh arlarin in g   ichki  (m edial) yuzasi
( 1 3 0 - 1 3 2 -ra sm la r)
B osh  m iya  yarim sharlarining  ichki  yuzasida  qadoqsim on  tana  ko ‘rinadi.  Uning  atrofidagi  egat 
sulcus  corporis  callosi 
deyiladi.  U ning  yuqori  qism ida,  parallel  holda  y o ‘nalgan 
sulcus  cinguli -  
b e lb o g ‘  egati  k o ‘rinadi.  B elbog‘  egatidan yuqori  tarafga 
ramus marginalis sulci cinguli 
y o ‘naladi. 
Bu  e g a tn in g   m arkaziy  pushtalari  sohasidagi  qirraning  oldingi  yuzasida 
lobulus  paracentralis 
boMakchasi  b o ‘lib,  u  m edial  yuzadagi 
ramus  marginalis  sulci cinguli 
bilan 
sulcus  paracentralis 
orasida joylashadi.
M edial  yuzaning  orqa  sohasida,  tepa  b o ia g ig a   to ‘g ‘ri  kelgan  yuzada  tepa  osti  egati  -  
sulcus 
subparietalis, 
ensa  va  tepa  b o ‘laklarini  o ‘zaro  ajratib  turadigan  egat  -  
sulcus  parietoociipitalis 
k o ‘rinadi.  Bu  egatning  orqasida,  ensa  boMagining  ichki  yuzasida 
sulcus  calcarinus 
(qush  pixi) 
egati  joylashadi.  Ensa-tepa  egati  bilan,  «qush  pixi»  egatlari  orasidagi  pushta  ponasim on  pushta  -  
cuneus 
deyiladi.  Ensa-tepa egatining oldida esa pona oldi pushtasi 
-  precuneus 
joylashadi.  B elbog4 
egati  bilan  qadoqsim on  tana  atrofidagi  egat  orasidagi  p ushta belbog‘  pushtasi -  
gyrus cinguli 
de­
yiladi.  Bu pushta, o ‘z navbatida, bosh m iya asosidagi 
gyrus parahippocampalis 
pushtasiga davom  
etadi.  Bu  ikki  p ushtaning  tutashgan  sohasidagi  b o ‘yin ch a 
isthmus  gyrus  parahippocam palis 
deb  ataladi.  Bu  h o silala m in g   ham m asi  q o ‘shilgan  holda  gum baz pushtasi  -  
gyrus fornicatus 
deb 
ataladi. 
Gyrus  fornicatus 
m iya  so ‘g ‘onini  o ‘rab  turuvchi,  bosh  m iyaning  alohida  qism i  b o ‘lib, 
lim bik tizim  tarkibiga kiradi  va 
gyrus cinguli, isthmus, gyrus parahippocam palis 
pushtalarining 
q o ‘shilish id an   hosil  b o ‘ladi.
Bosh  m iya  lim bik  tizim i  tarkibini  quyidagi  hosilalar tashkil  etadi:  hid  biluv  nervi  so ‘g ‘oni;  hid 
biluv  nervi  trakti;  hid  biluv  uchburchagi;  oldingi  g ‘alvirsim on  modda;  belbog‘  pushtasi;  «dengiz 
oti» atrofi (paragippokam pal) pushtasi va tishsim on pushta (bu pushta «dengiz oti» egatining ichida) 
joylashadi.
Bosh m iya p o ‘stlog‘ining kulrang m oddasi tarkibida nerv hujayralari b o ‘lib, ular olti qavat b o ‘lib 
joylashadi:
1)  tashqi  yuzasidagi  birinchi  -   m olekular qavatda 
(lamina molecularis)  multipolar 
assosiativ 
neyron  hujayralari joylashadi;
2)  tashqi  donador  qavat 
(lam ina  granularis  externa)  -  
mayda  m ultipolar  neyron  hujayra­
laridan  hosil  b o ‘ladi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

130-rasm .  Bosh  m iya  y a r im s h a r ­
larin in g  ichki (m edial) yuzasi.
1  -  fornix; 2 -  rostrum corporis callosi;
3  -  genu corporis callosi; 4 — truncus cor­
poris  callosi;  5  -   sulcus  corporis  callosi;
6  -   gyrus  cinguli;  7  -   gyrus  frontalis  su­
perior;  8  -  sulcus cinguli;  9  -   lobulus  pa- 
racentralis;  10  -   sulcus  cinguli;  11  -   pre­
cuneus;  12  -   sulcus  parietooccipitalis;
13-cuncus; 14-sulcus calcarinus;  15-gyrus 
lingualis;  16  -   sulcus  occipitotemporalis 
medialis;  17  -   sulcus  occipitotemporalis;
18  -   sulcus  occipitotem poralis  lateralis;
19  -   su lcu s  h ip p o ca m p i;  20  -   gyrus 
parahippocampalis.
3)  p iram id asim o n   h u ja y ra lar  qavati 
(lamina  pyram idalis) 
p iram id asim o n   h u ja y ra la rd a n  
tash k il  topib,  pastki  tom on  h u ja y ra lam in g  hajm i  o sh ib   borad i;
4)  ichki  donador qavat 
(lamina granularis  interna) 
m ayda yulduzsim on  hujayralardan  tashkil 
topgan;
5) ganglionar qavat 
(lamina ganglionaris) 
-  yirik  piram idasim on  hujayralardan  tashkil  topadi. 
Bu hujayralar  1874-yili  V .A .Bets  tomonidan  topilganligi  sababli  Bets hujayralari  deb  ataladi;
6)  p o lim o rf hujayralar  qavati 
(lamina  multiformis) 
-   turli  shakldagi  hujayralardan  tashkil 
topgan.
Bosh m iya p o ‘stlo g ‘idagi  nerv  hujayralarining um um iy  soni  10-14  m illiardni  tashkil  etadi.
Ular ichki  m uhitdan  va tashqi  yuzadan  ta’sirlam i  m untazam  qabul  qiladi.  P o ‘stloqning  turli  so- 
halaridagi  hujayralar m a’lum  ta ’sirlam i  qabul  qilishga  m oslashgan  boMadi.  Shu  sababli,  bosh  m iya 
p o ‘stlog‘ining pushtalarini ixtisoslashgan markazlarga ajratishim iz m um kin. M arkazlam ing ham m asi 
ta ’sirlam i  qabul  etishga  m oslashgan  boMib,  analizator  m arkazlari  deyiladi. 
Gyrus  precentralis 
va 
lobulis  paracentralis 
pushtasining  oldingi  qism ida  harakat  analizatorlarining  m arkazi joylashadi. 
Bu  sohadagi  p o ‘stloqning  3^1-qavatidagi  hujayralar  b o ‘g ‘im lar,  paylar,  m ushaklar  propriotseptiv 
(chuqur sezgi) sezgini qabul etishga moslashgan boMadi.  Bu m arkazlam ing 5-6-qavatlarida joylashgan 
hujayralar  esa  m ushaklar  innervatsiyasini  ta’m inlaydigan  harakat  oMkazuv  yoMining  boshlangMch 
neyronlari hisoblanadi. Tananing har bir boMagi qaram a-qarshi tarafdagi bosh m iya yarim  sharlaridagi 
m arkazlarga ta ’sir yuboradi.
M arkazga  odam   gavdasi  teskari  holda  proyeksiya  etiladi.  M arkazning  yuqori  sohasiga  oyoq 
m ushaklari, so ‘ngra tana sohasi, qoM mushaklari va nihoyat m arkazning pastki sohasiga bosh qism i- 
ning m ushaklari  to ‘g ‘ri  keladi.  M arkazdagi har bir sohaga to ‘g ‘ri  keladigan yuzalar sathi  m ushaklar 
m iqdori bilan em as, balki vazifasiga mos ravishda tarm oqlangan boMadi.  N atijada, m arkazdagi katta 
yuza  qoM  kafti,  yuz  sohasi,  lab  va  til  mushaklariga  ajratilib, ju d a   oz  sath  tana  va  oyoqlarga  to ‘g ‘ri 
keladi.
Gyrus postcentralis 
va 
lobulis parietalis superior 
pushtalari sohasida qaram a-qarshi tarafdagi 
teridan  y o ‘naladigan  um um iy  (o g ‘riq,  harorat)  ham da  propriotseptiv  sezgi  (b o ‘g ‘im  va  m ushak 
paylaridan)  retseptorlarining markazlari joylashadi.  M arkazning yuqori  yuzasiga oyoq  sohasi,  tana,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

131-rasm .  U m um iy  se/ish   m ark azi  (gyrus 
1 3 2 -rasm .  M iya  p o (s tlo g ‘in in g   h a r a k a tl a n -
p o stc en tralis). 
tiru v ch i sohasi.
1  -  oyoq  panja  barmoqlari;  2  -  oyoq  panjasi; 
1  -   til;  2  -  ja g ‘;  3  -   lablar;  4  -   yuz;  5  -   bo ‘yin;
3 -  tana; 4 -  qo ‘1;  5 -  kaft;  6 -  barmoq;  7 -  burun; 
6 -  barmoqlar;  7 -  kaft; 8 -  tirsak; 9 -  tana;  10 -  tizza;
8  -  lablar;  9 -  tishlar;  10 -  halqum. 
11  -   boldir;  12  -  oyoq  panjasi.
pastki y uzasiga esa q o ‘l va kalla sohalari proyeksiya etiladi.  Har bir sohaga to ‘g ‘ri keladigan m arkaz- 
dagi  yuzalar,  gavda  yuzasi  bilan  em as,  balki  shu  sohadan  y o ‘naluvchi  retseptorlam ing  m iqdoriga 
m os keladi.  N atijada, katta yuza q o ‘l  kafti, yuz, o g ‘iz, til  sohalariga to ‘g ‘ri  kelib, ozgina sath tana va 
oyoq sohalarining proyeksiyasiga to ‘g ‘ri  keladi.
K o ‘ruv analizatorlarining m arkazlari, bosh m iya yarim sharlarining  m edial  yuzasida joylashgan 
«qush pixi» egati 
(sulcus carcarinus) 
atrofida joylashadi.  0 ‘ng tarafdagi m arkazga har bir k o ‘z to ‘r 
p ard asin in g   o ‘ng  tom onidagi  hujayralaridan  ta ’sir  y o ‘naladi.  Chap  tarafdagi  k o ‘ruv  analizatoriga, 
k o ‘z  to ‘r  pardasining  chap  yarm idagi  hujayralardan  im puls  yo‘naladi.  Lekin  nurlar  gavhar  orqali 
o ‘tayotganida sinib, qaram a-qarshi  tarafga y o ‘nalganligi  uchun o ‘ng tarafdagi k o ‘ruv analizatori  har 
b ir  k o ‘zg a  tushayotgan  chap  yam iidagi  ta ’sim i  qabul  etsa,  chap  tom ondagi  k o ‘ruv  m arkazi  har bir 
k o ‘zga  tushayotgan  o ‘ng  tarafdagi  ta ’sim i  qabul  etadi.
E shitish analizatorlarining o ‘zaklari -  
gyrus temporalis superior 
pushtasi o ‘rta qism ining orol- 
chaga qaragan yuza sohasida joylashadi.  Bosh m iyaning har biryarim sharlaridagi eshitish m arkaziga 
ham  ikkala eshituv a ’zosidan ta ’sirlar keladi.  Hid biluv analizatori 
uncus gyrus parahippocampalis 
va  gippokam p  sohalarida joylashadi.
T a ’m bilish analizatorlarining markazi 
gyrus postcentralis 
pushtasining pastki yuzasidagi, tilning 
va o g ‘iz b o ‘shlig‘ining  proeksiyasiga to ‘g ‘ri  keladigan  sohada ham da hid  biluv analizatoriga yaqin 
sohadagi 
uncus gyrus parahippocam palis 
yuzalarida joylashadi.  Hid bilish, ta ’m sezish va eshitish 
m arkazlarining har biri  ikki tarafdagi a ’zolar bilan b o g ‘langan boMadi.  Buyum lam i kaft retseptorlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan aniqlashga sterognostik sezgi deb ataladi, uning bosh m iya p o ‘stlo g ‘idagi  m arkazi  yuqori  tepa 
b o ‘laklarida joylashadi.
8.3.2.4.4.  Bosh m iyaning bazal  o‘zak lari
(1 3 3 -rasm )
Bosh  m iya  yarim sharlarining  tashqi  yuzasidagi  kulrang  m oddadan  tashqari,  ichki  yuzasida,  oq 
m oddaning  orasida joylashgan  kulrang  m oddalar  (nerv  hujayralari)  bazal  o ‘zaklar  deyiladi.  Bazal 
o ‘zaklar  uch  xil  hujayradan  tashkil  topgan  b o ‘lib,  ular:  ta rg ‘il  tana 
-   corpus  striatum ; 
ixota  -  
claustrum ; 
bodom sim on  tana -  
corpus amygdoloideum.
I. 
T arg ‘il  tana -  
corpus striatum, 
o ‘z navbatida,  dum sim on  o ‘zak 
-  nucleus caudatus 
va yas­
m iqsim on  o ‘zak -  
nucleus lentiformis 
lardan  tashkil  topgan.
D um sim on  o ‘zak  -   ko ‘ruv  b o ‘rtig‘ining  lateral  tarafida  va  ustida joylashadi.  Bu  o ‘zak  bosh­
chasi -  
caput nuclei caudati, 
bosh  miya peshona b o ‘lagi  sohasida joy lash ib ,  yon  qorinchaning old 
shoxchasi  devorini  hosil  qilishda  qatnashadi.  D um sim on  o ‘zak  tanasi 
-  corpus  nuclei  caudati 
esa 
bosh  m iyaning  tepa  b o ‘lagiga  to ‘g ‘ri  kelib, yon  qorinchaning  m arkaziy  qism i  lateral  devorini  hosil 
etishda qatnashadi.  Bu o ‘zakning dum qismi 
-  cauda nuclei caudati 
yon qorinchaning pastki  shoxi 
devorini  hosil  qilishda qatnashadi.
1 3 3 - r a s m .  B o sh   m iy a n i n g   b a z a l 
o ‘zak lari.
1  -   fis s u ra   lo n g itu d in a lis   c e re b ri;
2  -   corpus  callosum ;  3  -   corpus  fornicis;
4  -   ven tricu lu s  lateralis  (pars  centralis);
5  -   plexus  chorioideus  ventriculi  lateralis;
6  -   co rp u s  n uclei  c a u d a ti;  7  -   n u cleu s 
anterior thalami; 8 -  nucleus lateralis thalami;
9  -   capsula  intema;  10  -   nucleus  madialis 
th a la m i;  11  -   p u tam e n   n.  le n tifo rm is ;
12 -   g lo b u s   p a llid u s ;  13  -   c la u stru m ;
14  -   co m m issu ra  an te rio r;  15  -   tractu s 
o p tic u s ;  16  -   c o rp u s   a m y g d a lo id e u m ;
17 -   basis  pontis;  18  -   colum na  fornicis; 
19 -  hypothalamus;  20 -  ventriculus  tertius;
21 -  tractus m amillothalamicus; 22 -  capsula 
extem a;  23  -   capsula  extrema;  24  -   insula;
25 - w .  cerebri intemae; 2 6 - v. thalamostriata;
27 
-  taenia fornicis;  28 -  a.  cerebri  anterior.
Y asm iqsim on  o ‘zak -  
nucleus lentiformis 
oq  m o ddalar vositasida  ikki  xil  m oddaga ajraladi. 
Lateral tarafda joylashgan qism iga qobiq -  
putamen 
va ichki sohasidagi o ‘zaklarga esa rangpar s h a r -  
globus  pallidus 
deyiladi.  R angpar  shar  o ‘zaklari  o ‘rta  m iyadagi  qizil  o ‘zak lar  bilan  bogMangan 
b o iib , uning ishini zaiflashtirib (torm ozlab) turadi. 0 ‘z navbatida, rangpar shar o ‘zaklari  faoliyatini 
dum sim on  o ‘zak  bilan  qobiq  o ‘zaklari  boshqaradi.  Shu  sababdan,  rangpar  shar  alohida 
pallidar 
guruh  o ‘zaklari  deb  nom lansa,  dum sim on  o ‘zak  bilan  qobiq  o ‘zaklari 
stria r 
guruh  o ‘zaklarga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kiradi.  D um sim on  va  yasm iqsim on  o ‘zaklar  guruhi  vazifasiga  ko‘ra 
striapallidar 
guruh  o kzakla- 
rini  hosil  qiladi.
II.  Ixota 
-  claustrum  
o ‘zagi  yasm iqsim on  o ‘zakning  lateral  sohasida joylashadi.  Bu  ikki  o ‘zak 
o ‘zaro -  
capsula externa 
deb  nom lanadigan  oq  m oddalar bilan ajraladi.  Ixotaning  lateral  tarafidagi 
oq  m oddalar  bu  o ‘zakni  orolcha  pushtalaridan  ajratadi  va  eng  tashqi  kapsula  -  
capsula  extrema 
deyiladi.
III.
  B odom sim on  m odda  -  
corpus  amygdoloideum 
o ‘zaklari 
nucleus  amygdoloidea 
-   bazal 
o ‘zaklar  guruhiga  kirib,  m iya  so ‘g ‘onidagi  hosilalarga  ta ’sir  etadi  va  hid  biluv  o ‘tkazuv  yoMining 
p o ‘stloq  osti  m arkazini  hosil  qiladi.  B odom sim on  o ‘zak  chakka boMagining  ichida joylashgan  kul­
rang m oddalardan  tashkil  topadi.  Bu o ‘zak  ichki  tarafda paragipokam pal pushtaning  ilmoq sohasiga 
davom  etadi.
B odom sim on o ‘zak hujayralari tashqi yuzada chakka sohasining oq m oddasi bilan chegaralanadi, 
yuqori yuzasi esa ixotaning ostki qirrasi va yasm iqsim on o ‘zak sohalariga to‘g ‘ri keladi. Bodom sim on 
o ‘zak hujayralari orqa tarafdan dum sim on o ‘zakning dum  qism i va yon qorinchaning pastki shoxiga- 
cha  y o ‘naladi.  Bu  shoxlam ing  uchida  bodom sim on  o ‘zaklar gippokamp  pushtalariga yaqinlashadi. 
B odom sim on  o ‘zaklar bosh  m iyaning  lim bik  tizim i  guruhiga  kiradi.
8.3.2.4.5.  Yon q o rin c h a la r -  ventriculis  lateralis
Y on q o rin ch alar 
-  ventriculis lateralis 
bosh m iya yarim  sharlarining ichida, qadoqsim on tana 
o stid a jo y la sh ib ,  oxirgi  m iya  b o ‘sh lig ‘i  hisoblanadi.  Yon  qorinchalarda  m iya  yarim sharlarining 
p esh o n a  boMagiga  oldingi  shoxcha  -  
cornu  anterius, 
tepa  bo‘lagiga  to ‘g ‘ri  kelgan  sohada  yon 
q o rin ch a n in g   m arkaziy  qism i  -  
pars  centralis, 
chakka  boMagining  ichida  ostki  shoxcha -  
cornu 
inferius, 
ensa  boMagi  sohasida  esa  orqa  shoxcha 
-  cornu  posterius 
b o ‘shliqlari  boMadi.
Ikkala bosh m iya yon qorinchalarini 
septum pellucidum 
deb nom lanadigan parda to ‘sigM ajratib 
turadi.  O ldingi  shoxchalam ing  lateral  va  ostki  devorini  dumsimon  o ‘zak  boshchasi  tashkil  etadi. 
O ldingi  shoxchaning yuqori  devori  esa qadoqsim on  tanadan  tashkil  topadi.
Y on  qorincha  m arkaziy  qism ining  yuqori  devori  ham   qadoqsimon  tanadan  hosil  boMadi.  Ostki 
devorini esa dum sim on o ‘zak tanasi va k o ‘ruv b o ‘rtigMning ust yuzasi tashkil etadi. O rqa shox devori 
ham   qadoqsim on  m odda  tolalaridan  tashkil  topadi.  Bu  shoxchaning  m edial  devoridan  k o ‘rinadigan 
b o ‘rtib chiqib  turgan  hosila  «qush  pixi» -  
calcar avis 
deb  nomlanadi.  Bu b o ‘rtiq  bosh  m iya yarim ­
sharlarining  m edial  yuzasidagi  shu  nom li  egat  hisobiga  hosil  boMadi.  Bu  shoxchaning  ichki  yuzasi 
dum sim on o ‘zakning 
cauda nuclei caudati 
qism ida joylashadi.
Y on  qorinchalar  pastki  shoxining  m edial  devori  b o ‘ylab  bo‘rtib  chiqib  turgan  hosila  «dengiz 
oti» -  
hippocampus 
pushtasi  deyiladi.  Bu  pushta,  bosh  m iya yarim sharlarining shu  nomli  egatidan 
hosil  boMadi.
G ippokam p -  
hippocampus seu cornu Ammonis 
yon qorinchalar pastki shoxining ichki yuzasida 
joy lash ad i  va  lim bik tizim ining m arkaziy a ’zosi  hisoblanadi.
Pastki shoxi  tubida hosil boMgan b o ‘rtm alar 
emunentia collateralis 
deyilib, ular ham shu nom li 
egatlardan  hosil  boMadi.
Yon  qorinchalam ing  m arkaziy  qism ida,  ostki  shoxchalar bo‘shligMda 
plexus choroideus ven­
triculi  lateralis 
deb ataladigan qon  tom irli  chigallar boMadi.
Yon  qorinchalar  bosh  m iya 
III 
qorinchasining  b o ‘shligM  bilan 
foramina  interventricularia 
vositasida o ‘zaro birlashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bosh  m iya  oq  moddasi  nerv  hujayralari  o ‘sim talaridan  hosil  b o ‘lib,  uch  xil  o ‘tkazuv  y o ‘lli  to- 
lalaridan  tashkil  topgan:
1)  assasion  tolalar;  2)  kom issural  tolalar;  3)  proyeksion  tolalar.
I. A ssasion tolalar. Bu xil tolalar har ikki bosh m iya yarim sharlaridagi m arkazlam i q o ‘shib turadi. 
A ssasion tolalar tutam iga quyidagi  oq m oddalar misol  b o ‘la oladi:
a)  belb o g ‘  -  
cingulum 
tutam i  oldingi  g ‘alvirsim on  m oddalar  bilan  gippokam p  p ushtagacha 
tortilgan b o ‘ladi;
b) pastki b o ‘ylam a tu ta m la r- 
fasciculus longitudinalis inferior 
ensa b o ia g id a g i pushtalar bilan 
chakka boMagidagi pushtalam i  o ‘zaro birlashtiradi;
d)  yuqorigi  b o ‘ylam a tutam lar -  
fasciculus  longitudinalis superior 
peshona  sohasidagi  p u sh ­
talam i  tepa va chakka sohalaridagi  pushtalar bilan o ‘zaro birlashtirib turadi;
e)  ilm oqsim on tutam lar -  
fasciculus uncinatus 
k o ‘z kosasi  ustidagi  p u sh ta la m i c h a k k a so h a­
sidagi  pushtalar bilan  b o g ‘laydi.
II.  K om issural tutam lar ikkala bosh miya yarim  sharlaridagi m ark azlam i o ‘zaro b o g ‘lab turadi. 
K om issural  tutam larga quyidagi  oq  m oddalar m isol  b o ‘la oladi:
a) qadoqsim on  tana -  
corpus collosum 
tolalari.  U ning 
truncus corporis collosi 
qism i  ikkala 
bosh m iya yarim sharlaridagi m arkaziy egat atrofidagi va tepa b o ‘lagi sohasidagi p u sh ta la m i o ‘zaro 
birlashtiradi.  Q adoqsim on  tolaning tizzasim on  egilgan  sohasi  va uchi  har  ikkala  m iya y a rim sh a r­
larining  peshona  b o ‘laklarini,  orqa  sohasidagi  kengaygan  qism i  esa  ikkala  y arim sh a m in g   ensa 
b o ‘laklaridagi  pushtalam i  o ‘zaro birlashtiradi.
b)  oldingi  q o ‘shuvchi  tutam lar  -  
comissura  cerebri  an terio r 
q ad o q sim o n   tan a  u c h in in g  
orqasida jo y lash g an   b o ‘lib,  har  ikkala  m iya  y arim sharlaridagi  chakka  b o ‘laklarini  va  g ip p o k a m p  
pushtalarini  o ‘zaro birlashtirib  turadi.
III.  Proyeksion  tolalar  bosh  m iya  yarim sharlaridagi  m ark azlam i  m iya  s o ‘g ‘onid ag i  ham d a 
orqa  m iyadagi  m arkazlar  bilan  o ‘zaro  bog‘laydigan  o 4tkazuv  y o ‘li  tutam larid an   hosil  b o ‘ladi  va 
bu  y o ‘llar alohida b o ‘lim da  izohlab  berilgan.
Lim bik  tizim  deb,  oxirgi  m iya,  oraliq m iya,  o ‘rta  m iya  sohalarida joylashgan,  odam ning  um u- 
miy  holatini  (uyqu,  kayfiyat  va  h.k.)  boshqaradigan  hosilalarga  aytiladi  va  uni  q u yidagilar  tashkil 
etadi:  bodom sim on  o ‘zak  sohasi,  yakunlovchi  tizim cha -  gipotalam us  sohasi  -  bodom sim on  o ‘zak 
sohasi;  gipokam p -  gum baz -  yakunlovchi tizim cha -  so ‘rg ‘ichsim on tana -  so ‘rg ‘ichsim on b o ‘rtiq 
tizim chasi,  k o ‘ruv b o ‘rtig‘i -  belbog*  pushtasi  va tutam i -  gippokam p.
8.3.2.5.  Bosh  miyani o‘ra b  turuvchi  p a rd a la r -  m eninges
Bosh m iyani o ‘rab turuvchi pardalar -  
meninges 
uch turga b o ‘linadi.  -
I. 
Tashqi tarafdagi parda qattiq parda -  
dura m ater encephali 
deb ataladi. Bu parda kalla suyagiga 
yopishib,  suyak  ust pardasi  vazifasini  o ‘taydi.  Ichki  yuzasi  esa endoteliy hujayralar bilan  qoplanib, 
yaltiroq silliq yuzani tashkil etadi. Tashqi parda bosh m iya yarim  sharlarining orasiga kirib boradigan 
quyidagi  o ‘siqlam i  hosil qiladi:
1) 
falx cerebri 
-  bosh m iya o ‘rog‘i ikki bosh m iya yarim sharlari orasiga kirib, qadoqsim on tana- 
largacha davom  etadi.  Bu o ‘sim ta sagital sathda jo y la sh ib ,  oldingi  sohada 
crista galli 
o ‘sim talari-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g ach a,  o rq ad a esa ensa so h asig ach a davom  etadi.  U ning yuqori  uchi  peshona,  tepa va ensa suyak- 
larid a  u ch ra y d ig an   sagital  eg atlar -  
sulcus sinus sagittalis superiores 
ning chetiga birikadi.
2) 
tentorium   cerebelli 
-  m iyacha chodiri  bosh  m iyaning ensa boMaklarini  m iyachadan  ajratib 
turadi.  K alla  suyagiga  birikadigan  qirrasi  esa  ensa  suyagidagi 
sulcus  sinus  transversi 
egati  chek- 
kasiga birikadi.
3) 
falx cerebelli 
-  m iyacha o ‘ro g ‘i o ‘sim tasi  sagittal  sathda  ikki  m iyacha yarim sharlari  orasida 
jo y la sh a d i.  U  ensa suyagining 
crista occipitalis interna 
o ‘sig ‘iga birikadi.
4) 
diaphragm a  sellae 
-   turk  egari  sohasining  ust  yuzasi  sohasidagi  ustki  to ‘siq  b o ‘lib,  uning 
o ‘rtasidagi  teshikdan gipofiz bezi  tizim chasi -  
infundibulum 
o‘tadi.
’5) 
cavum  trigeminalis 
-   uch  shoxli  nerv  tuguni  b o ‘shlig‘i,  chakka  suyagidagi  piram idaning 
oldingi  y uzasida  hosil  b o ‘lib,  u  yerda  shu  nervning  yarim oysim on  tuguni joylashadi.  Bosh  m iyani 
o ‘rab  turuvchi  qattiq  parda  o ‘sim talari  kalla  suyagiga  birikish  sohasida  ikkiga  ajralib,  vena  qoni 
o qadigan  venoz  sinuslar hosil b o ‘ladi.  V enoz  sinuslarda klapanlar b o ‘lm aydi,-ulam ing  devori  faqat 
q attiq  pardadan  hosil  b o ‘ladi.  V ena  qon  tom irlariga  xos  b o ig a n   devom ing  (biriktiruvchi  to ‘qim a 
va  m ushak  qavatlarining  y o ‘qligi)  va  klapanlam ing  b o ‘lm asligi  bosh  m iyadan  qonning  venalarga 
oso n g in a oqishini  ta ’m inlaydi.
K alla  ichida quyidagi  venoz sinuslar b o ‘ladi:
a) 
sinus  sagitalis  superior 
-   qattiq  pardaning  «bosh  m iya o ‘rog‘i» 
falx  cerebri 
o ‘sim tasining 
y uqori qirrasi b o ‘ylab y o ‘naladi. K alla suyagida bu vena tom iri 
sulcus sinus sagitalis 
egatiga to ‘g ‘ri 
keladi va g ‘alvirsim on suyakning 
crista galli 
-  x o ‘roz toji qirrasidan, ensa suyagining 
protuberantia 
occipitalis interna 
d o ‘m b o g ‘igacha davom   etadi.
b) 
sinus sagitalis inferior 
-  bosh m iya yarim  sharlari orasidagi «katta o ‘roq» o ‘sim tasining pastki 
qirrasi b o ‘ylab y o ‘naladi va 
sinus rectus 
venasiga quyiladi.
d) 
sinus  rectus 
-  
falx  cerebri 
o.‘sim tasining 
tentorium   cerebelli 
ga  birikish  sohasida jo y la ­
shadi.
e) 
sinus occipitalis 
-  yuqori  sagittal  sinusning davom i  hisoblanadi va 
falx cerebelli 
-  m iyacha 
o ‘ro g ‘ining  ichki  ensa  qirrasiga  birikish  sohasida joylashadi.  Y uqorida  keltirilgan  to ‘rtta  venoz  si- 
nuslarin in g  o ‘zaro tutashgan sohasida kengaym a b o ‘lib, 
confluens sinium 
deb ataladi. Bu kengaym a 
sohasidan venoz qon k o ‘ndalang sinus va sigm asim on sinusga davom etadi.
f) 
sinus transversus 
-  k o ‘ndalang sinus.  Ensa suyagining shu nom li  egati  sohasida joylashadi.
g) 
sinus sigmoideus 
-  k o ‘ndalang sinusdagi  venoz qonni  qabul  qilib,  b o ‘yinturuq teshigi -  
fo­
ram en  jugularae 
sohasidan  boshlanadigan  ichki  b o ‘yinturuq  venasi  -  
v. jugularae  internae 
ga 
d avom  etadi.
h)  B osh m iya asosida, turk egari atrofida 
sinus cavernosus 
venoz chigali joylashadi.  Bu chigal­
dan  venoz qon chakka suyagining toshsim on  qism ida joylashgan 
sinus petrosus superior 
va 
sinus 
petrosus inferior 
larga davom  etadi. Bu sinuslar o ‘z nomi bilan ataladigan egatlar sohasida joylashadi. 
U lardan  venoz qon orqa m iya atrofidagi  venalarga davom  etadi.
II. 
B osh m iyani  o ‘rab  turuvchi  ikkinchi  parda:  to ‘rsim on parda 
-  arachnoidea encephali.
Q attiq parda bilan  to ‘rsim on  parda orasida 
cavum subduralae 
b o ‘shlig‘i b o ‘ladi.
T o ‘rsim on  pard a  bosh  m iya  yarim sharlaridagi  egatlar  orasiga  kirm asdan,  pushtalar  ustidan 
y o ‘naladi.  U ning  ostida 
cavitas  subarochnoidealis 
b o ‘shlig‘i  joylashadi.  Bosh  m iya  asosida  bu 
b o ‘shliq  yaxshiroq  taraqqiy  etgan  b o ‘lib,  hajm i  kattaroq  kengaym alar -   sistem alar  (ular  quyidagi 
sohalarda) hosil  b o ‘ladi:
1) 
C isterna cerebellomedullaris 
-  m iyacha va uzunchoq miya orasida;
2) 
C isterna interpeduncularis 
-  bosh m iya oyoqchalari  orasida;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3)
 Cisterna chiasmatis 
-  ko ‘ruv  nervi  kesishm asining old  sohasida;
4)
 Cisterna fossae lateralis cerebri 
-  bosh  m iya yarim sharlarining yon  tirqishlari  sohasida.
T o ‘r parda osti  b o ‘shlig‘i,  katta ensa teshigi  sohasida,  orqa  m iya atrofidagi  shunday  b o ‘shliqqa
davom   etadi.  Bosh  m iya  atrofidagi  subaraxnoidal  b o ‘shliq,  bosh  m iyaning  to ‘rtinchi  q o rin c h a  
b o ‘shlig‘i  bilan  ham   aloqa  b o g ‘laydi.  Bu  b o g ‘lanish 
ap e rtu ra  m ediana  ventriculi  q uarti 
bilan 
apertura lateralis ventriculi quarti 
teshiklari orqali hosil boMadi.  Bu teshiklam ing ochilish sohasi 
cisterna cerebellomedullaris 
kengaymasi sohasiga to ‘g ‘ri keladi.
III. 
Bosh m iyani o ‘rab turgan uchinchi parda yum shoq parda -  
pia m ater encephali 
deyilib, qon 
tom irlari  chigalidan  tashkil  topadi  va ham ma egatlar tirqishiga kirib boradi.
Bosh  va orqa  m iya atrofidagi  suyuqlik -  
liquor cerebrospinalis 
to ‘r parda  ostidagi  b o ‘sh liq d a 
va  bosh  m iya  qorinchalari  devoridagi  qon-tom ir  chigallari  -  
plexus  choroidea 
tom onidan  ishla- 
nadi  va bosh  m iya qorinchalari b o ‘shlig‘iga ajratiladi.  Bu  suyuqlik yon qorinchalardan  III  q o rin ch a 
b o ‘shlig‘iga,  u  yerdan  o ‘rta  m iyadagi  miya  suv  y o ‘li  orqali  IV  qorincha  b o ‘sh lig ‘iga  y o ‘n aladi. 
T o ‘rtinchi  qorincha  b o ‘shlig‘idan  suyuqlik,  m edial  va  lateral  tirqishlar orqali,  bosh  m iya atrofidagi 
subaroxnoidal  b o ‘shliqqa  y o ‘naladi.  Bu  bo‘shliqning  tashqi  devori  b o ‘lib  hisoblangan  to ‘r  parda, 
venoz sinuslar devoridan b o ‘rtib chiqib turadi. N atijada, bosh va orqa m iya atrofidagi suyuqlik vena 
qoniga o ‘tadi  (so ‘riladi).
A roxnoidal  granulatsiyalar -  
granulationes arochnoideales 
bosh  m iyani  o ‘rab turuvchi,  y u m ­
shoq  parda  o ‘sim talari  b o ‘lib,  uning  tashqi  tarafida  joylashadi.  Paxioni  (A .Pachioni  166 5 -1 7 2 6 ) 
tom onidan  birinchi  m arotaba  o ‘rganilgan.  A roxnoidal  granulatsiyalar  kolbasim on  kengaygan  ichi 
b o ‘sh o ‘sim talardir.  Bu o ‘sim ta b o ‘shliqlari  subaroxnoidal b o ‘shliq bilan  aloqada boMadi.  A ro x n o i­
dal  granulatsiyalar  orqali  subaroxnoidal  b o ‘shliqdagi  suyuqlik  v enoz  sinuslardagi  q onga  o ‘tadi 
(so ‘riladi).
8.4.  P eriferik nerv tizimi -  system a nervosum  p erip h ericu m
P eriferik  nerv lar  bosh  m iya  va  orqa  m iya  o ‘zaklaridan  boshlanib,  to ‘q im a  va  a ’z o larg ac h a 
davom   etadi.
Periferik nerv  tizim ini  tashkil  etuvchi nervlar quyidagi  guruhlarga ajraladi:
1)
 n. spinalis 
-  orqa m iya nervlari;
2) 
n. cranialis 
-  bosh m iya nervlari;
3) 
n. autonomicus 
-  avtonom   (vegetativ)  nerv  tizim i  nervlari;
Periferik nerv tizim ini  hosil  etuvchi  nervlar, o ‘z navbatida, quyidagi nervlarga ajraladi:
a) 
n.  motorius 
-  harakatlantiruvchi  nerv;
b) 
n. sensorius 
-  sezuvchi nerv;
d) 
n.  mixtus 
-  aralash  nerv.  Bu  nerv  tarkibida 
ram us cutaneus 
-   teri  shoxlari, 
ramus  articu- 
Iaris 
-  b o ‘gMmlami  innervatsiya etadigan shoxlar va 
ram us muscularis 
-  m ushaklam i innervatsiya 
etuvchi  shoxlar boMadi.
N erv 
-  nervus 
tarkibida ta ’sim ing y o ‘nalishiga k o ‘ra, afferent nerv tolalari -  
neurafibrae affe- 
rentes, 
efferent nerv  tolalari -  
neurafibrae efferentes 
boMadi.
Innervasiya  etish  sohasiga  nisbatan  tanani  innervatsiya  etuvchi  som atik  tolalar -  
neurafibrae 
somaticae 
va  ichki  a ’zolam i  innervatsiya etuvchi  avtanom   (vegetatid)  nerv  tolalari  -  
neurafibrae 
autonomicae 
boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O rq a  m iya  nervlari  -  
n.  spinales 
31  ju ft  b o ‘lib,  orqa  m iya  segmentlaridan  ajraladi.  O rqa  miya 
nervlari  8 ju f t b o ‘yin nervi,  12 ju ft  k o ‘krak  nervi,  5 ju ft bel  nervi, 5 juft dum g‘aza nervi,  1 ju ft dum 
nervidan  tashkil  topgan.  O rqa  m iya  nervlarini  harakatlantiruvchi  o ‘zaklar  orqa  m iyaning  oldingi 
shoxi  -  
cornu  anterius 
da joylashadi.  Bu  o ‘zaklardan  boshlanadigan  o ‘sim talar  (nervlar)  oldingi 
ildiz — 
radix anterior (radix motoria) 
lam i  hosil  qiladi.
O rqa m iya nervlarining sezuv o ‘zaklari orqa m iya segm entlari tuguni -  
ganglion sensorium nervi 
spinalis 
d a joylashadi.  Bu  o ‘zaklardan  (tugundan)  ajralayotgan  tolalar  (nervlar)  orqa  ildiz -  
radix 
posterior (radix sensoria) 
ni tashkil etadi. Bu ikki ildiz um urtqa pog‘onasining umurtqalararo teshik -  
foram en intervertebrale 
sohasida q o ‘shilib, orqa m iya nerv poyasi -  
truncus nervi spinalis 
ni hosil 
qiladi  va  u lam in g  m iqdori  segm entlarga  to ‘g ‘ri  kelib,  31  ju ft boMadi.
H ar  b ir  p oya  -  
truncus  nervi  spinalis 
um urtqa  p o g ‘onasidan  chiqib,  quyidagi  tarm oqlarga 
ajraladi:
a) 
ram us  meningeus  (r.  recurrens) 
-   um urtqa  kanaliga  qaytib  kirib,  orqa  m iya  pardasini  in­
nervatsiya etadi;
b) 
ram us communicans 
-  q o ‘shiluvchi  tola sim patik poyaga q o ‘shiladi;
d) 
ram us  anterior 
-   aralash  nervlardan  iborat  b o ‘lib,  ulam ing  tarkibida  harakatlantiruvchi  va 
sezuv  nervlari  boMadi;
e) 
ram us  posterior 
-  orqa  tarm oqlari -  aralash  nervlardan  iborat boMib,  ulam ing tarkibida  ha­
rak a tlantiruvchi  va sezuv  nervlari  boMadi.
8 .4 .1 .1 . 
O rq a   miya  nervlarining o rq a tarm o q lari
(134-rasm )
O rqa m iya nervlarining orqa tarm oqlari -  
ramus posterior 
aralash,  sezuv  va  harakatlantiruvchi  nerv  tolalarini  saqlaydi. 
O rqa tarm oqlar 31 ju ft boMib, m edial tarm oq -  
ramus medialis 
ham da lateral  tarm oq -  
ramus lateralis 
larga boMinadi.
I  b o ‘yin  segm entidan  ajralgan  orqa  tarm oq 
n.  suboccipi- 
talis 
deb  atalib,  faqat harakat tolalaridan  tashkil  topadi,  sezuv 
tolalari  boMmaydi.  Bu  nerv  I  va  II  b o ‘yin  um urtqalari  ham da 
ensa  suyagi  orasidagi  mushak: 
m.m.  recti  capitis  m ajor  et 
minor;  m.  semispinalis  capitis,  m.  m.  obliqui  capitis 
lami 
innervatsiya qiladi.
II b o ‘yin segm entining orqa tarmogM boMgan 
n. occipitalis 
m ajor 
faqat  sezuv  tolalaridan  tashkil  topib,  ensa  sohasidagi 
terini  innervatsiya qiladi.
134-rasm .  O rq a   m iya  nervlarining o rq a   ta rm o q la ri.
1  -   rami  dorsales  S  1  -   3;  2  -   rami  dorsales  S  4  -   5,  С  1;  3  -   rami 
gluteae n.  cutanei  posterioris; 4 -  n.  cutaneus perforans.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I, 
II,  III  bel  segm entlaridan ajraluvchi  orqa tarm oqlam ing sezuv  tolalari 
n. clunium superiores 
deb  atalib,  dum baning yuqori  soha  terisiga tarqaladi.
D um g‘aza segm entlari orqa tarm oqlarining sezuv  nervlari 
n. clunium medii 
deyiladi  va dum ba 
terisida tarqaladi.
O rqa m iya segm entlarining 
ramus dorsalis 
tarm oqlari sezuvchi va harakatlanuvchi tarm oqlarga 
ajraladi. Sezuvchi tarm oqlar segm entga yaqin b o ‘lgan terida tarqalib, b o ‘yin, k o ‘krak, bel, d u m g ‘aza 
sohalarining orqa terisida  tarm oqlanadi  va u 
ramus cutaneus posterior 
deb ataladi.
H arakatlantiruvchi  tarm oqlar  segm entlarga  yaqin  b o ‘lgan  o rqaning  ch uqur  (x ususiy)  guruh 
m ushaklari: 
m.  splenius  capitis  et  cervicis;  m.  erector  spinae  (m.  iliocostalis,  m.  longissimus, 
m. spinalis);  m. semispinalis;  m.  m.  multittdi;  m. m. rotatores 
lam i  innervatsiya etadi.
8.4.1.2. O rq a  miya n ervlarinin g old  tarm o q lari
(1 3 7 -rasm )
Oldingi tarm oqlar -  
rami ventrales 
31 juft b o ‘lib, aralash sezuvchi va harakatlantiruvchi tarm oq­
lardan  tashkil  topgan.  O ldingi  tarm oqlar segm entlardan boshlanuvchi  8 ju ft b o ‘yin,  12 ju ft k o ‘krak, 
5 ju ft bel, 5 ju ft dum g‘aza va  1 ju ft dum nerv tarm oqlaridan tashkil topgan. K o‘pchilik segm entlam ing 
oldingi  tarm oqlari o ‘zaro q o ‘shilib, nerv chigallarini 
(plexus) 
hosil  qiladi.  Y uqoridagi  to ‘rtta b o ‘yin 
segm entining  (С  -   I  -   С  -   IV)  oldingi  tarm oqlari  b o ‘yin  chigali  -  
plexus  cervicalis 
ni;  pastdagi 
to ‘rtta b o ‘yin  segmenti  (S -  V -  S  VIII)  va ko‘krak birinchi  segm entining (Th -   I) k o ‘p qism i yelka 
chigali -  
plexus brachialis 
ni; Th -  XII va I—IV bel segm entining (L - 1 -  L -  IV) oldingi tarm oqlari 
hisobiga bel chigali 
(plexus lumbalis); 
qisman  IV bel  segm enti,  V  bel  segm enti, d u m g ‘aza va dum  
segm entlarining oldingi tarm oqlari (L -  IV -  L -  V -  Sc - 1 -  Sc -  V Co) hisobiga d u m g ‘aza chigali -  
plexus sacralis 
ni  hosil  qiladi.
Chigal hosil qilishda k o ‘krak segm entlarining oldingi tarm oqlari ishtirok etm aydi. K o ‘krak n erv­
lari qov u rg ‘alar ichki yuzasining pastki qirrasi  sohasidagi  egat -  
sulcus costae 
b o ‘ylab y o ‘naladi va 
n.n. intercostales 
-  qovurg‘alararo nervlar deb nom lanadi. Q o v u rg ‘alararo nervlar tarkibida sezuvchi 
va  harakatlantiruvchi  nerv  tolalari  b o ‘ladi 
(n.  intercostales 
-   aralash  nerv).  Bu  nervning  sezuvchi 
tarm oqlari  k o ‘krak  qafasidagi  terini  innervatsiyalaydi.  8 -1 2 -q o v u rg ‘alararo  nervlar  qorin  d evoriga 
davom   etganligidan,  uning sezuvchi  tarmoqlari  qorin  terisini  innervatsiya qiladi.
N. 
n. intercostales 
ning harakatlantiruvchi  tolalari k o ‘krakning xususiy (autaxton) m ushaklari: 
m.  m.  intercostales -externi;  m.  m.  intercostales  interni;  m.  m.  subcostales;  m.  transversus 
thoracis 
ni  innervatsiyalaydi.  Pastki k o ‘krak segm enti tarm oqlari qorin devorida tugaganligi uchun, 
uning  harakat  tolalari  qorin  m ushaklari: 
m. obliquus  externus  abdominis;  m.  obliquus  internus 
abdominis; m. transversus abdominis; m. rectus abdominis; m. pyramidalis 
ni innervatsiyalaydi. 
O rqada joylashgan,  lekin  taraqqiyoti ventral  m iotom lar bilan b o g ‘liq 
m. m. serrati posteriores su­
periores et inferiores 
ham da 
m. m. levatores costarum 
m ushaklari  ham  qov u rg ‘alararo n ervning 
harakat tarm oqlari bilan  innervatsiyalanadi.
N.n. interocostales 
dan quyidagi  shoxlar ajraladi:
a) 
r.r. musculares 
-  k o ‘krakning xususiy  m ushaklari  va qorin  m ushaklariga y o ‘naladi;
b) 
r. collateralis 
-  yonlam a tarm oq;
d) 
r.  cutaneus  lateralis  pectoralis 
-   k o ‘krakning  lateral  terisid a  tarqaladi.  Bu  ta rm o q d an  
r.r.  m ammarii lateralis 
-  sut bezining  lateral  tarm oqlari  chiqadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e)  г. 
cutaneus lateralis abdominalis 
-  qorinning lateral  terisida tarqaladi;
f)
 n.n. intercostobrachiales 
-  yelka chigalini hosil etishda qatnashadigan nerv - 1 qovurg‘alararo 
nervdan  ajraladi;
g) 
r. cutaneus anterior pectoralis 
-  k o ‘krakning oldingi sohasidagi terida tarqaladi. Bu nervdan 
r.r.  m am m arii  mediates 
shoxi  chiqib,  sut bezining m edial  sohasida tarqaladi;
h) 
r. cutaneus anterior abdominalis 
-  qorinning old yuza terisida tarqaladi;
i) 
n. subcostalis 
-  q o v u rg ‘a ostidagi  m ushaklarga y o ‘naladi.
8.4.1.3.  Bo‘yin chigali -  plexus cervicales
(1 3 5 -rasm )
B o ‘yin  chigali  -  
plexus  cervicales, 
С  -   I  -   С  -   IV  b o ‘yin  segm entlarining  old  tarm oqlarida 
hosil  b o ‘ladi.  Bu  chigal 
m.  sternoclei-domastoideus 
m ushagining  orqasida joylashadi.  C higaldan 
ch iq ay o tg a n   tarm oqlar 3  guruhga:  sezuvchi, harakatlantiruvchi  va aralash  nervlarga b o ‘linadi. 
S ezuvchi  tarm oqlar:
1.  N. occipitalis  m inor 
-  ensaning kichik nervi  ensa sohasi terisini  innervatsiya qiladi.
2.
 N. auricularis magnus 
-  quloq suprasi terisini  innervatsiya qiladigan katta nerv.  Bu nervdan 
oldingi  shox -  
ram us anterior 
va orqa shox -  
ram us posterior 
ajraladi
3. 
N.  transversus  colli 
-   b o ‘yinning  k o ‘n- 
dalang  nervi  bo‘yin  terisini  innervatsiya  etadi. 
Bu nervdan ustki  shox -  
r.r.superiores 
va pastki 
shox -  
r.r.  inferiores 
lar ajraladi.
4.
  N.  supraclaviculares -  
o ‘m rov  usti  nervi 
k o ‘krakning  yuqori  qism i  terisida  tarqaladi.  Bu 
nerv  tolalari 
n.n.  supraclaviculares  medialis, 
interm edia et laterales 
tarm oqlariga ajraladi.
H arakatlantiruvchi  tarm oqlar:
1.  B o‘yin  chigalidan 
ram i  muscularis 
tar­
m oqlari  ajralib,  b o ‘yin  sohasining  chuqur  guruh 
m ushaklarini  innervatsiya  qiladi.  Bu  tolalar  qu­
yidagi m ushaklam i innervatsiyalaydi: 
m. m. recti 
capitis  anterior et  lateralis,  m.m.  longi capitis 
et  colli,  m.  scaleni,  m.  levator  scapulae,  m.m. 
intertransversarii anteriores.
2.
  Radix  inferior  ansae cervicalis -  
b o ‘yin 
chigali tarm og‘i b o ‘lib, XII ju ft bosh m iya nervi -  
n.  hypoglossus 
tarm og‘i 
radix  superior 
bilan 
q o ‘shilib,  qovuzloq  -  
ansa  cervicalis 
ni  hosil 
qiladi.  U ning  tarm oqlari  b o ‘yin  sohasidagi  qu­
yidagi mushaklarda tarqaladi: 
m. sternohyoideus, 
m. sternothyroideus, m. omohyoideus.
3.  B o ‘yin  ch ig a lin in g   h a ra k a t  ta rm o q la ri
XI  ju f t  b o sh   m iya  nerv  ta rm o q la ri  b ila n   q o ‘-
135 -rasm .  Bo‘yin  chigali.
1  -   N .  o c c ip ita lis   m a jo r;  2  -   N.  a u r ic u la r is  
m a g n u s ;  3  -   N .  o c c ip ita lis   m in o r;  4,  6  -   N .n . 
s u p r a c l a v ic u l a r e s   ( la te r a l  va  o rq a   ta r m o q la r ) ; 
5  -   N .  a c c e s s o r iu s ;  7  -   N .n .  s u p r a c la v ic u la r e s  
(o ra liq d a g i  tarm o q lar);  8  -   N .n.  su p ra cla v ic u lare s 
( m e d ia l  t a r m o q l a r ) ;   9  -   N .  tr a n s v e r s u s   c o lli; 
10,  11  -   Y u z  n erv in in g   b o ‘yin  ch ig ali  tarm o q lari 
b ila n   q o ‘s h ilis h i;  12  -   R a m u s  c o lli  n.  fa c ia lis ; 
13 - V .   Jugularis externa.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sh ilib ,  b o ‘y in d a g i 
m.  sternocleidom astoideus 
va  o rq a d a g i 
m .tra p eziu s 
m u s h a k la rin i  in n e r­
v atsiy a  etadi.
A ralash tarmoq:
1.  N. 
phrenicus 
-  diafragm a nervi  tarkibida sezuvchi  h am da h arak atlan tiru v ch i  to la la r b o ‘lib, 
k o ‘krak  qafasining  oldingi  k o ‘ks  o ralig‘idan  y o ‘naladi.  S ezuvchi  to la la r  p le v ra  h am d a  p erikardni 
innervatsiyalaydi  va 
r.  pericardiacus 
tarm og‘i  ajraladi.  Sezuvchi  to lalar  q orin  b o ‘‘sh lig ‘iga  ham  
o ‘tib,  qorin  parda, jig a r  va  uning  boylam larida  tarqaladi.  Bu  to la la r 
n.  n.  phrenicoabdom inales 
deyiladi.
D iafragm a nervining harakat tolalari  diafragm a m ushaklarini  innervatsiyalaydi.
8.4.1.4. Yelka chigali -  plexus b rach ialis
(1 3 6 -rasm )
Y elka  chigali  -  
plexus  brachialis 
b o ‘yin  5 -8 -se g m e n tla rin in g   (S  -   V  -   S  -   V III)  o ldingi 
tarm oqlari  ham da  I  k o ‘krak  segm entining  (Th  -   I)  oldingi  tarm oqlaridan  hosil  boMadi.  C higaldan 
uch  to ‘plam:  lateral,  m edial,  orqa  to ‘plam  (tutam)  nerv 
guruhlari  ajraladi.  Y elka  chigalida  o ‘m rov  suyagining 
ustki -  
pars supraclavicularis 
va osti -  
pars infracla- 
vicularis 
qism lari boMadi. 
^
Y elka  chigalining 
pars  supraclavicularis 
tarm oq­
lari:
1.  N. 
dorsalis  scapulae 
-   kurak  suyagining  ichki 
qirrasi b o ‘ylab y o ‘naladi. U harakat tarmoqlaridan tashkil 
topib, 
m. levator scapulae, m. m. rhomboideus m ajor 
et minor 
m ushaklarini  innervatsiya qiladi.
2. N. 
thoracicus longus 
-  harakat tarm oqlari boMib, 
oldingi tishsimon m ushak -  
m. serratus anterior 
bo ‘ у lab 
y o ‘naladi  va shu m ushakni  innervatsiyalaydi.
3.  N. 
suprascapularis 
-  kurak suyagidagi 
incesura 
scapulae 
o ‘ym asi  orqali 
fossa  supraspinata 
sohasida 
paydo  boMadi.  Bu  nerv 
m.  supraspinatus,  m.  infra­
spinatus 
m ushaklarini  va  yelka  b o ‘gMmi  kapsulasini 
innervatsiyalaydi.
4.
  N. 
n.  pectorales  medialis  et lateralis 
-  harakat 
tolalaridan  iborat  boMib,  k o ‘krakning  katta  va  kichik 
m ushaklari  -  
m.  pectoralis  m ajor  et  minor 
lam i  in­
nervatsiyalaydi.
5.  N. 
subclavius 
-  harakat tolalaridan tashkil topib, 
o ‘m rov  osti  m ushagi  -  
m.  subclavius 
ni  innervatsiya­
laydi.
6.  N. 
n.  subscapulares 
harakat  tolalaridan  tashkil 
topib, kurak osti m ushagi -  
m. subscapularis, 
katta yu- 
m aloq m ushak -  
m. teres m ajor 
lam i innervatsiyalaydi.
1 3 6 -ra s m .  Q oM ning  t e r i   n e r v la r i  (old 
tomondan).
1 -  n. supraclavicularis (c3-4); 2 -  n. cutaneus 
brachii lateralis (c5-6); 3 -  n. intercostobrachia- 
lis  (th2);  4  -   n.  cu ta n eu s  an teb rach ii  m ed ia­
lis  (c8 -th l);  5  -   n.  cutaneus  brachii  medialis; 
6 -  n.  cutaneus brachii  lateralis;  7 -  n.  cutaneus 
antebrachii  lateralis; 8 -  r. palm aris n. mediani; 
9  -   r.  palm aris  n.  ulnaris;  10  -   r.  s u p e r f ic ia l 
n.  rad ialis  (c7 -8 );  11  -   n.  u ln aris  (c 8 -th l); 
12 -  n.  m edianus (c6, 7,  8).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  n erv d an   ajraladigan  tarm oq 
n.  thoracodorsalis 
orqaning  serbar mushagi 
-  m.  latissimus dorsi 
ni  in n erv atsiy a etadi.
7. 
N. 
thorocodorsales 
-   k o ‘krakning  orqa  nervi.  K urak  suyagining  tashqi  chekkasi  b o ‘ylab 
y o ‘nalib, orqaning serbar m ushagi -  
m. latissimus dorsi 
ni innervatsiya etadi. B a’zan, bu nerv qo ‘ltiq 
n ervi -  
n.  axillaris 
dan  ajraladi.
Y elk a chigalining  o ‘m rov osti  qism i 
-  pars infraclavicularis 
dan chiqadigan  tarm oqlar.
1. N. 
axillaris 
-  q o ‘ltiq osti nervi aralash guruh nerv tolalariga ega. Yelka sohasidagi to ‘rtburchak 
te sh ik  
foram en  quadrilaterum  
orqali  o ‘tadi.  Bu  nervning  harakat  tolalari  -  
r.r.muscularis 
delta- 
sim o n   m ushak  -  
m.  deltoideus, 
kichik  yum aloq  m ushak  -  
m.  teres  minor 
ni  innervatsiyalaydi. 
S ezu v ch i  tolalar esa yelka b o ‘g ‘imi  kapsulasi  ham da yelkaning lateral  terisini  innervatsiyalaydigan 
n. cutaneus brahi lateralis superior 
tarm oqlarini  ajratadi.
2.  N . 
cutaneus  b ra h ii  m edialis 
-   y elk a  so h a sin in g   m edial  terisini  in n erv atsiy a  etadigan 
se z u v c h i  to la la rd a n   tash k il  topgan.
3.  N. 
cutaneus  antebrachii  medialis 
-   bilak  sohasidagi  medial  terini  innervatsiya  etadigan 
sezu v ch i  tolalardan  tashkil  topgan.  O ldingi -  
r. anterior 
va orqa -  
r. posterior 
shoxlarga ajraladi.
4.  N. 
m usculocutaneus 
-   m u sh ak   -   teri  nervi 
aralash  nerv  tolalaridan  hosil  b o ‘ladi.  H arakatlantiruv­
chi  nerv  tolalari  yelkaning  oldingi  guruh  m ushaklari: 
m.  coracobrachialis,  m.  biceps  braqii,  m.  brachia- 
lis 
lam i  innervatsiya etadi.  Sezuvchi  tolalari 
-  n. cuta­
neus antebrahii lateralis 
bilak sohasining lateral terisini 
va kaft  terisining 
thener 
sohasini  innervatsiyalaydi.
5.  N. 
ulnaris 
-  tirsak nervi  aralash nerv tolalaridan 
hosil  b o ‘ladi.  Bu  nerv  yelka  so h asid a  tarm oq  ajrat- 
maydi.
Tirsak nervining bilak sohasidagi  tarm oqlari:
a) 
ram i  articulares 
-   tirsak  b o ‘g ‘imini  sezuvchi 
tolalar bilan ta ’minlaydi;
b) 
ram i  muscularis 
-   harakat  tolalaridan  b o ‘lib, 
bilakning  oldingi  yuzasidagi 
m.  flexor  carpi  ulnaris 
ham da 
m.  flexor  digitorum  profundus 
m ushaklarini 
innervatsiyalaydi;
d) 
ram us  superficialis 
-   V  barm oq  asosidagi 
hy- 
pothener 
terisini  innervatsiya etadi;
e) 
ram us  profundus 
-   harakat  tolalaridan  tashkil 
b o ‘lib, 
hypothener 
sohasidagi  m ushaklam i: 
m.  flexor 
digiti minimi, m. abductor digiti minimi, m. m. inter- 
ossei; III 
va 
IV m. m. lumbricale 
ni; 
thener 
sohasidagi 
m.  flexor  pollicis  blevis 
ning  c h u q u r  b o sh c h asin i; 
m. adductor pollicis 
m ushaklarini  innervatsiya etadi;
f) 
ram us palmaris n. ulnaris 
-  aralash tarm oqlam i 
saqlaydi. K aft yuzasi va tarmoqlari 
-  m. palmaris blevis 
m ushagini  innervatsiyalaydi.  Sezuv tolasi -  
n. digitalis
1 3 7 -ra s m .  Q o*lning  t e r i  n e r v la r i  (orqa 
tom ondan).
1  -  nn.  supraclaviculares (c3—4); 2 -  n.  cuta­
neus brachi lateralis (c5-6); 3 -  n. cutaneus brachii 
p o ste rio r ( c 5 ,6 ,7 , 8); 4 -  n.  interco-sobrachia- 
lis (th2); 5 -  n. cutaneus brachii medialis (c8-th 1):
6 -  n. cutaneus antebrachii posterior (c 5 ,6, 7 ,8 )
7  -   n.  cutaneus  antebrachi  m edialis  (c8,  thl);
8 -  n. cutaneus antebrachii lateralis (c 5 ,6); 9 -  n. 
ulnaris  (c 8 -th l);  10 -   r.  superficialis  n.  radialis 
(c6, 7,  8);  11  -  n.  m edianus (c6,  7,  8).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

palmares  proprii 
1-,  5-barm oq, jim jiloq  (V)  va  IV  barm oq  terisining  ichki  yuzasini  innervatsiya 
etadi.
g) 
ramus  dorsalis  n.  ulnaris 
-   sezuvchi  tolalardan  hosil  b o iib , 
n.n.  digitales  dorsales 
q o 4l 
p an jasin in g o rq a y u za si sohasida V,  IV barmoq terisini va III barm oqning ichki yuzasini  innervatsiya 
etadi  (2-,  5-barm oq  terisini).
6.  N. 
medianus 
-   aralash  nerv  tolalaridan  hosil  boMadi.  Bu  nerv  yelka  sohasida  tola  chiqar- 
maydi.
O raliqdagi  nerv  -  
n.  medianus  medial 
va  lateral  ildizlardan 
radix  medialis  et  lateralis 
n.medianus 
sifatida  boshlanadi.  Bilak  sohasida  oldingi  oraliq  nerv  -  
n.  interosseus  antebrachii 
anterior 
tarm og‘ini ajratadi.  Bu nervdan bilak sohasida -  
rami muscularis 
harakat tolasi chiqadi.  Bu 
tolalar bilakning oldingi guruh mushaklari: 
m. pronater teres;  m. palm aris longus;  m.fiexor carpi 
radialis;  m. flexor digitorium su p erficial;  m. flexor pollicis longus;  m. pro nator quadratus 
ni 
innervatsiya etadi.
Kaft  sohasida 
ramus  palmaris  n.  mediani 
tarm o g ‘i  ajraladi.  Bu  tarm oq  aralash  boMib,  sezuv­
chi  tolalari  um um iy  barm oq  nervi  -  
n.n.  digitales  palmares  proprii 
b arm oqlarning  xususiy  nervi 
sifatida  kaft  yuzasidagi  I,  II,  III  barm oqlar va  IV  barm oqning  lateral  terisini  (3-,  5-barm oq  terisini) 
innervatsiya  etadi.  H arakat  tolalari  esa  kaftning 
thener 
guruhidagi: 
m.  abductor  pollicis  blevis; 
m. opponens pollicis; I, II m. lumbricalis 
mushaklarini innerv atsiya etadi. 0 ‘raliqdagi nerv shoxchasi 
-  
r. communicans cum  nervo  ulnaris 
tirsak nervi  bilan  kaft  sohasida q o ‘shiladi.
7. N. 
radialis 
-  bilak nervi aralash tolalar saqlaydi. Y elka sohasida harakat tarm o g ‘i -  
ram i mus- 
culares 
yelkadagi  orqa guruh  m ushaklari -  
m. triceps 
va 
m. anconeus 
larni  innervatsiya etadi.
Yelka sohasida ajraladigan sezuvchi tarmoqlar: 
n. cutanei brachii posterior et lateralis inferior 
yelkaning orqa va pastki-lateral  terisini  innervatsiya etadi.
Bilak sohasidagi sezuvchi tola -  
n. cutaneus antebrachi posterior 
bilakning orqa terisini  inner­
vatsiya etadi.  Bilak sohasidagi 
r. profundus 
shoxidan ajralgan 
n.interosseus antebrachii posterior 
va 
rami muscularis 
harakat tolalari bilakning orqa guruh m ushaklari: 
m. brachioradialis, m. exten­
sor carpi radialis longus, m. extensor carpi  radialis blevis, m. extensor digitorum , m. extensor 
digiti minimi, m. extensor carpi ulnaris, m. supinator, m. abductor pollicis longus, m. extensor 
pollicis blevis, m. extensor pollicis longus, m. extensor indicis 
ni  innervatsiya qiladi.
Bilak nervidan ajraluvchi kaft orqa sohasidagi sezuvchi tolalari: 
ramus superficialis 
tarm og‘idan 
tirsak nervi bilan qo ‘shiladigan tarmoq -  
n. communicans ulnari 
hamda barm oqlar nervi 
-  n.n.digitales 
dorsales 
ajralib  turadi.  I,  II  barm oq  terisi.  III  barm oq  lateral  terisini  innervatsiya etadi.
8.4.1.5.  Bel chigali -  plexus  lum balis
(1 3 8 -1 3 9 -ra sm la r)
Bel chigali -  
plexus lumbalis 
XII ko ‘krak segm entining oldingi tarm og‘i, I—IV bel segm entining 
oldingi tarm oqlaridan hosil boMadi.  Bel umurtqalari sohasidagi bu chigal 
m. psoas m ajor 
-  katta bel 
mushagi  ichidan  o ‘tadi.  Bel  chigali  tarmoqlari:
1.  Rami  muscularis 
bel  sohasidagi  mushaklar: 
m. psoas  m ajor et minor, m. quadratus  lum- 
borum,  m.  intertransversarei laterales lumborum 
ni  innervatsiya qiladi.
2.  N. 
iliohypogastricus 
-  aralash  tarm oqlardan  hosil  b o la d i.
H arakatlantiruvchi  tarm oqlar  qorinning  ko ‘ndalang  va  qiyshiq  m ushaklari  -  
m.  transversus 
abdominis,  m.  obliquus  externus  abdominis,  m.  obli-quus  internus  abdominis,  m.  pvrami-
19 -  Odam anatomiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

138-rasm .  O yoqning teri  n erv lari  (old tomondan).
I  -  n. subcostalis (th 12); 2 -  r. fcmoralis n. genitofemoralis (L 1,2);
3  -   ilioinguinalis  (L I);  4  -   n.  cutaneus  fcmoris  lateralis  (L2,  3);
5 
n.  obturatorius  (L2,  3,  4);  6  -   nn.  cutanci  fcmoris  mcdialis  ct 
intermedius (L2, 3); 7 -  r. infrapatcllaris n. saphcnus; 8 -  n. cutancus 
cruris  lateralis (L5,  S I,  2); 9 -  n.  saphcnus (L 3 ,4);  10 -  n.  pcroneus 
superficial is  (L4,  5,  SI);  11  -   n.  suralis  (S I,  2);  12  -   n.  pcroneus 
profundus.
dalis 
ni  innervatsiya  qiladi.  N ervning  sezuvchi  tarm oq- 
lari  d u m b a   so h a sin in g   y u q o ri  te ris id a ,  ch o v   k an a li 
va  qorin  te risid a  tarqaladi.  Bu  nerv  qorin n in g   oldingi 
d e v o rid a   la te ra l  -  
r.cutaneus  lateralis 
va  o ld in g i  -  
r. cutaneus  anterior 
teri  shoxlariga ajraladi.
3.  N. ilioinguinalis 
-  aralash  nerv tolalarini  saqlaydi. 
Bu nervning harakatlantiruvchi tolalari qorin m ushaklarida 
tarqaladi  va 
m. obliquus extern us abdominis,  m. trans- 
versus  abdom inis,  m.  obliquus  internus  abdom inis, 
m.  pyraniidalis 
larni  innervatsiya  etadi.  U ning  sezuvchi 
tolalari chov kanali ostidagi terida, qov sohasi, yorgboq yoki 
katta  uyatli  lablar  terisida  tarqaladi.  Erkaklarda  yo rg ‘oq 
terisi  nervi  -  
n.n.  scrotales  anteriores, 
ayollarda  esa 
n.n.  labiales anteriores 
deyiladi.
4.  N. 
genitofem oralis 
-   ara lash   nerv  to la la rid a n  
iborat.  Bu  nervning  harakatlantiruvchi  tolalari  moyakni 
k o ‘taruvchi  m ushak -  
m. creniaster 
ni  innervatsiyalaydi.
N ervning  sezuvchi  tolalari  ikki  tarm oqqa  ajraladi: 
ram us  femoralis 
tarm og‘i  son  old  yuzasining 
chov boylam i osti terisini innervatsiyalasa, 
ramus genitalis 
tarm og‘i esa tashqi jin siy  a ’zolar terisida 
tarqaladi.
5.  N. 
cutaneus  femoris  lateralis 
-   sezuvchi  tarm oqlardan  hosil  b o ‘lib,  sonning  lateral  terisini 
innervatsiya etadi.
6. 
N.  femoralis 
-   son  nervi  aralash  tarm oqlam i  saqlaydi.  Bu  nerv  chanoqdan  son  sohasiga 
m.  iliopsoas 
bilan  birgalikda  m ushak  tirqishi 
-   lacuna  musculorum 
orqali  o ‘tadi. 
Rami  muscu- 
laris 
ta rm o g ‘i  sonning  oldingi  guruh  m ushaklari  -  
m.  quadriceps  femoris,  m.  sartorius, 
qism an 
m. pectineus 
lam i  innervatsiya etadi. 
Rami cutanei anteriores 
tarm og‘i esa son oldingi yuzasining 
terisini  innervatsiya etadi. Sezuv tarm oqlarining yana biri 
n. saphenus 
deb atalib, bu nerv 
canalis ad- 
ductorius 
orqali o ‘tadi va tizza sohasining terisi ham da boldim ing oldingi m edial terisini innervatsiya 
etadi,  shuningdek, 
r. infrapatellis 
ham da 
r.r. cutanei cruris  mediates 
shoxlariga b o ‘linadi.
7.  N. 
obturatorius 
-   yophich  nervi  shu  nom li  kanaldan  o ‘tib,  aralash  nerv  tolalaridan  hosil 
b o ‘ladi.  Bu nervning harakat tolalari sonning m edial guruh mushaklari: 
m. adductor longus, blevis, 
magnus;  m. gracilis va qisman  m.  pectineus 
ni  innervatsiya etadi.
N ervning  sezuvchi  tarm oqlari  esa sonning m edial  soha  terisini  innervatsiya qiladi.
Y ophich nervi oldingi -  
ram us anterior 
va orqa -  
ram us posterior 
shoxlarga ajraladi. O ldingi 
shoxdan 
r. cutaneus 
va 
r.r. muscularis 
tarm oqlari, orqa shoxdan 
r.r. musculares 
va 
r. articularis -  
tizza b o ‘g ‘im iga  tarm oqlar ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8.4.1.6.  Dumg'aza chigali -  plexus  sacralis
(1 3 8 -1 4 1-rasmlar)
D um g‘aza  chigali  -  
plexus  sacralis 
V  bel  segm entining  oldingi  tarm o g ‘i,  d u m g ‘aza  va  dum  
segm entlarining oldingi  tarm oqlaridan  hosil bo‘ladi.  C higaldan  qisqa va  uzun  tarm oqlar ajraladi.
Qisqa  tarm oqlar:
1.  Rami  m uscularis 
-   harakatlantiruvchi  to lalard an   hosil  boMib,  ch an o q n in g   ichki  guruh 
m ushaklari: 
m.  piriform is;  m.  obturatorius  internus;  m.  m.  genielli;  m.  q u ad ratu s  femoris; 
m. levator ani; m. coccygeus 
ni innervatsiyaetadi.  Har 
b ir  m ushak  uchun  alohida  tarm oq  chiqib, 
n.musculi 
obturatorii interni, n. musculi piriformis, n.musculi 
quadrati  femoris 
deb  ataladi.
2.  N. 
gluteus  superior 
-   harakatlantiruvchi  nerv 
tolasidan  hosil  b o ‘ladi.  Bu  nerv  chanoqdan 
foramen 
suprapiriforme 
teshigi orqali chiqib, dumba mushaklari: 
m.  gluteus  medius,  m.  gluteus  minimus 
hamda  son- 
dagi 
m. tensor fasciae latae 
lami  innervatsiya etadi.
3.  N. 
gluteus  in ferio r 
d u m b a n in g   ostki  nerv i 
c h a n o g ‘idan 
foramen  infrapiriform e 
teshigi  orqali 
o ‘tadi. U dum baning katta m ushagi -  
m. gluteus maxi- 
mus 
va  chanoq-son  b o ‘g ‘imi  kapsulasini  innervatsiya 
etadi.
4.
 N. pudendus 
-  aralash nerv tolalarini saqlaydigan 
bu  nerv  chanoqdan 
foramen  infrapiriforme 
teshigi 
orqali  chiqadi.  S o ‘ngra 
n.  pudendus 
kichik  o ‘tirg ‘ich 
teshigi  -  
foramen  ischiadicum  minor 
orqali  kichik 
chanoq  b o ‘shlig‘iga  qaytib  kiradi  va  oraliq  m ushak­
lari  orasida  tarqaladi.  Bu  nervning  harakat  tarm oqlari 
m.  sphincter  ani  externus,  m.  ischioeavernosus, 
m. bulbospongiosus, m. transversus perinei superfi- 
cialis, m. transversus perinei profundus, m. sphicter 
urethrae 
m ushaklarini  innervatsiya  etadi. 
N.puden- 
dus 
ning sezuvchi tolalari esa to ‘g ‘ri  ichak tashqi teshi­
gi  atrofidagi  teri,  y o rg ‘oq  terisi,  tashqi jinsiy  a ’zo  teri- 
larida  tarqaladi. 
N.  pudendus 
dan  quyidagi  tarm oqlar 
ajraladi:
a) 
n.n.  anales  inferiores 
-   chiqaruv  teshigining 
pastki  nervlari;
b) 
n.n. rectales inferiores 
-  to‘g ‘ri ichakning pastki 
nervlari;
d) 
n.n. perineales 
-  oraliq nervlardan mushaklarga -  
r.r. musculares; 
erkaklarda yorg‘oq terisiga 
n.n. scro- 
tales posteriores, 
ayollarda uyatli lablarga 
n.n. labiales 
posteriores, 
e rk a k lard a 
n.dorsalis  penis, 
ayollarda 
n. dorsalis clitoridis 
tarm oqlari  ajraladi.
1 3 9 -rasm .  O y o q n in g   te r i  n e rv la ri  (orqa 
tomondan).
1 -  n. iliohypogastricus (L 1); 2 -  n. subcostalis 
(Th 12); 3 -  rr. dorsalcs (L1,2 ,3 ) ; 4 -  rr. dorsales 
(L I,  2,  3);  5,  6  -   n.  cutaneus  femoris  posterior 
(L I, 2 ,3 ); 7 -  n. cutaneus femoris lateralis (L 2 .3); 
8  -   n.  obturatorius  (L2,  3,  4);  9  -   n.  n.  cutaneus 
femoris medial is (L 2,3);  1 0 - n. cutaneus femoris 
p o sterio r  ( S I ,  2,  3);  11  -   n.  cutaneus  cruris 
lateralis  (L4,  5,  S I);  12  -   n.  saphenus  (L3,  4);
13 -  r. communicans suralis n. peronei communis;
14  -   n.  suralis  (L5,  S I,  2);  15  -   rr.  calcanei 
mediales  n.  tibialis ( S I ,  2).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D u m g 'az a  chigalining  uzun  tarm oqlari.
1.  N. 
cutaneus  fcmoris  posterior 
-   sonning  orqa  soha  terisini  innervatsiya  qiladi.  Bu  nerv  se­
zuvchi  tarm oqlardan  hosil  bo'lad i.  C hanoq  sohasidan 
foramen infrapiriformc 
teshigi  orqali  o ‘tadi. 
Bu  nervda  dum baning  pastki  terisiga 
n.n.  clunium  inferiores 
va  oraliq  terisiga 
r.r.  pcrineales 
shoxlari  ajraladi.
2.  N. 
ischiadicus 
-   o ‘tirg‘ich  nervi.  Bu  nerv  chanoq  bo‘shlig‘idan 
foramen  infrapiriform e 
teshigi  orqali  chiqadi.  U  sonning  orqa  guruh  m ushaklari  orasidan  y o ‘nalib,  tizza  osti  chuqurchasi 
sohasida  ikki  tarm oqqa  ajraladi:  1)  katta  boldir nervi  -  
n.  tibialis; 
2)  um um iy  kichik  boldir  nervi  -  
n.  peroneus communis.
O ktirg kich  nervidan  son  sohasida 
ram i  musculares 
tarm og‘i  ajraladi.  Bu  tarm oq  sonning  orqa 
guruh m ushaklari: 
m. semitendinosus;  m. seniimem-branosus; m. biceps femoris 
ning uzun bosh- 
chasi,  qism an 
m.  adductor magnus 
larni  innervatsiya etadi.
K atta boldir nervi  -  
n. tibialis. 
U  aralash  nerv  tolalaridan  iborat b o ‘ladi.
1)  Bu  nervning  harakat  tolasi  -  
rami  muscularis 
va 
n.  interosseus  cruris; 
boldirning  orqa 
guruh m ushaklari: 
m. gastrocnemius;  m. plantaris; m. soleus; m. popliteus; m. tibialis posterior; 
m.  flexor  hallucis longus;  m. flexor digitorum  longus 
lam i  innervatsiya etadi.
2) N. 
cutaneus surae medialis 
-  sezuvchi tarm oqlardan tashkil topib, boldir orqa sohasining ichki 
y uzasidagi  terini  innervatsiya  etadi.  U m um iy  kichik  boldir  nervidan  ajraluvchi 
n.  cutaneus  surae 
lateralis 
bilan  q o ‘shilib, 
n.  suralis 
nervini  hosil  etadi.  N. 
suralis 
dan  ajraluvchi  nervlar: 
n. cutaneus 
dorsalis  lateralis va  r.r. calcanei  lateralis 
boldir orqa sohasi  terisini  innervatsiya qiladi.
3) 
R.r. calcanei medialis 
-  sezuvchi shoxlar b o ‘lib, to^piq sohasining medial terisini  innervatsiya 
qiladi.
4) 
Katta boldir nervi 
-  n. tibialis 
medial to ‘piqni aylanib o ‘tganidan 
so ‘ng, oyoqning  kaft yuzasida  ichki va tashqi  kaft nervlari: 
n. plantaris 
lateralis 
va 
n.  plantaris  medialis 
larga ajraladi.  N. 
plantaris  medialis 
aralash  nerv  tolalaridan  iborat  b o ‘lib,  uning  harakatlantiruvchi  tolalari 
oyoqning kaft  sohasidagi  mushaklar: 
m. abductor hallucis, qisman  m. 
flexor digitoruni  brevis,  m.  flexor hallucis  brevis,  m.  lumbricales 
ni 
innervatsiyalaydi.  Bu  nervning  sezuvchi  tolalari  oyoq  kafti  sohasining
III,  V  barm oq  terisini  innervatsiya etadi.  B arm oqlarga  y o ‘naluvchi  tar- 
m oqlar 
n.n.  digitales  plantares communes 
-   kaft  yuzasidagi  umumiy 
barm oq nervlari xususiy barm oq nervlari -  
n.n.digitales plantares prop- 
rii 
larga ajralib,  I,  111  barm oqlam i  va  IV  barm oqning  m edial-kaft  yuza- 
larini  (III,  V  barm oq  terisini)  innervatsiya etadi.
N. 
plantaris  lateralis 
-   aralash  nerv  tolalaridan  hosil  b o ‘ladi.  Bu 
nervni  harakatlan tiru v ch i  tolalari  oyoq  kaftining  lateral  m ushaklari:
140-rasm .  O yoq  n e rv lari  (o rq a   tom ondan).
1 -  n. gluteus superior; 2 -  a. glutea superior; 3 -  n. gluteus inferior; 4 -  a. comitans 
n.  ischiadici;  5  -   ramus  m uscularis  (n.  gluteus  inferior);  6  -   n.  ischiadicus;  7,  8, 
15,  16 -  rami musculares (n.  ischiadicus); 9 -  n.  tibialis;  1 0 - n. peroneus communis;
11  -   n.  cutaneus  surae  lateralis;  12  -   ramus  cutancus  cruris  lateralis  (n.  peroneus 
communis);  13  -   n.  cutaneus  surae  medialis;  14  -   rami  musculares  (n.  tibialis); 
1 7 - n .   cutancus  femoris  posterior;  18  -   ramus  perinealis  (n.  cutaneus  femoris 
posterior);  19  -   n.n.  clunium  inferiores;  20 -   a.  pudenda  interna;  21  -   n.  pudendus;
22  -   nn.  clunium  medii.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

141-rasm . Oyoq  kafti  n erv lari.
1 -  n. tibialis; 2 -  a. tibialis posterior; 3 -  n. plantaris medialis; 4 -  ramus muscularis 
n. plantaris lateralis; 5 ,6  -  n. plantaris lateralis; 7 -  ramus profundus n. plantaris lateralis;
8  -   teri-mushak  tarmoqlari;  9  -   ramus  communicans;  10  -   nn.  digitales  plantares 
proprii;  11,  15,  16,  17,  18 -  rami  muscularcs n. plantaris medialis;  12 -  ramus cutancus 
n.  plantaris  medialis;  13,  14 -  n.  plantaris  medialis.
10
< -
m.  abductor digiti  minimi;  m.  flexor digiti  minimi;  m.  abductor  hal- 
lucis;  m .quadratus plantae, 
qism an 
m. lumbricalis;  m.  flexor hallucis 
brevis;  m. flexor digitorum brevis 
larni  innervatsiya etadi. 
N. plantaris 
lateralis 
ning sezuvchi tolalari avval 
n.n. digitales plantares communes, 
so ‘ngra 
n.  n. digitalis  plantaris  proprii -  
V  barm oq  va  IV  barm oqning 
lateral-kaft yuzalarini  (I,  V  barm oq  terisini)  innervatsiya etadi.
N. 
peroneus communis 
-  umumiy kichik boldir nervidan 
n. cutaneus 
surae  lateralis 
tarm og‘i  ajraladi.  Bu  nerv  boldir  orqa  yuzasining  lateral 
soha terisini  innervatsiya qiladi.  Bu tarmoq katta boldir nervidan ajraluvchi 
n.  cutanus  surae  medialis 
bilan  q o ‘shilib, 
n.suralis 
nervini  hosil  etadi.
N.suralis 
tovon  sohasi  terisigacha  tarqaladi  ham da oyoq  panjasining  ustki  yuzasidagi  V  barm oq  va
IV  barm oqning tashqi yuza terisini  innervatsiya etadi.  U 
m. biceps femoris 
ning kichik boshchasini 
innervatsiya  etadi.  U m um iy  kichik  boldir  nervi  tizza  osti  chuqurchasi  sohasida  yuza  kichik  boldir 
nervi 
-   n.  peroneus  s u p e rfic ia l 
ham da  chuqur  kichik  boldir  nervi 
-   n.  peroneus  profundus 
ga 
ajraladi.
1.  N. 
peroneus superflcialis 
-  aralash  nerv  tolalarini  saqlaydi.  Bu  nervning  harakatlantiruvchi 
tolalari 
-  r.r.muscularis 
boldim ing lateral guruh m ushaklari; 
m. peroneus longus; m. peroneus bre­
vis 
ini  innervatsiya etadi.  U ning sezuvchi  tolalari 
-  n.cutaneus dorsalis  medialis 
oyoq  panjasining 
ustki terisida, I, II, III barm oq va IV barmoqning ichki yuza terisida tarqaladi. B arm oqlarga y o ‘naluvchi 
nervlar 
n. cutaneus dorsalis intermedius 
dan  ajralib, 
n.n. digitales dorsales pedis 
deyiladi.
2.  N. 
peroneus  profundus 
-   boldirning  oldingi  g uruh  m ushaklari: 
m.  tibialis  an terio r, 
m. extensor digitorum longus, m. extensor hallucis longus 
ham da oyoq panjasining ustki yuzasida 
joylashgan  mushak: 
m. extensor digitorum  brevis 
larni  innervatsiya etadi.  M ushaklarda  tarqaluv- 
chi  tolalar 
r.r.  muscularis 
deyilsa,  sezuv  tolalari  barm oqlam i  innervatsiyalaydi  va 
n.n.  digitales 
dorsales pedis 
deyiladi.
Bu  nervning sezuvchi  tolalari  I  va  II  barm oqlar tutashgan  soha terisini  innervatsiya etadi.
8.4.1.7.  Dum chigali -  plexus coccygeus
Dum  chigali  -  
plexus  coccygeus 
V  dum g‘aza  segm enti  tarm o g ‘i  va  I  dum   nervidan 
m.  coc­
cygeus 
yuzasida hosil  b o ‘ladi.  U ning tarmoqlari  shu va to ‘g ‘ri  ichakni k o ‘taruvchi  m ushakni ham da 
n.  anococcygei 
tarm og‘i  to ‘g ‘ri  ichak  chiqish  teshigi  bilan  dum   um urtqalari  orasidagi  terini  inner­
vatsiyalaydi.
8.4.1.8. O rq a  miya  nervlari  taraq qiyo ti
O rqa m iya nervlari taraqqiyoti nerv tizimi taraqqiy etadigan tashqi em brional parda -  ektoderm a 
bilan b o g ‘liq b o ‘ladi.  Tashqi  em brional pardadan orqa m iya va bosh  m iya taraqqiy etadi.  O rqa m iya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

n erv la ri  o ‘rta  em brional  p arda  m ezoderm a  taraqqiyoti  bilan  ham  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  M ezoderm a  su- 
y a k la r taraq q iy o tin i ta ’m inlaydigan -  sklerotom , m ushaklar taraqqiyotini ta ’m inlaydigan -  m iotom  
va  teri  osti  to ‘qim asi  taraqqiyotini  ta ’m inlaydigan -  derm atom  qism larga  boMinadi.  M iotom   hosi- 
lasi 
myosepta 
to ‘qim asi  vositasid a alohida seg m en tlarg a b o ‘linadi.  M iotom lar m iqdori  orqa m iya 
se g m e n tla rin in g   m iqdoriga  teng  b o ‘ladi:  b o ‘yin d a -   8  ta,  k o ‘krak  sohasida -   12  ta,  bel  sohasida -  
5  ta,  d u m g ‘aza  so h asid a -   5  ta,  dum   sohasida  -   1-2  ta  m iotom  b o ‘ladi.  H ar b ir m iotom   segm enti 
v en tra l  va  dorzal  m io to m larg a  ajraladi.
O rq a  m iya  nervlarining  dorzal  tarm oqlari -  dorzal  miotomlarga o ‘sib  kiradi.  U ning ventral  (ol­
d ingi)  tarm oqlari  ventral  m iotom larga  o ksib  kiradi.  M ezodermadan  hosil  b o ‘lgan  derm atom lar ham 
o rq a  m iyaning  m axsus  segm entlari  bilan  b o g ‘lanadi.  Shu  sababdan,  orqa  m iya  segm entiga  to ‘g ‘ri 
k elgan  nervlar terining  m axsus b o ‘lagini  (segm entini)  innervatsiya etadi.
O rqa m iya nervlari  innervatsiyasining qonuniyatlari:
1.  O rqa  m iya  nervlari  o ‘rtadan,  sim m etrik  ravishda ju ft  b o lib  y o ‘naladi.
2.  O rqa  m iya  nervlari  to ‘g ‘ri  y o i   b o ‘ylab,  qisqa  m asofa  orqali,  yaqin joylashgan  m ushaklam i 
innervatsiya etadi.  T araqqiyot  vaqtida tanaga  k o ‘chgan yoki  tanadan q o ‘l  va oyoqqa k o ‘chib qolgan 
m u sh ak lar (trunkopetal va trunkofugal) bosh lan g ‘ich davrda o ‘sib kirgan nervlam i saqlab qoladi. Shu 
sababdan, diafragm a b o 'y in  chigali nervlari bilan, orqaning yuza mushaklari yelka chigali tarm oqlari 
bilan,  k o ‘krakning yuza  m ushaklari  yelka chigali  tarm oqlari  bilan  innervatsiyalanadi.
3.  Bir  m iotom dan  hosil  b o lg a n   m ushaklar  guruhi  bir  xil  nerv  yoki  bir  xil  segm ent  tarm oqlari 
bilan  innervatsiya  etiladi.  A garda  m ushak  bir  necha  m iotom larning  birikishidan  hosil  b o ‘lsa,  bir 
necha  nerv  yoki  bir necha segm ent  tolalaridan  innervatsiyalanadi.  Q orinning  to ‘g ‘ri,  k o ‘ndalang  va 
qiyshiq  m ushaklari  bir  necha  m iotom lar  birikishidan  hosil  b o ‘ladi.  Shu  sababli,  bu  m ushaklar  bir 
necha  n ervlar bilan  innervatsiyalanadi.
8.4 .2 . 
Bosh  miya  nervlari -  n.  craniales
(1 4 2 -rasm )
B osh  m iya  nervlari  12  ju ft  b o ‘lib,  bosh  m iya  asosidan  chiqadi  va  quyidagi  nervlam i  hosil 
qiladi:
I  -  
n.  n. olfactorii 
-  hid  biluv  nervi;
II  -  
n. opticus 
-  k o ‘ruv nervi;
III  -  
n. oculomotorius 
-  k o ‘zni  harakatga keltiruvchi  nerv;
IV  -  
n. trochlearis 
-  g ‘altak  nervi;
V -  
n. trigem inus 
-  uch  shoxli  nerv;
VI  -  
n. abducens 
-  k o ‘zni  uzoqlashtiruvchi  nerv;
VII  -  
n. facialis 
-  yuz nervi;
VIII  -  
n. vestibulocochlearis 
-  d ahliz-chig‘anoq  nervi  yoki eshituv-m uvozanat  nervi;
IX -  
n. glossopharyngeus 
-  til-halqum   nervi;
X -  
n. vagus 
-  adashgan  nerv;
XI  -  
n. accessorius 
-  q o ‘shim cha nerv;
XII  -  
n.  hypoglossus 
-  til  osti  nervi.
I 
va  II ju ft bosh  m iya nervlari:  hid  biluv  nervi -  
n. olfactorius 
ham da k o ‘ruv  nervi -  
n. opticus 
bosh  m iyaning old  m iya qism idan  taraqqiy  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qolgan  bosh  m iya  nervlari,  to ‘liq  holda orqa  m iya  nervlariga  m os  kelm aydi.  H ar bir nerv  orqa 
m iya nervlarining old yoki  orqa  ildizlariga o‘xshaydi.
Ill,  IV,  VI,  XI,  XII ju ft bosh  m iya  nervlari  orqa  m iyaning oldingi  ildizlariga  m os  keladi.
V, 
VII, VIII,  IX, X ju ft bosh m iya nervlari orqa m iyaning orqa ildizlariga m os b o ‘lib, bu  nervlar 
tarkibida tugunlar hosil  boMadi.
Bosh m iya nervlari tarkibida orqa miya nervlariga o ‘xshash quyidagi o ‘zaklar b o ‘ladi:  1) som atik 
sezgi o ‘zaklari; 2) som atik harakatlantiruvchi o‘zaklar; 3) vegetativ o ‘zaklar. 0 ‘z navbatida, vegetativ 
o ‘zaklar:  a)  visseral -  sezgi  o ‘zaklaridan;  b) visseral -  harakat o ‘zaklaridan  hosil  b o ‘ladi.
1.  Som atik  sezgi  o ‘zaklari  bosim ,  harorat,  tovush  to ‘lqinlari  yoki  n um i  qabul  qilib,  II,  V,
VIII juft bosh m iya nervlari  tarkibida b o ‘ladi.
2. Som atik harakatlantiruvchi o ‘zaklar:  III,  IV, V, VI, VII, IX, X, XI, XII ju ft b>osh m iya nervlari 
tarkibida b o ‘ladi.
3.  Visseral  sezgi  o ‘zaklari  ichki  a'zolardan,  o g ‘iz  va  burun  b o ‘shliqlaridan  sezgini  qabul  qilib,
I,  V,  IX, X ju ft bosh  m iya nervlari  tarkibida bo‘ladi.
4.  Visseral  harakatlantiruvchi  o ‘zaklar  ichki  a ’zolar  va  qon  tom irlar  devoridagi  silliq  m ushak- 
lam i,  yurak  m ushaklarini  va  bezlam i  innervatsiya  etib,  VII,  IX,  X ju ft  bosh  m iya  nervlar tarkibida 
b o ‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bosh  m iya  nervlari  quyidagi  guruhlurga  bo'linadi:
1)  I ju ti  bosh  m iya  nervi:  visseral  sezuvchi  nerv  hisoblanadi;
2)  som atik -  sezgi  nervi:  II,  VIII ju ft  bosh  m iya  nervi;
3)  som atik  harakatlantiruvchi  nervlar:  III,  IV,  VI,  XI,  XII juft  bosh  m iya  nervlari;
4)  aralash  nervlar:  V,  VII,  IX,  X ju ft  bosh  m iya  nervlari.
T araqqiyot jihatidan  bosh  m iya  nervlari  quyidagi  guruhlarga  bo ‘linadi:
1)  bosh  m iyaning  taraqqiyoti  bilan  b o g 'liq   nervlar -   I  va  II juft  bosh  m iya nervlari.
2)  orqa  m iya  nervlari  bilan  bogMiq  b o ‘lgan,  ensa  miotomlari  bilan  birga  rivojlanadigan  nerv  -
XII ju ft bosh m iya nervi hisoblanadi.  H ayvonlarda bu nerv alohida orqa miya nervi sanaladi. Odamlar- 
da bu nerv bosh va orqa m iya chegarasida hosil b o ‘lib, uning o ‘zaklari  1 -2 -b o ‘yin segm entlarigacha 
tushadi.  Shu  sababdan,  XII ju ft  nerv  tarm oqlari  qovuzloq -  
ansa  n.  hypoglossi 
ni  hosil  etib,  b o kyin 
chigali  tarm oqlari  bilan  tolalar alm ashinadi.
3)  K alla  sohasidagi  visseral  ravoqlar  taraqqiyoti  bilan  b o g liq   bosh  m iya  nervlari.  Bu  guruhga
V,  V II,  IX,  X ju ft  bosh  m iya  nervlari  kirib,  ular quyidagi  ravoqlar bilan  b o g ia n a d i:
I  visseral  ravoq  (m andibular ravoq) -   V ju ft  bosh  m iya  nervi;
II  visseral  ravoq  (gioid  rav o g ‘i) -  VII ju ft  bosh  m iya  nervi;
III  visseral  ravoq -  
IX 
ju ft  bosh  m iya  nervi;
IV  visseral  ravoq -   X ju ft  bosh  m iya  nervi.
4)  K alla sohasidagi  quloq  oldi  m iotom lari  bilan  bogMiq  nervlar:  III,  IV,  VI ju ft bosh  m iya nerv­
lari.
XII 
ju ft bosh m iya nervi  taraqqiyoti  kalla sohasidagi ensa miotomlari bilan bogMiq b o ‘ladi.  Ensa 
m iotom laridan  til  m ushaklari: 
m. verticularis;  m.longitudinalis superior;  m.  longitudinalis  infe­
rior;  m.  transversus  linguae;  m.  genioglossus;  m. styloglossus;  m.  hvoglossus 
lar taraqqiy  etadi 
va  XII ju ft  bosh  m iya  nervi 
-  n. hypoglossus 
bilan  innervatsiya etiladi.
Q uloq  oldi  m iotom lari:  III,  IV,  VI ju ft  bosh  m iya  nervlari  taraqqiyoti  bilan b o g ‘liq  b o ‘ladi.
I
  quloq  oldi  m iotom idan  k o ‘z  kosasi  ichida joylashgan: 
m. rectus oculi superiores;  m.  rectus 
oculi inferior; m. levator palpebra superior; m. rectus oculi medialis; m. obliquus oculi inferior 
m ushaklari  taraqqiy  etib,  ular 
III 
juft  bosh  m iya  nervi  bilan  innervatsiya etiladi.
II  quloq  oldi  m iotom idan  k o ‘z  soqqasining  m. 
obliquus oculi superior 
m ushagi  taraqqiy  etadi 
va  IV ju ft  bosh  m iya  nervi  bilan  innervatsiyalanadi.
III
  quloq oldi  m iotom idan  k o ‘z soqqasining 
m. rectus oculi lateralis 
m ushagi  taraqqiy etadi  va
VI ju ft  bosh  m iya nervi  bilan  innervatsiyalanadi.
Jabra  ravoqlari  bilan  taraqqiy  etadigan  nervlar.
I  ja b ra   rav o g ‘i  -   m andibular  ravoq  bilan  V  ju ft  bosh  miya  nervi  taraqqiy  etadi.  M andibular 
ravoqdan: 
m. massetericus;  m. tem poralis; m. pterygoideus medialis; m. pterygoideus lateralis; 
m. mylohyoideus; m. tensoris tympani; m. tensoris veli palatini; m. digastricus 
ning old qorincha 
iViushaklari  taraqqiy  etadi  va  V ju ft  bosh  m iya  nervi  tarm oqlari bilan  innervatsiya etiladi.
II ja b ra  rav o g ‘i (gioid ravog‘i)dan VII ju ft bosh m iya nervi, gioid ravog‘idan m im ika m ushaklari, 
m.  stylohyoideus, 
b o ‘yindagi 
m.  platysma,  m.  digastricus 
ning  orqa  qorinchasi  taraqqiy  etadi  va
VII ju ft  bosh  m iya nervi  bilan  innervatsiyalanadi.
III
 ja b ra  rav o g ‘i 
IX 
ju ft bosh  m iya nervi  bilan birga rivojlanadi. 
Ill 
ja b ra ravog‘idan halqum ning 
m. stylopharyngeus 
m ushagi taraqqiy etadi va bu m ushak 
IX 
juft bosh m iya nervi bilan innervatsiya 
etiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

IV 
jabra  ravog‘i  X ju ft  bosh  miya  nervi  bilan  birga  rivojlanadi.  Bu ja b ra  rav o g ‘idan  yum shoq 
tanglay  (m .  te n so r  veli  p a la tin i  dan  tashqari)  ham da  halqum ning  siquvchi  m ushaklari,  hiqildoq 
m ushaklari  taraqqiy etadi  va  bu  m ushaklar X ju ft  bosh  m iya  nervlari  bilan  innervatsiya etiladi.
Q o 'shim cha  ravishda  IV jabra ravog‘idan  kalla sohasidan  tanaga va b o ‘yinga k o ‘chgan  m .  t r a ­
p eziu s  va  m.  ste rn o c la id o m a sto id e u s  lar  taraqqiy  etadi  va  bu  m ushaklam i  innervatsiya  etadigan
XI ju ft  bosh  miya nervi  X juft bosh  miya  nervi  tarkibidan  ajralib chiqadi.
Bosh  m iya nervlari  innervatsiyasining qonuniyatlari.
1.  Bosh  miya nervlari  bosh  m iya asosidan  sim m etrik ravishda ju ft  b o ‘lib y o ‘naladi.
2.  Bosh  m iya  nervlari  to ‘g ‘ri  y o ‘l  b o ‘ylab,  qisqa  m asofa  orqali  yaqin jo ylashgan  sohalam i  in­
nervatsiya etadi. Taraqqiyot jarayonida m ushaklar boshqa sohalarga k o ‘chsa, nervlam i saqlab qoladi. 
Shu sababdan: a) halqum  va hiqildoq mushaklari bosh m iya nervlari (IX , X) bilan innervatsiyalanadi;
b)  b o ‘yindagi  teri  osti  m ushagi  -  
m.  platysnia 
VII  ju ft  bosh  m iya  nervi  bilan  innervatsiyalanadi;
d)  tanadagi 
m. trapesius 
va  b o ‘yindagi 
m. sternoclaidomastoideus 
XI ju ft  bosh  m iya  nervi  bilan 
innervatsiyalanadi.
3.  Bir m iotom dan  taraqqiy etgan  m ushaklar guruhi  bitta nerv  bilan  innervatsiya etiladi.
4. Agarda mushak yoki a ’zo bir necha m iotom lam ing birikishidan hosil b o ‘lsa, bir necha nerv bilan 
innervatsiya  etiladi.  Ikki  qorinchali  mushak 
-  m. digastricus 
ikki  m iotom dan  hosil  b o ‘lganligidan 
oldingi qorinchasi V ju ft bosh miya nervi, orqa qorinchasi esa VII ju ft bosh m iya nervidan innervatsi­
yalanadi.  Y um shoq  tanglay  hosil  b o ‘lishida  m andibular  ravoq  va  IV ja b ra  rav o g ‘i  qatnashadi.  Shu 
sababli, yum shoq tanglayning taranglovchi m ushagi V ju ft bosh m iya nervi bilan, qolgan m ushaklari
X ju ft  bosh  miya  nervi  bilan  innervatsiya  etiladi.  Halqum   m ushaklari  III  va  IV ja b ra   ravoqlaridan 
taraqqiy etadi  va, shu sababli,  IX  va  X ju ft bosh  m iya nervlari  bilan  innervatsiya etiladi.
8.4.2.1.  III juft bosh  miya nervi -  n. oculomotorius
N. 
oculomotorius 
-   k o ‘zni  harakatlantiruvchi  nerv  faqat  harakatlantiruvchi  tolalardan  hosil 
b o ‘lib, uning ikkita o ‘zagi boMadi:  1) somatik (harakatlantiruvchi) 
-  nucl. motorius; 
2) parasim patik 
(q o ‘shim cha o ‘zak) -  
nucl. assesorius. 
Bu o‘zaklar bosh m iya oyoqchalari -  
pedunculi cerebri 
so h a­
sida joylashadi.  K o‘zni harakatlantiruvchi nerv tolalari m iya oyoqchalarining ichki yuzasi sohasidan 
chiqadi. Nerv kalla suyagining ichki yuzasidan k o ‘z kosasiga ustki tirqish 
-  fissura orbitalis superior 
orqali o ‘tadi. K o‘z kosasining ichida nerv ikki shoxga ajraladi:  1) 
ramus superior 
tarm o g ‘i 
m. rectus 
oculi superior 
va 
m. levator palpebrae superioris 
m ushaklarini;  2) 
ramus inferior 
esa 
m. rectus 
oculi  medialis 
va 
m.  obliquus  oculi  inferior 
m ushaklarini  innervatsiya  qiladi. 
N.  oculomotori­
us 
ning parasim patik tolasi pastki tarmoqdan ajralib, kiprik tuguni -  
ganglion ciliare 
ni tashkil etishda 
qatnashadi  va bu shox 
ramus ad ganglion ciliare 
deyiladi.
Tugundan chiqqan parasim patik tolalar k o ‘z qorachig‘ini  toraytiruvchi  m ushak -  
m. sphincter 
pupillae 
va kiprikli  m ushak -  
m. ciliares 
lam i  innervatsiya etadi.
8.4.2.2. IV juft bosh  miya nervi -  n. trochlearis
IV 
ju ft  bosh  m iya  g ‘altak  nervi  harakatlantiruvchi  nerv  tolalaridan  tashkil  topgan.  Bu  n ervda 
som atik harakatlantiruvchi  o ‘zak b o ‘lib,  miya oyoqchalarida joylashadi.
N erv tolalari  IV qorinchaning dorzal sohasidagi yuqori y elkanning 
velum medullari superior 
sohasi,  m iya  oyoqchalarining  tashqi  yuzasidan  chiqib,  k o ‘z  k osasiga  yuqorigi  tirqish  -  
fissura
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

orbitaiis  superior  orqali  o‘tadi.  Ko‘z  soqqasining  yuqori  qiyshiq  mushagi  -   m.  obliquus  oculi 
su p erio r ni innervatsiya etadi.
8.4.2.3.  V j u f t  bo sh   m iy a  n e rv i  (uch  shox li  nerv) -  n .trig e m in u s
(143-145-rasm lar)
Uch shoxli nerv murakkab tuzilishga ega bo‘lib, uning tarkibini:
1) nerv o‘zaklari;  .
2) sezuvchi va harakat tolalari;
3)
 uch shoxli nerv tuguni;
4) nerv poyasi (stvoli);
5)
  nervning  uch  shoxi  (ko‘z  nervi;  yuqori 
jag ‘ nervi; pastki jag‘ nervi) tashkil etadi.
Uch shoxli nerv aralash nerv bo‘lib, sezuvchi 
va harakat tolalaridan tashkil topadi. Nervda 
3 
ta 
sezuv va  1  ta harakat o‘zaklari bo‘ladi.
Sezuv o‘zaklari:
1) yuqorigi sezuv o‘zagi -  
nucleus sensorius 
superior;
2) orqa miyaga yo‘naluvchi o‘z a k -
nucleus 
tractus spinalis;
3)
 o‘rta miya sohasiga yo‘naluvchi o‘zak -  
nucleus tractus mesencephalis.
Nervning harakat o‘zagi -  
nucleus motorius 
n. trigemini 
Voroliy ko‘prigi ichida joylashadi. 
Bu  o ‘zakdan  chiquvchi  neyrit  tutamlari  uch 
shoxli  nervning  harakat tutamlari -  
radix  mo- 
toria 
ni tashkil etadi.
Bosh  miya  so‘g‘onida joylashgan  sezuv  o‘zaklaridan  tashqari,  uch  shoxli  nervning  sezuvchi 
hujayralari  bo‘lib,  ular  nerv  tuguni  -  
gangl.  trigemini 
ni  tashldl  etadi.  Bu  tugun  chakka  suyagi 
piramida  qismining  oldingi  yuzasidagi  chuqurcha  -  
impressio  trigeminale 
da,  qattiq  pardadan 
hosil topgan bo‘shliq -  
cavum trigeminale 
ichida joylashadi. Bu tugun hujayralaridan markazga va 
periferik tarafga yo‘naluvchi ikki xil tolalar ajraladi.  Markazga yo‘naluvchi tolalar nervning sezuv 
ildizi -  
radix sensoria 
ni  tashkil etib, miya so‘g‘oni ichiga (Voroliy ko‘prigi ichiga) kiradi va uch 
shoxli  nervning bosh miya  ichidagi uchta sezuv o‘zaklarida yakunlanadi. Nerv tuguni hujayralari- 
ning periferik tolalari uch shoxli nerv poyasini tashkil etib, uch shoxga: ko‘z, yuqori jag ‘, pastki jag ‘ 
nerviga ajraladi. Nervning harakatlantiruvchi tolalari pastki jag* nerviga qo‘shiladi.
8.4.2.4.1. 
Uch shoxli  nervning birinchi shoxi 
-  
ko‘z nervi (n.ophtalmicus)
Bu 
nerv  sezuvchi  tolalardan  tashkil  topib,  ko‘z  kosasining  yuqori  tirqishi  -  
fissura  orbitaiis 
superior 
orqali ko‘z kosasi bo‘shlig‘iga o‘tadi va quyidagi tarmoqlarga ajraladi:
1) ko‘z yoshi tarmog‘i -  
n. lacrimalis;
2) peshona tarmog‘i -  
n. frontalis;
143-rasm. Uch shoxli nerv shoxlari.
1  -   o p h th a lm ic u s;  2  -   gan g lio n   trig e m in a le ; 
3 -  n. trigeminus; 4 -  n. mandibularis; 5 -  n. maxillaris.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3)
 burun-kiprik tarmog‘i -  
n. nasocilliaris;
4) R. meningeus recurrens 
-  bosh miya qattiq pardasini innervatsiyasi uchun qaytuvchi shox.
1.
 Ko‘z yoshi 
nervi 
-  
n. lacrimalis 
ko‘z kosasining lateral devori sohasida tarqalib, ko‘z yoshi 
bezi, yuqori qovoq 
terisini 
innervatsiya etadi. 
N. lacrimalis 
ning tarmog'i 
П 
shox -  
n. maxillaris 
dan 
ajraladigan yonoq nervi 
-  n.zygomoticus 
bilan qo‘shiladigan shox 
-  r. communicanc cum nervo 
zygamatico 
ni chiqaradi.
2.
  Peshona  tarmog‘i  -  
n.  frontalis 
ko‘z  kosasining  yuqori  devori  bo‘ylab  yo‘nalib,  ikkiga 
ajraladi.  Uning  bir  tarmog‘i  ko‘z  kosasining  yuqori  o ‘ymasi  -  
incisura  supraorbitalis 
orqali 
peshona sohasiga o‘tib terida tarqaladi  va 
n.  supraorbitalis 
deyiladi.  Bu nerv peshona  sohasida 
lateral shox -  
r. lateralis 
va medial shox -  
r. medialis 
ga ajraladi.
Peshona nervining ikkinchi tarmog‘i -  g'altak usti nervi -  n. 
supratrochlearis 
ko‘z kosasining 
ichki burchagi sohasida tarqalib, yuqori qovoq terisini innervatsiya qiladi.
3.
  Burun-kiprik tarmog‘i -  
n.  nasocilliaris 
ko‘z kosasining medial  yuzasida joylashib,  ko‘z 
yoshi xaltachasi, konunktivani innervatsiya etadi.
Bu tarmoqdan quyidagi tolalar chiqadi:
a) ko‘z soqqasiga -  uzun kipriksimon nervlar -  
n. ciliares longi;
b) orqa g‘alvirsimon nervlar -  
n.n. ethmoidales posteriores 
-  g‘alvirsimon katakchalar va asosiy 
suyak ichidagi havo  saqlaydigan bo‘shliq shilliq  qavatlarini  innervatsiya etadi.  Bu nerv  shoxchasi 
bosh miya qattiq pardasining innervatsiyasi uchun ajralib, 
r. meningeus anterior 
deyiladi;
d)  oldingi  g‘alvirsimon  nerv  -  
n.  ethmoidales  anteriores 
peshona  suyagi  ichidagi  havo 
saqlaydigan bo‘shliq shilliq qavati, burun bo‘shlig‘i -  
rami nasales medialis et lateralis 
va burun 
terisi -  
rami nasalis externus 
ni innervatsiya etadi;
e)  burun-kiprik tarmog‘i  kipriksimon tugun  -  
ganglion  cilliare 
ni  tashkil  etish uchun  tarmoq 
chiqaradi va bu tarmoq 
r. communicans cum ganglio ciliare 
deyiladi;
f) g‘altak osti nervi -  
n. infratrochlearis 
pastki qovoq terisini innervatsiya etuvchi 
r.r. palpeb- 
rales 
shoxlar chiqaradi.
8.4.2.4.2. Uch shoxli nervning ikkinchi shoxi -  
yuqori jag ‘  nervi (n.maxillaris)
N. maxillaris tarkibida faqat sezuvchi tolalar bo‘ladi.
Bu nerv kalla ichi bo‘shlig‘idan yumaloq teshik -  
foramen ratundum 
orqali chiqib, qanot tang- 
lay chuqurchasi -  
fossa pterygopalatinum 
da quyidagi tarmoqlarga ajraladi:
1)
 
R. meningeus 
-  bosh miya qattiq pardasini innervatsiya etadi;
2)
 
R.r. ganglionares ad ganglion pterygopalatinum 
-  qanot-tanglay chuqurchasi  sohasidagi 
ganglion pterygopalatinum 
tugunini hosil etishda qatnashadigan shoxlar.
3)
 
R.r. orbitales 
-  ko‘z kosasini innervatsiya qilish uchun 
fissura orbitalis inferior 
tirqishidan 
ko‘z kosasiga yo‘naladi.  G'alvirsimon suyak katakchalari, asosiy suyak ichidagi havo saqlaydigan 
bo‘shliq shilliq qavatlarini innervatsiya qiladi.
4)
 
R.r. nasales posteriores superiores laterales 
-  burun bo‘shlig‘ining ustki orqa lateral nervi. 
Burun bo‘shlig‘iga 
foramen spenopalatinum 
teshigi orqali o‘tadi. Yuqorigi va o‘rta havo yo‘llari, 
g‘alvirsimon kataklaming orqa sohasi, xoanalaming ustki yuzasini innervatsiya etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5) 
R.r. nasales posteriores superiores mediates 
-  burun bo‘shlig*ining ustki orqa medial nervi. 
Burun  bo*shlig*iga 
foramen  sphenopalatinum 
teshigi  orqali  o‘tadi.  Burun  bo*shlig*ining  o*rta 
to‘sig‘ini innervatsiya qiladi.
6) 
N.  nasopalatinus 
-  burun-tanglay nervi.  Bu  nerv 
foramen  spenopalatinum 
teshigi  orqali 
burun  bo*shlig*iga o*tadi.  So‘ngra 
foramen  incisivum 
teshigi  orqali  kesuv  tishlari  orasida,  qattiq 
tanglay shilliq qavatida paydo bo‘ladi. Qattiq tanglayning oldingi  1/3 qismini innervatsiya etadi.
7) 
N. pharyngeus 
-  halqum nervi halqumning burun qismi shilliq qavatini innervatsiya etadi.
8) 
N. palatinus major 
-  katta tanglay nervi.
Tanglay kanali 
canalis palatinum 
orqali yo*nalib, og‘iz bo‘shlig‘iga 
foramen palatinus major 
teshigi orqali chiqadi va qattiq tanglay shilliq qavatining qoziq tishlari sohasi bilan yumshoq tanglay 
orasidagi qismini (orqa 2/3 qismini) innervatsiya qiladi.
Kanal ichida katta tanglay nervidan burun bo*shlig*ining pastki nervlari -  
r.r.nasales posteriores 
inferiores 
shoxlari  ajraladi.  Bu tarmoqlar burunning pastki chig*anog*i  sohasidagi  teshiklar orqali 
o‘tadi va pastki chig*anoq shilliq qavati, o*rta va pastki burun havo yo*llari sohasidagi shilliq qavat, 
yuqori jag* havo bo‘shlig*i -  
sinus maxillaris 
ni innervatsiya qiladi.
9) 
N.palatini  minores 
-  kichik  tanglay  nervlari.  Bu  nerv  tanglay  kanali  -  
canalis  palatinus 
orqali yo*nalib, og‘iz bo*shlig*ida kichik tanglay teshigi -  
foramen palatinus minor 
orqali paydo 
bo‘ladi. Kichik tanglay nervi yumshoq tanglay shilliq qavatini innervatsiya etadi. Bu nervdan tanglay 
murtagiga 
r.r. tonsillares 
shoxlari ajraydi.
10) 
N. alveolares superiores 
-  ustki alveolar nerv.
Bu nervdan quyidagi tarmoqlar ajraladi:
a) 
R.r. alveolares superiores posteriores 
-  yuqori jag*dagi orqa alveolar shoxlar. Qanot-tanglay 
chuqurchasi sohasidan ajraladi. Yuqori jag ‘ suyagi do*ngiligi 
(tuber maxillae) 
sohasidagi teshiklar -  
foramina alveolaria posteriora 
orqali yo‘nalib, yuqori jag*dagi katta oziq tishlar va lunj tarafidagi 
milkni innervatsiya qiladi;
b)
 
R. alveolaris superior medius 
-  yuqori jag‘ning o*rta aleveolar shoxi. Bu nerv ko*z kosasiga 
uning ostki tirqishi -  
fissura orbitalis inferior 
orqali o*tadi.
Ko*z kosasining ostki devori bo*ylab yo‘nalishi jarayonida yuqori jag* suyagining ichiga o*tadi 
va kichik oziq tishlami hamda shu sohaning lunj tarafidagi milkni innervatsiya etadi;
d) 
R.r. alveolares superiores anteriores 
-  yuqori jag*ning oldingi  alveolar shoxlari.  Bu nerv 
ham ko*z kosasiga uning ostki tirqishi -  
fissura orbitalis inferior 
orqali o*tadi. Ko‘z kosasining ostki 
devori bo‘ylab yo‘nalib, uning oldingi qirrasiga yaqin qolganda, yuqori jag ‘  suyagining ichiga kirib 
ketadi  va yuqori jag‘ning  kesuv  va  qoziq  tishlari,  shu  sohadagi yuqori  lablarga qaragan milklami 
innervatsiya etadi.
Yuqori jag* nervining orqa, o‘rta va oldingi alveolar shoxlari tish ildizlari uchida o‘zaro birlashib, 
yuqori jag ‘  tishlari  chigali -  
plexus  dentalis  superiores 
ni  hosil  qiladi.  Bu  chigaldan  yuqori jag* 
tishlarining  shoxlari -  
r.r.  dentalis  superiores 
va  og*iz  dahlizi  sohasidagi  yuqori jag*  milklariga 
shoxlar -  
r.r. gingivales superiores 
ajraladi.
11) 
N. zygomoticus. 
Yuqori jag*  nervining yana bir tarmog'i -  yonoq nervi -  
n. zygomaticus 
qanot-tanglay chuqurchasi  sohasidan ajralib, aw algi nerv bilan birga ko*z kosasiga pastki tirqish -  
fissura  orbitalis  inferior 
orqali  o*tadi.  Ko*z  kosasining  tashqi  devori  bo'ylab  yo*nalib, 
foramen 
zygomaticoorbitale 
teshigi  orqali  yonoq  suyagining  ichiga  o*tadi.  Bu  suyak  ichida  nerv  ikki  tar- 
moqqa bo*linadi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a) 
ramus  zygomaticofacialis 
-   shu  nomli  teshik 
(foramen  zygomaticofaciale) 
orqali  yonoq 
sohasining  oldingi  yuzasida  paydo  bo‘ladi.  Bu  tarmoqlar  lunj  terisida,  ko‘zning  tashqi  burchak 
sohasida tarqaladi;
b) 
ramus zygomaticotemporalis 
-  shu nomli teshik 
(foramen zygomaticotemporalis) 
orqali 
chiqib, chakka mushagini teshib o‘tgan holda chakkaning oldingi terisida va peshonaning orqa so­
hasida tarqaladi.
12) 
N. infraorbitalis 
-  ko‘z kosasining pastki nervi. Bu nerv ko‘z kosasiga ko‘z kosasining pastki 
tirqishi -  
fissura orbitalis inferior 
orqali o‘tib, ko‘z kosasining pastki devorida egat va kanal -  
sul­
cus et canalis infraorbitalis 
orqali yo‘nalib, ko‘z kosasining ostki teshigi -  
foramen ifraorbitalae 
orqali yuz sohasiga chiqadi va quyidagi tarmoqlarga ajraladi.
a) 
r.r.palpebrales inferiores 
-  pastki qovoq terisini innervatsiya etadi;
b) 
r.r. nasales externi 
-  buruning tashqi yuzasini innervatsiya etadi;
d) 
r.r. nasales interni 
-  burunning ichki yuzasini innervatsiya etadi;
d) 
r.r. labiates superiores 
-  yuqori lab terisini va shilliq qavatini innervatsiya etadi.
8.4.2.4.3. Pastki jag‘  nervi -  n,  m andibularis
Pastki jag‘  nervi  -  
n.  mandibularis 
uch  shoxli  nervning  uchinchi  tarmog‘i  bo‘lib,  aralash 
nerv hisoblanadi. Uning tarkibida uch shoxli nerv tugunidan chiqayotgan sezuvchi tolalar va V juft 
nervning harakat o‘zaklaridan boshlanuvchi harakat tolalari bo‘ladi. Bu nerv kalladan oval teshik -  
foramen ovale 
orqali  chiqadi.
Pastki jag‘ nervining sezuvchi tolalari:
1.  Bosh  miya  pardalari  nervi  -  
ramus  meningeus  foramen  spinosum 
teshigi  orqali  kalla 
bo‘shlig‘iga qaytib kirib, miya qattiq pardasining innervatsiyasida qatnashadi.
2. Lunj nervi -  
n. 
buccalis lunj shilliq qavati va terisini innervatsiya etadi.
3. Quloq-chakka nervi -  
n. auriculotemporalis 
bo‘g‘im sohasidan o‘tib, quloq oldi so‘lak bezi 
orqali  yo‘naladi  va  chakka  sohasi  terisida  oxirgi  tarmoqlarga  parchalanadi.  Bu  nervdan  quyidagi 
sezuvchi tarmoqlar chiqadi:
a) chakka-pastki jag‘ bo‘g‘im ig a- 
rami articulares;
b) quloq oldi so‘lak beziga -  
rami parotoidei;
d) tashqi eshituv yo‘li terisi va nog‘ora bo‘shlig‘i shilliq qavatiga -  
n.meatus acustici externi;
e) quloq oldi tarmoqlari -  
n.n. auriculares anteriores 
quloq terisini innervatsiya etadi;
f) quloq tuguni -  
ganglion oticum 
ni hosil etishda qatnashadigan tarmoqlar -  
r.r. ganglionares 
ad ganglion oticum;
g) 
R.r. membranae tympani 
-  nog‘ora pardani innervatsiya etadi;
h) 
R.r. communicantes cum nervo faciale 
-  yuz nervi bilan qo‘shiluvchi shoxlar;
i) 
R.r. temporales superficiales 
-  chakkaning yuza shoxlari; chakka terisida tarqaladi.
4. Tilning sezuvchi nervi -  
n. lingualis 
quyidagi tarmoqlarga bo‘linadi:
a) til uchi va tanasida tarqaladigan sezgi tarmoqlari -  
rami linguales;
b) og4iz bo‘shlig‘ining halqumga o‘tish sohasini (bo‘g‘iz sohasi) innervatsiya etuvchi tarmoqlar -  
rami isthmi faucium;
d) til osti sohasining sezuv tolalari -  
n. sublingualis;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

144-rasm.  Qanot-tanglay  tuguni  va 
uning tarmoqlari.
1  -  radix motoria;  2 -  radix sensoria;
3 -  n.  petrosus major; 4 -  n.  canalis ptery- 
goidei;  5  -   ganglion  pterygopalatinum ;
6 -  nn.  Pterygopalatini;  7 -  n.  pharyngeus;
8 -  tuba auditiva;  9 -  nn.  palatini minores;
10  -   n.  p alatin u s  m ajor;  11  -   uvula;
12  -  rr.  Tonsillares;  13  -  n.  nasopalatinus; 
14 -  n. nasalis extemus;  15 -  n. ethmoidalis 
a n te r io r ;  16  -   b u lb u s   o lf a c to r iu s ; 
17- n .  maxillaris.
e) 
R.r. communicantes cum nervohypoglosso 
-  til osti nervi bilan qo*shiluvchi shoxlar;
f) 
Chorda tympani 
-  nog*ora tori nervi til so*rg*ichlarini  innervatsiya etadi;
g) 
R.r. ganglionares ad ganglion submandibulare 
-  jag ‘ osti tuguni uchun shoxlar;
h) 
R.r. ganglionares ad ganglion sublinguale 
-  til osti tuguni uchun shoxlar.
5. Pastki alveolar n erv lar- 
n. alveolaris inferior 
pastki jag ‘dagi kanal -  
canalis mandibularis 
ichidan yo*nalib, bu nervdan quyidagi tarmoqlar ajraladi:
a) 
n. mylohyoideus 
-  harakatlantiruvchi nerv bo‘lib, 
m. mylohyoideus 
va 
m. digastricus 
ning 
oldingi qorinchasini innervatsiya etadi.
b) 
plexus  dentalis  inferior 
-  pastki jag*  kanalining  ichida tish  ildizlari  sohasida  chigal  hosil 
bo* lib,  bu  chigaldan  tish  ildizlariga 
r.r.  dentales  inferiores 
va pastki jag*  milkiga 
r.r. gingivales 
inferiores 
shoxlari ajraladi.
6.  N. 
mentalis 
-   engak  nervi.  Bu  nerv  pastki jag*dagi  kanal  -  
canalis  mandibularis 
ichi­
dan  yo*nalib,  engak  sohasidagi  teshik -  
foramen  mentale 
dan chiqadi  va  quyidagi  shoxchalarga 
bo*linadi.
a) 
r.r. mentales 
-  engak sohasidagi terini innervatsiya etadi;
b) 
r.r. labiales 
-  pastki lab terisini innervatsiya etadi;
d) 
r.r. gingivales 
-  kesuv va qoziq tishlar sohasidagi milklami innervatsiya etadi.
Pastki jag* nervining harakat tarmoqlari:
1.  Chaynov  nervi 
n.  massetericus -  incisura  mandibulae 
o*ymasi  orqali  o*tib, 
m.  masseter 
mushagini innervatsiya etadi.
2.
  Chakkaning chuqur nervi -  
n. n. temporales profundi 
chakka mushagi -  
m. temporales 
ni 
innervatsiya etadi.
3.
 Yon qanotsimon nerv -  
n. pterygoideus lateralis 
shu nomli chaynov mushagini innervatsiya 
qiladi.
4. Ichki qanotsimon nerv -  
n. pterygoideus medialis 
shu nomli chaynov mushagini innervatsiya 
qilib, yumshoq tanglayni taranglovchi mushagiga tarmoq chiqaradi.
5. Jag*-til  osti nervi -  
n.  mylohyoideus 
-  
m. mylohyoideus 
va 
m. digastricus 
(oldingi qorin­
chasini) mushaklarini innervatsiya qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.  N. 
musculi  tensoris  veli  palatini 
-   yumshoq 
tanglayni taranglaydigan mushakni innervatsiya qiladi.
7. N. 
musculi tensoris tympani 
-  nog‘ora pardani 
taranglovchi mushakni innervatsiya qiladi.
Uch shoxli nerv tarmoqlari bo‘ylab joylashgan nerv 
tugunlari.
1.  Kiprik  tuguni  -  
gangl.  ciliare 
V juft  nervning 
birinchi  shoxi  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  ko‘z  kosasining 
ichidajoylashadi:
a)  bu  tugunni  hosil  etishda  qatnashadigan  sezuv 
tolalari uch shoxli nervning birinchi shoxidan ajraluvchi 
n.nasocilliaris 
hisobiga hosil bo'ladi;
b) parasimpatik tolalar ko‘zni harakatlantiruvchi -  
n.  oculomotorius 
nervi  tarkibidagi  tolalardan  hosil 
bo‘ladi;
d) simpatik tolalar ko‘zni qon bilan ta’minlaydigan 
arteriya 
(a. ophthalmica) 
devori bo‘ylab yo‘naladigan 
tarmoqlardan  hosil  bo‘ladi.  Tugundan  chiqayotgan 
parasimpatik tolalar ko‘zning ichiga yo‘nalib, gavhar qa- 
bariqligini o‘zgartiradigan kipriksimon mushaklarga va 
qorachiqni toraytiradigan mushaklarga yo‘naladi.  Sim­
patik tolalar esa ko‘zning qon tomirlarini va qorachiqni 
kengaytiruvchi mushaklami innervatsiya etadi.
2.
 Qanot-tanglay tuguni -  
gangl. pterygopalatinum 
minir; 3 -  n. auricularis magnus; 4 ,5  -  rami dor- 
qanot-tanglay chuqurchasida joylashib: 
sales 
cervicales;  6  -   n.  transversus  colli;
a) sezuvchi tolalar -  
n.n. pterygo-palatini 
ni V  ju ft 
7 “  n- mandibularis; 8 -  n. maxillaris; 9 -  n. oph-
•
1 1
*  u-