N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor

lig.  thyroepiglotticum  
-  hiqildoq  usti  to g ‘ayi  va qalqonsim on  to g ‘ay orasida tortilgan;
b) 
lig.  h yoepiglotticum  
-  hiqildoq  usti  to g ‘ayi  bilan  til  osti  suyagi  orasida  tortiladi.
H iqildoq  usti  to g ‘ayi  oldida  y o g ‘  tanachasi 
-   corpus  adiposum  preepiglotticum 
k o ‘rinadi.
U ning qolgan m ayda to g ‘aylari: shoxsim on ham da ponasim on tog‘ay boylam lari orasida joylashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H iqildoqning  qalqonsim on  to g ‘ayi  til  osti  suyagi  bilan 
m em brana  thyrohyoidea 
pardasi  vosita­
sida birlashadi.  Bu pardaning o ‘rtasi qalinlashgan b o ‘lib, 
lig. thyrohyoideum  medianum 
boylam ini 
hosil qiladi.  Bu pardaning ikki yon tarafidaesa 
lig. thyrohyoidea lateralia 
boylam i hosil b o ‘ladi.  Bu 
yon boylam  tarkibida 
cartilago triticea 
tog‘ayi joylashadi.  Til osti suyagi bilan hiqildoq usti  to g ‘ayi
ham  
lig.  hyoepiglotticum 
boylam i  vositasida 
b irik k an .  H iqildoq  usti  to g ‘ayi  qalqonsim on 
to g ‘ay  bilan 
lig.  thyroepiglotticum 
vositasida 
birlashadi.  U zuksim on  va  qalqonsim on  tog‘ay 
orasida 
lig. cricothyroideum 
joylashgan.
A ham iyatli  b o y lam lard an   yana  biri  chin 
ovoz boylam i -  
lig. vocale. 
Chin  ovoz boylami 
qalqonsim on  tog‘ay  ichki  yuzasidan  boshlanib, 
c h o ‘m ich sim o n   to g ‘ayning  ovoz  o ‘sim tasi  -  
p ro cessus  vocalis 
ga  b irik a d i.  C h in   o v o z  
b o y la m in in g   y u q o ri  so h a sid a   y o lg ‘on  ovoz 
boylam lar,  dahliz  boylam i 
-   lig.  vestibulare 
joylashadi.  Bu  boylam   tutam larining  yo ‘nalishi 
chin  o voz  bo y lam i  to la la rig a   parallel  holda 
y o ‘naladi.  H iqildoq  to g ‘aylari  o ‘zaro  birlashib, 
b o ‘g ‘im lam i  hosil  qiladi.  Q alqonsim on  tog‘ay 
bilan uzuksimon tog‘ay orasida 
art. cricothyroi- 
dea 
b o ‘g ‘imi m avjud.  Bu b o ‘g ‘im qalqonsim on 
to g ‘ayning pastki  shoxlari va uzuksim on  tog‘ay 
orasida joylashgan.  Bu b o ‘g ‘imda kapsula -  
cap- 
sula articularis cricothyroidea 
b o ‘lib, quyidagi 
boylam lar mavjud:
a) 
lig.  ceratocricoideum   -  
qalqonsim on 
to g ‘ayning pastki  shoxi bilan  uzuksim on tog‘ay 
orasida joylashadi;
b) 
lig. cricothyroideum medianum 
-  uzuk­
sim on  to g ‘ayning  ustki  yuzasidan  qalqonsim on 
to g ‘ayga tortilgan;
d) 
lig.  cricotracheale 
-   uzuksim on  tog‘ay 
bilan traxeya tog‘ayi  orasida joylashgan.
Bu  b o ‘g ‘im dagi  harakat  n atijasida  uzuk­
sim on  to g ‘ayning  oldingi  yuzasi  qalqonsim on 
to g ‘ayga  yaqinlashadi.  Uzuksim on  to g ‘ayning 
o rq a   q ism i  va  c h o ‘m ic h sim o n   to g ‘ay  e s a , 
aksincha,  bu  b o ‘g ‘im da  orqaga  suriladi.  N ati­
ja d a,  ovoz  burm asi  va  boylam i  taranglashadi. 
U zuksim on  tog‘ay  bilan  ch o ‘michsim on  tog‘ay 
orasida 
art. cricoarytenoideae 
bo ‘g ‘imi boMadi. 
Bu  b o ‘g ‘im da  ch o ‘m ichsim on  to g ‘ay  o ‘z  o ‘qi 
atrofida aylanadi.
84-rasm . H iqildoq b o y lam lari va b o ‘g‘im lari (orqa 
tomondan).
1  -   carina  cpiglottidis;  2  -   cartilago  ep ig lo ttica; 
3 -  cornu minus ossis hyoidei; 4 -  os hyoidcum; 5 -  com u 
majus  ossis  hyoidei;  6  -   foramen,  a.  et  n.  laryngeorum 
supp.;  7  -   lig.  thyroepiglotticum ;  8  -   lig.  co rniculo- 
pharyngeum ;  9  -   lig.  c ric o ery ta en o id eu m   p o stc riu s 
(articulatio  et  capsula  articu laris  crico ary tacn o id ea); 
10  -   c artila g o   c rico id ea;  11  -   trac h ea;  12  -   p aries 
m em branaceus  tracheae;  13  -   cartilagines  tracheales;
14  -   gl.  trachcalis;  15  -   lig.  ceratocricoideum   lateralc 
(capsula  a rticu laris  c rico th y ro id ea);  16  -   a rticu la tio  
cricothyroidca;  17  -   cornu  inf.  cartilaginis  thyroidcae;
18  -   lig.  ccratocricoidcum   posterius;  19  -   processus 
m uscularis;  20  -   cartilag o   thyroidea;  21  -   cartila g o  
arytaenoidea;  22  -  cartilago comiculata;  23  -  cornu  sup. 
cartilaginis  thyroidcae;  24  -   m em brana  thyrohyoidea; 
25  -  lig.  thyrohyoideum;  26 -  cartilago  triticea.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H iqildoq  to g ‘aylari  orasidagi  m ushaklar  uch  guruhga  boMinadi:
1)  k o n stru k to rla r  (siq u v ch i);  2)  d ila ta to rlar  (kengaytiruvchi);  3)  ovoz  boylam i  tarangligini 
o ‘zgartiruvchilar.  Bu  m ushaklarning  ham m asi  ko ‘ndalang-targ‘il  mushak  tolalaridan  tashkil  top­
gan.
I.  K onstruktorlar:  1) 
m.  cricoarytenoideus  lateralis 
-   uzuksimon  tog‘ay  bilan  ch o ‘m ichsim on 
to g ‘a y la r   o ra sid a g i  yon  ( la te ra l)  m u sh a k .  U zu k sim o n   to g ‘ayning  yon  y u za sid a n   b o sh la n ib , 
c h o ‘m ichsim on  to g ‘ayning 
processus  niuscularis 
o ‘sim tasiga  birikadi.  M ushaklarning  qisqarishi 
n atija sid a 
processus vocalis 
ham da ovoz boylam lari  o ‘zaro yaqinlashib, ovoz tirqishi  torayadi.
2)  m . 
arytenoideus  transversus 
-   c h o ‘m ichsim on  to g ‘aylar  orasidagi  k o ‘ndalang  m ushak. 
C h o ‘m ic h sim o n   to g ‘a y la r  o rq a   y u z a la rin i  o ‘zaro   b irla sh tirad i.  M ushak  q isq a rish i  n atija sid a 
c h o ‘m ichsim on  to g ‘aylar o ‘zaro yaqinlashadi  ham da ovoz  tirqishining orqa  sohasi  torayadi.
3)
  m.  arytenoidei  obliqui 
-   c h o ‘m ichsim on  to g ‘aylar  orasidagi  qiyshiq  mushak.  K o‘ndalang 
m u s h a k la rn in g   o rq a  y u z a sid a   jo y la s h ib ,  c h o ‘m ic h sim o n   to g ‘a y larn in g   asosi  o rq ali  ik kinchi 
c h o ‘m ichsim on  to g ‘ayning  uchiga  y o ‘naladi.  Bu  m ushak  tolalari  cho‘m ichsim on  va  hiqildoq  usti 
to g ‘aylari orasidagi 
m. aryepiglotticus 
m ushagi tolalariga davom  etadi.  Bu m ushaklarning qisqarishi 
o voz  tirqishini  toraytiradi.
4) 
m.  thyroarytenoideus 
-   qalqonsim on  m ushak  orqa  yuzasida  boshlanib,  c h o ‘m ichsim on 
to g ‘ay n in g  
processus  m uscularis 
o ‘sim tasiga birikadi.  Bu  mushak tarkibida qalqonsim on  hiqildoq 
usti  qism lari  -  
pars thyroepiglottica 
b o ia d i.
M ushak  qisqarishi  hiqildoq  b o ‘sh lig ‘ini  toraytiradi  ham da ovoz boylam ini  bo ‘shashtiradi.
II.  K engaytiruvchi  m ushaklar:  1) 
m. cricoarytenoideus posterior 
-  uzuksim on  to g ‘ay orqa yu­
zasidan  boshlanib,  c h o ‘m ichsim on  to g ‘ayning 
processus  muscularis 
o ‘sim tasiga birikadi.  M ushak 
q isqarishi natijasida uning o ‘sim talari o ‘zaro yaqinlashadi, lekin ovoz o ‘sim talari va ovoz boylam lari 
uzoqlash ad i,  tirqish  kengayadi.
2) 
m. thyroepiglotticus 
-  qalqonsim on  to g ‘ay  ichki yuzasida boshlanib, hiqildoq usti tog‘ayiga 
birikadi.  M ushak  tolalari  hiqildoqqa  kirish  teshigini  kengaytiradi.
III.  O voz boylam i  tarangligini  o ‘zgartiruvchi  m ushaklar:
1) 
m.  cricothyroideus 
-   uzuksim on  to g ‘ay  bilan  qalqonsim on  tog‘ayning  pastki  shoxi  orasida 
tortilgan  boMadi.  Bu  m ushak  tarkibida  to ‘g ‘ri  tolalardan  hosil  bo‘lgan qism 
-  pars  recta 
va qiyshiq 
tolalard an   hosil  b o ‘lgan  qism  -  
pars obliqua 
boMadi.
M ushak qisqarishi natijasida qalqonsim on to g ‘ayning pastki qismi orqaga tortiladi, yuqori qismi 
esa  o ld in g a y o ‘naladi.  N atijada,  ovoz boylam ining birikish  nuqtalari  o ‘zaro  uzoqlashadi  va boylam  
taranglashadi.
2) 
m.  vocalis 
-   chin  ovoz  boylam i  tarkibida  y o bnaladi.  Q alqonsim on  to g ‘ay  ichki  yuzasidan 
bosh lan ib ,  c h o ‘m ichsim on  to g ‘ayning ovoz o ‘sim tasi  lateral  yuzasiga birikadi.  M ushak  tolalarining 
qisqarishi  natijasida chin  ovoz boylam ining birikish  nuqtalari  o ‘zaro yaqinlashadi  va ovoz boylam i 
b o ‘shashadi.
H iqildoq m ushaklari.  H iqildoqni  harakatga keltiruvchi  mushaklar: 
m.sternohyoideus;  m. ster- 
nothyroideus;  m. thyrohyoideus.
1)
  O voz y o rig ‘ini  kengaytiradigan  m ushaklar -  
m. cricoarytenoideus posterior.
2) O voz yo rig ‘ini  toraytiradigan m ushaklar -  
m. cricoarytenoideus lateralis;  m. arytenoideus 
transversus;  m. arytenoideus obliquus.
3) O voz burm alarini (boylam ini) taranglaydigan m ushaklar -  
m.thyro-arytenoideus; m. vocalis; 
m. cricothyroideus anterior.
1)  H iqildoq  usti  to g ‘ayini  tushiruvchi  m ushaklar 
-  m. aryepiglotticus;  m. thyroepiglotticus.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.2.2.1. 
H iq ild o q   b o ‘s h lig ‘i -  c a v ita s   la r y n g is
(85-rasm )
H iqildoq  b o ‘shlig‘iga  kirish  teshigi  -   ad itu s  la ry n g is   hiqildoq  usti  to g ‘ayi,  c h o ‘m ichsim on 
to g ‘ayining uchi  va yon  sohada plica  ary e p ig lo ttica e b unnalari  orasida jo ylashadi.
H iqildoq b o ‘shlig‘i qum  soatiga o ‘xshash tuzilishga ega. U ning yuqori kengaygan qism i hiqildoq 
dahlizi  -   v estib u lu m   la ry n g is  deyiladi.  Dahliz  b o ‘sh lig ‘ining  pastki  chegarasi  p lic a  v e s tib u la ris  
burm alarigacha davom  etadi.  Bu burm alar yolg‘on ovoz boylam idan  lig.  v e s tib u la ris  hosil  boMadi. 
Bu  boylam lar orasida  esa  dahliz tirqishi  -   rim a  v estib u li  hosil  boMadi.  D ahliz burm asining  ostida, 
chin  ovoz  boylam lari  -   lig.  vocale  ishtirokida  plica  vo- 
calis burm asi hosil boMadi.  P lica v e stib u la ris bilan p lic a 
vocalis burm alari orasida hiqildoq qorinchasi b o ‘shligM -  
v e n tric u lu s  la ry n g is joylashgan.
Ikki chin ovoz boylam lari orasidagi toraygan tirqish -  
rim a  g lo ttid is orqali kengaygan hiqildoq osti b o ‘shligM -  
c a v ita s  in fra g lo ttic a   ga  o ‘tiladi.  Chin  ovoz  boylam lari 
orasidagi  tirqish -  r im a  glo tto d is ning quyidagi  qism lari 
boMadi:
a) p a r s   in te rm e m b ra n a c e a  -  parda orasidagi  qism ;
b)  p a r s   i n t e r c a r t i l a g i n e a   -   to g ‘aylar  o ra sid a g i 
qism ;
d) p a r s  in te ra ry te n o id e a  -  ch o ‘m ichsim on to g ‘aylar 
orasidagi burm a.
0 ‘z  n avbatida,  hiq ild o q   osti  b o ‘shligM  trax e y ag a 
davom   etadi.  H iqildoqning  ichki  yuzasi  shilliq  qavati  -  
tu n ic a   m u co sa  da g la n d u la e  la ry n g e a le s boMadi.
85-rasm .  Hiqildoq  b o ‘shlig‘j  (sagittal  kesimida).
1  -  epiglottis;  2 -  aditus  laringis;  3  -  vestibulum  laringis;  4 -  plica aryepiglottica;  5 -  pars  laryngea pharyngcs;
6 -  tuberculum cuneiforme; 7 -  tuberculum comiculatum; 8 -  m.arythenoideus; 9 -  tunica mucosa pharyngis;  10 -  lamina 
cartilaginis  cricoideae;  11  -   oesophagus;  12  -   cartilago  trachealis;  13  -   trachea;  14  -   arcus  cartilaginis  cricoideae;
15  -   lig.  cricothyroideum;  16 -  cavum  infraglotticum;  17  -  cartilago  thyroidea;  18  -   plica  vocalis;  19 -  ventriculus 
larynges; 20 -  plica vestibularis; 21 -  lig. thyroepiglotticum; 22 -  lig. thyrohyoideum m edianum; 23 -  corpus adiposum 
larynges;  24 -  os hyoideum;  25 -  lig.  hyoepiglotticum;  26 -  plica glossoepiglottica mediana.
6.2.3. 
T ra x e y a  -  tr a c h e a
(86-rasm )
T raxeya  h iq ildoqning  davom i  boMib,  VI  b o ‘yin  u m urtqasidan  V  k o ‘krak  u m u rtq a sig ac h a 
davom  etadi.  Traxeyaning bo ‘yin qism i  p a rs c e rv ica lis, k o ‘krak  qism i  esa p a r s  th o ra c ic a  deyiladi. 
Traxeyaning  pastki  uchi  ikki  asosiy  bronxga  ajraladi.  U ning  boMinish  sohasi  b ifu rc a tio   tr a c h e a e  
deyiladi.  Traxeyaning bronxlarga boMinish  sohasida  ichki  yuzasida  b o ‘rtib chiqqan  hosila -  c a r in a  
tra c h e a e   yuzaga  keladi.  Traxeyaning  orqa  yuzasida  q izilo‘ngach joylashadi.  U ning  asosini  yarim
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

halqasim on  to g ‘aylar  -  
cartilagne  tracheales 
hosil  qiladi.  Traxeya  to g ‘aylari  oslida  halqasim on 
m ushak  tolalari  -  
m.  trachealis 
boMadi.  T o g ‘aylar  o ‘zaro 
ligg.  annularia 
boylam lari  vositasida 
q o ‘shiladi. T o g ‘ay lam in g o rq a uchlari q o ‘shilm aganligidan bu sohada mushak tolalari boMgan parda -  
paries  m em branaceus 
hosil  boMadi.  T raxeyaning  ichki  yuzasida  kiprikli 
epiteliy 
bilan  qoplangan 
shilliq  qavat  hosil  boMadi.
6.2.4.  B ronxlar
(86-rasm )
B ro n x la r  -  
bronchus 
havoni  traxeyadan  o ‘pka  alveolalarigacha  oM kazadigan,  uni  teskari 
y o ‘nalishini  ta ’m inlaydigan,  havoni  zararli  zarrachalardan  tozalaydigan  a ’zodir.  Bronxlar  oldingi 
ichak nayining ventral qism idan taraqqiy etib, uning devori entoderma va m ezoderm adan rivojlanadi.
T rax ey an in g   ikkiga  boMinishi  natijasida  ikkita  asosiy 
bronxlar -  
bronchi  p rin cip als  dexter et  sinister 
hosil 
boMadi.  0 ‘ng  bronx  kengroq,  lekin  kaltaroq  boMadi. 
U  vertikal  h olda joylashganligidan,  traxeyaning  davo- 
m idek  k o ‘rinadi.  Aksincha, chap  bronx  torroq,  uzunroq 
va traxeya bilan  hosil etgan  burchagi  kichikroq boMadi. 
B ronxlar d evorining tuzilishi  traxeya  devoriga  o ‘xshab 
ketadi.  A sosiy bronxlar o ‘pka darvozasiga kirib, m ayda- 
roq  b ronxlarga  boMinadi.
86-rasm .  T rax ey a  va  b ro n x lar.
1  -   p r o m in e n tia   la ry n g c a ;  2  -   c a r tila g o   th y r o id e a ; 
3  -   lig.  cricothyroideum;  4  -   cartilago  cricoidca; 
5 
-   cartilagines 
tr a c h e a le s ;  6  -   lig .  c r ic o tr a c h e a le ;  7  -   lig g .  a n u la r ia ;
8  -  oesophagus;  9  -  bifurcatio tracheae;  10 -  bronchus  principalis 
dexter;  11  -   bronchus  principalis  sinister;  12  -   bronchus  lobaris 
su p e rio r  d e x te r;  13  -   a.  pulm o n alis  sin istra;  14  -   bronchus 
lobaris  superior sinister; 
15 
-  a.  pulmonalis dexter;  16 -  bronchus 
lobaris  m edius  dexter;  17  -   bronchus  lobaris  inferior  dexter; 
18 -  bronchus lobaris inferior sinister;  19 -  oesophagus; 20 -  aorta;
21  -  v.  azygos.
6.2.5. 0 ‘pka -  pulmones
(87-rasm )
0 ‘pk'a  k o ‘krak  qafasi  -  
cavitas  thoracis 
da joylashadi.  0 ‘ng o ‘pka 
pulmo dexter, 
chap  o ‘pka 
pulmo sinister 
deyiladi.
0 ‘ng o ‘pkaning hajm i  kattaroq  boMadi.
H ar  b ir  o 'p k a n in g   aso si 
-   basis  pulm onis, 
uchi  -  
apex  pulm onis 
boMadi.  0 ‘p k an in g  
p a s tk i  y u z a si  d ia fra g m a g a   -  
facies  d iap h ra g m atic a, 
tashqi  yuzasi  q o v u rg ‘a la rg a   -  
facies 
costalis 
q aragan,  ichki  yuzasi  -  
facies  m ediastinalis 
boMadi.  U ning  oldingi  cheti 
margo  an­
te rio r, 
p astk i  cheti  -  
m argo  inferior 
boMadi.  0 ‘p k an in g   ichki  y u za sid a  uning  darv o zasi  -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

87-rasm .  0 ‘pka (ko‘krak  qafasining old devori qirqilgan).
I  -   os  hyoideum ;  2  -   m em brana  thyrohyoidea;  3  -   lig. 
th y rohyoideum   m edianum ;  4  -   c artilago  thyroidca;  5  -   lig. 
cricothyroideum;  6  -   cartilago  cricoidea;  7  -   trachea;  8  -   a.  ca- 
ro tis   c o m m u n is  d e x tra ;  9  -   a.  c a ro tis  com m unis  s in is tra ;
10  -   a.  subclavia  dextra;  11  -   a.  subclavia  sinistra;  12  -   v.  bra- 
c h io c e p h a lic a   d e x tra ;  13  -   v.  b ra c h io c e p h a lic a   s in is tr a ;
14  -   thym us;  15  -   costa;  16  -   pleura;  17  -   lobus  su p erio r;
18  -   lobus  superior;  19  -   cor;  20  -   incisura  cardiaca  pulm onis 
sin istri;  21  -   lingula  pulm o n is  sin istri;  22  -   lobus  m ed iu s;
23  -   re c e s s u s   c o s to m e d ia s tin a lis ;  24  -   p leu ra   c o s ta lis ;
25,  26  -   lobus  inferior;  27  -   recessus  costodiaphragm aticus;
28 -  pleura diaphragmatica; 29 -  cartilago costae VII; 30 -  processus 
xiphoideus.
hilum  pulmonis 
b o ‘lib,  asosiy  bronx,  o ‘pka  arteriyasi, 
nervi,  venasi,  lim fa tom irlari  bilan  to ‘lib  turadi  va o ‘pka 
ildizi 
radix pulmonis 
deyiladi.
0 ‘pka  yuzasi  egati 
fissurae  interlobare 
vositasida 
b o ‘laklarga ajragan boMadi.  Har bir o ‘pkada uchraydigan
qiyshiq y o ‘nalgan e g a t -  
fissura obliqua 
yuqorigi va pastki b o ‘laklam i o ‘zaro ajratadi. 0 ‘ng o ‘p kada 
q o ‘shim cha gorizontal e g a t
-fissura horizontalis 
uchraydi. Bu egat o ‘ng o ‘pkaning yuqori boMagidan 
o ‘rta boMakni  ajratadi.  Shunday  qilib,  o ‘ng o ‘pka  tarkibida  3  ta  b o ‘lak: 
lobus superior,  medius  et 
inferior 
boMadi.  Chap o ‘pkada esa 
lobus superior 
va 
lobus inferior 
boMaklari boMadi.
6.2.5.1. 0 ‘pka ichida b ro n x larn in g  boMinishi
0 ‘pka  darvozasidan  o ‘tgan  asosiy  bronx,  o ‘pka  ichida  uning  boMaklari  soniga  m os  ravishda 
boMinadi.  BoMak bronxlari -  
bronchus lobares 
o ‘ng o ‘pkada 3  ta,  chap o ‘pkada 2  ta boMadi.
BoMak  bronxlarining  boMinishi  natijasida  o ‘pkaning  segm ent  deb  ataladigan  q ism iga  to ‘g ‘ri 
keladigan segm entar b r o n x la r - 
bronchus segmentales 
hosil  boMadi.
I.  0 ‘ng  o ‘pkaning  yuqori  boMagi  bronxi 
bronchus  loboris  superior  dexter 
segm entlarining 
bronxlari:
1) bronchus segmentalis apicalis 
(B -I) -  yuqori  boMak uchidagi  segm ent bronxi;
2)
 bronchus segmentalis posterior 
(В- I I) -  yuqori  boMakning orqa segm ent bronxi;
3)
 bronchus segmentalis anterior 
(В—III) -  yuqori boMakning oldingi  segm ent bronxi;
II.  0 ‘ng o ‘pka o ‘rta boMagi  bronxi -  
bronchus lobaris medius 
ning segm entar bronxlari:
1) 
bronchus segmentalis lateralis 
(B -IV   ) -  o ‘rta boMakning lateral  segm ent bronxi;
2) 
bronchus segmentalis medialis 
(B -V ) -  o ‘rta boMakning m edial  segm ent bronxi;
III.  0 ‘ng  o ‘pkaning pastki  boMagi  bronxi  -  
bronchus  lobaris  inferior dextra 
ning  segm entar 
bronxlari:
1) 
bronchus segmentalis superior 
(B -V I) -  pastki  boMak ustki  segm entining bronxi;
2) 
bronchus  segmentalis  basalis  media 
(B -V II)  -   pastki  boMak  asosining  m edial  segm ent 
bronxi;
3) 
bronchus segmentalis  basalis anterior 
(B -V III) -  pastki  boMak asosining  oldingi  segm ent' 
bronxi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4)
  bronchus  segmentalis  basalis  lateralis 
(B -IX )  -   pastki  b o ‘lak  asosining  lateral  segm ent 
bronxi;
5) 
bronchus  segmentalis  basalis  posterior 
( B -X )  -   pastki  b o ‘lak  asosining  orqa  segm ent 
bronxi;
IV. 
Bronchus lobaris superior sinistra 
-  chap o ‘pkaning ustki  b o ‘lak bronxi:
1) 
bronchus segmentalis apicoposterior 
(B I+B II) -  ustki bo‘lak ch o ‘qqisining va orqa sohasi- 
n ing  segm ent bronxi;
2) 
bronchus segmentalis anterior 
(В—III) -  ustki  boMakning oldingi  segm ent bronxi;
3) 
bronchus lingularis superior 
(B -IV ) -  ustki  boMakning ustki  tilchali  segm ent bronxi;
4 )
 bronchus lingularis inferior 
(B -V ) -  ustki  boMakning pastki  tilchali  segm ent bronxi;
V. 
Bronchus lobaris inferior sinister 
-  chap o ‘pkaning pastki boMak bronxi:
1) 
bronchus segmentalis superior 
(B -V I) -  pastki  boMakning yuqori  segm ent bronxi;
2) 
bronchus  segmentalis  basalis  medialis 
(B -V II) -  pastki  boMak  asosining  m edial  segm ent 
bronxi;
3) 
bronchus segmentalis basalis anterior 
(B -V III) -  pastki  boMak  asosining oldingi  segm ent 
bronxi;
4) 
bronchus  segmentalis  basalis  lateralis 
(B -IX )  -   pastki  boMak  asosining  lateral  segm ent 
b ronxi;
5) 
bronchus  segmentalis  basalis  posterior 
(B -X )  -   pastki  boMak  asosining  orqa  segm ent 
bronxi.
0 ‘p ka  segm entlari  ichidagi  bronxlarga 
bronchi  intrasegmentales 
deyiladi  0 ‘z  navbatida,  bu 
b ro n x lar ham  m aydaroq bronxlarga boMinadi.  B ronxlam ing o ‘pka ichida 8 m arotaba boMinishi nati­
ja s id a  boM akchalararo b ronxiolalar -  
bronchioli lobularis 
hosil boMadi.  Bu bronxiolalam ing  ichki 
d iam etri  1  m m   ga  to ‘g ‘ri  keladi.  H ar bir o ‘pkada  8 0 0 -1 0 0 0   ta boMakcha  boMadi.  Bronxiolalam ing 
n av b atd ag i boMinishi n atijasida diam etri  0 ,3 -0 ,5   m m  ga teng boMgan  oxirgi  bronxiola -  
bronchioli 
term inates 
hosil boMadi. O xirgi bronxiolaning boMinishi natijasida nafas bronxiolalari -  
bronchioli 
respiratorii 
hosil boMadi. N afas bronxiolalari devoridan alveolar n a y la r - 
ductuli alveolares 
ajralib, 
bu n ay la r alveolar qopchalar -  
sacculi alveolares 
bilan tugaydi. Qopcha devorlari qon tom irlar bilan 
q o p lan g an  boMib, bu sohada gaz alm ashinadi.
B ronxlar devorining tuzilishi traxeyaning tuzilishiga to ‘g ‘ri keladi. Asosiy bronxlar ham da boMak 
b ronxlar devoridagi to g ‘ay yarim halqasim on shaklda boMadi. Segmentar bronxlardan keyingi bronxlar 
d evo rid ag i  to g ‘aylar  yarim oysim on  shaklga  ega.  T o g ‘ayning  ichki  yuzasida  silliq  m ushak  toluiui» 
boMib, bu tolalar b ronxlam ing boMinish sohasida halqasim on shaklga ega boMadi. Ichki yuzasida kip- 
rikli epiteliy hujayralari va shilliq bezlar boMadi. B ronxlam ing 8 ga boMinishi natijasida diametri  1  mm 
ga ten g  boMgan boMakcha bronxiolasi -  
bronchioli lobularis 
hosil boMadi.  BoMakcha bronxiolasiga 
to ‘g ‘ri k elgan o ‘pka qism iga ikkilam chi boMakcha 
lobuli pulmonis secundarii 
deyiladi.  BoMakcha 
bron x io lasi oxirgi bronxiolaga boMinadi. O xirgi bronxiola -  
bronchioli terminates 
devorida to g ‘ay 
m oddasi uchram aydi, shilliq bezlar boMmaydi. O xirgi bronxiolalar nafas bronxiolalari -  
bronchiola 
respiratorii 
ga, ular esa nafas yoMlari -  
ductuli alveolares 
ga davom etib, nafas xaltachalari -  
sacculi 
alveolares 
bilan tugaydi. 0 ‘pkaning eng kichik m orfo-funksional birligiga 
atsinus 
deyiladi. Atsinus 
b itta 
bronchioli term inalis 
ning boMinishidan hosil boMadigan 
bronchioli respiratorii, du u u li al­
veolares, sacculi alveolares 
dan tashkil topadi. Bitta 
bronchioli respiratorii 
ning boMinishidan hosil 
boMgan 
ductuli alveolares 
va 
sacculi alveolares 
larga birlam chi boMakchalar -  
lobulus pulmonis
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

prim arius 
deyiladi.  A lveolar xaltachalar yigMndisi  3 0 0 -3 5 0   m ln  ga  teng.  X altachalar  yuzasi  35  m 
kvadratdan  100  m  kvadratgacha  boMadi.  A tsinuslam ing  q o ‘shilishi  natijasida  b o M a k ch a lar- 
lobuli 
hosil  boMadi.  BoMakchalar  yigMndisi  segm enllam i  hosil  qiladi.  S egm entlar  esa  o ‘pka  boMaklarini 
tashkil  etadi.  0 ‘ng o ‘pka  3  ta  boMakdan,  chap o ‘pka  esa  2  ta boMakdan  tashkil  topadi.
6.2.5.2. 0 ‘pka  segm entlari
R entgenanatom   R oxlin  tadqiqotlariga  asosan,  o ‘ng  o ‘pka  12  seg m en td an ,  chap  o ‘pka  esa
11  segm entdan  tashkil  topgan.  1955-yili  Parijda  qabul  qilingan  m a ’lum otlarga  asosan,  o ‘ng  o ‘pka
11  segm entdan, chap o ‘pka esa  10 segmentdan  tashkil  topgan.  X alqaro  nom enklaturaga asosan,  har 
ikkala o ‘pkada  10 tadan  segm ent boMadi.
0 ‘ng  o ‘pkaning  yuqori  boMagida  uchta  segm ent  boMadi: 
segmentum  apicale  (S.I),  segmen­
tum  posterius (S.II), segmentum  anterius (S.1II). 
0 ‘ng  o ‘pkaning o ‘rta boMagida  ikkita segm ent 
boMadi: 
segmentum  laterale (S.IV), segmentum  mediale (S.V). 
0 ‘ng o ‘pkaning  pastki  boMagida 
beshta  segm ent  boMadi: 
segmentum  superius  (S.VI),  segmentum  basale  mediale  (cardiacum ) 
(S.VII),  segmentum  basale  anterius  (S.VIII),  segmentum  basale  laterale  (S.1X),  segmentum 
basale posterius (S.X).
C h ap   o ‘p k an in g   y u q o ri  boM agida  beshta  se g m e n t  boM adi: 
segm entum   ap ico po sterius 
(S.I—11) 
-   o ‘z  navbatida,  bu  segm ent 
segmentum  apicale  (S.I) 
va 
segmentum  posterius  (S.II) 
lardan  hosil  boMadi, 
segmentum  anterius (S.II 1),  segm entum   lingulare  superius  (S.  IV),  seg­
mentum  lingulare  inferius  (S.V). 
C hap  o ‘pkaning  pastki  boMagi  beshta  seg m en td an   hosil  b o ‘1- 
gan: 
segmentum  superius (S.VI), segmentum  basale  mediale (cardiacum) (S.VII), segmentum 
basale anterius (S.VIII), segmentum basale laterale (S.IX), segmentum basale posterius (S.X).
6.2.6.  Plevra -  p leura
0 ‘pka  tashqi  tarafdan  ham da  k o ‘krak  qafasi  devorlari  plevra  deb  nom lanadigan  seroz  parda 
bilan  o ‘ralgan.  Plevra  ikki  qism dan  hosil  boMadi:  o ‘pkaning  tashqi  yuzasini  o ‘rab  olgan  seroz  par­
da 
pleura  visceralis 
deyilsa,  k o ‘krak  qafasining  ichki  yuzasi 
pleura  parietalis 
bilan  qoplangan 
boMadi.  0 ‘pka  o ‘rab  olgan  visseral  plevra  o ‘pka  darvozasi  sohasidagi  boylam   -  
lig.  pulmonale 
vositasida  diafragm a  yuzasidagi  parietal  plevraga  davom   etadi.  V isseral  va  parietal 
plevra  tu ­
nica  serosa 
va 
tela  subserosa 
qavatlaridan  iborat.  Parietal  plevra  bir butun  seroz  parda  b o ‘lsa-da, 
uch  qism ga  boMinadi:  1) 
pleura  costalis 
-   qov u rg ‘alam ing  ichki  yuzasini  qoplagan  seroz  parda;
2) 
pleura diaphragm atica -  
diafragm aning k o ‘krak qafasiga qaragan y uzasini o ‘rab turgan seroz 
parda; 3) 
pleura mediastinalis 
-  to ‘sh suyagi ichki yuzasidan um urtqa p o g ‘o n asining yon yuzasiga 
vertikal  holatda  tortilgan  seroz parda.  Bu  seroz pard a oldingi  sohada 
pleura costalis 
ga,  pastda -  
pleura diaphragm atica 
ga va o ‘pka darvozasi sohasida visseral plevraga davom  etadi. V isseral va 
parietal  seroz pardalar orasidagi  manfiy bosim ga ega boMgan  b o ‘shliq 
cavitas pleuralis 
deyiladi. 
P arietal  plevra  qism lari  orasida  ham   b o ‘shliqlar  boMib, 
recessus  pleuralis 
-   p lev ra  c h o ‘ntaklari 
deyiladi.  H ar  ikkala  tarafdagi  plevral  b o ‘shliq  sohasida,  q o v u rg ‘a  va  d iafragm ani  o ‘rab  turgan 
seroz pardalar orasida -  
recessus costodiaphragm aticus 
boMadi.  Bu  c h o ‘n ta k lar k o ‘krak  q afa si­
ning  pastki  yon  sohasida joylashadi.
Faqat  chap  plevral  b o ‘shliqda,  yurak  sohasidagi 
pleura costalis 
va 
pleura  mediastinalis 
par- 
dalari  orasida joylashgan ch o ‘ntak -  
recessus costomediastinalis 
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.2.7.  K o‘ks o ra lig ‘i -  m ediastinum
K o ‘krak  qafasin in g   o ‘rtasida,  ikkita 
pleura  mediastinales 
pardasining  orasida  a ’zolar  bilan 
to ‘lib  turgan  soha  k o ‘ks  o ra lig ‘i  -  
mediastinum  
deyiladi.  Ko‘ks  o ralig ‘ining  devorlari  quyidagi- 
lard an   iborat:  oldingi -   to ‘sh  suyagi  va q o v u rg ‘alar;  pastki  -  diafragm a;  orqa  sohasida -  um urtqa 
p o g ‘onasi;  ikki  yon  sohada -  
pleura  mediastinalis.
K o ‘ks  oralig ‘ini  ikki  qism ga ajratish  m um kin:  oldingi  -  
mediastenum  anterius 
va orqa 
-  me- 
diastenum  posterius 
qism lari.  Bu b o ‘lim lar orasidagi  chegara o ‘pka  ildizining orqa yuzasi  b o ‘ylab 
o ‘tkazilgan  frontal  yuza hisoblanadi  (traxeya va bronxlam ing orqa yuzasiga to‘g ‘ri  keladi).
O ldingi  k o ‘ks  o ralig ‘ida  quyidagi  a ’zolar joylashgan:  yurak,  perikard,  ayrisim on  bez, 
v.  cava 
superior, aorta ascendeus, arcus aortae, 
o ‘pka venalari,  traxeya, bronx, 
n. phrenici, 
bronx arteri- 
yalari  va venalari,  lim fatik tugunlar.
O rq a k o ‘ks  o ralig ‘ida  quyidagi  a ’zolar joylashadi:  q iz ilo ‘ngach,  ko ‘krak  aortasi,  k o ‘krak  limfa 
y o ‘li,  lim fa tugunlari, 
v. cava inferior, v. azygos et hemiazygos, n. n. splanchnice, n. vagi. 
Yangi 
m a ’lum otlarga asosan k o ‘ks o ralig ‘i yuqorigi va pastki b o ‘limlarga b o ‘linib, 
mediastinum superius 
va 
mediastinum   inferius 
deyiladi.  Bu  holda  chegara  to ‘sh  suyagining  q o ‘ndog‘i  va  tanasi  orasi 
b o ‘y lab   gorizontal  sathda  orqadan  IV -V   k o ‘krak  um urtqalariga  y o ‘naladi.  Pastki  k o ‘ks  o ralig‘i 
oldingi, o ‘rta va orqa b o ‘lim larga b o ‘linadi  va 
m ediastinum anterius, mediastinum  medium, me­
diastinum  posterius 
deyiladi.  O ldingi  k o ‘ks o ralig ‘i  to ‘sh  suyagining tanasi  bilan perikard orasida, 
o rqa k o ‘ks oralig ‘i  esa perikardning orqa yuzasi bilan  k o ‘krak umurtqalari  orasida joylashadi.  0 ‘rta 
k o ‘ks  o ralig ‘ida perikard,  yurak va asosiy  bronxlar joylashadi.
6.3.  Ichki  sekretsiya bezlarining funksional 
anatom iyasi
(88-rasm )
O rganizm dagi  har xil  a ’zolarining unum li  kelishib  ish- 
lashida  asosiy  o ‘rin  tutadigan  xususiyati  -   bu  a ’zolam ing 
bir-biri  bilan  kim yoviy  b o g ‘liqligidir.  Bu  b o g ‘liqlik  butun 
hayvonot  olam iga  taalluqli  b o ‘lib,  organizm ning  m a’lum 
b ir  qism larida  ishlab  chiqarilgan  kim yoviy  m oddalam ing 
qon  tom irlari  orqali  qonga  o ‘tib,  a ’zolam ing  bir  m e’yorda 
ishlashini  ta ’m inlab  turilishi,  albatta,  nerv  sistem asining 
ta ’siri  ostida boradi.
0 ‘z  ta ’sirotlari  orqali  a ’zolam ing  ish  faoliyatini  bir 
m e’yorda boshqarilishini ta’minlab turuvchi asosiy kimyoviy 
qurol, y a ’ni odam  va hayvon organizmidagi maxsus bezlarda 
ishlab chiqariladigan modda «gormonlar» deb ataladi. «Gor- 
mon» grekcha so ‘zdan olingan bo ‘lib, «honnao», y a ’ni hara- 
katga keltiram an, q o ‘zg‘atam an degan  m a’noni  anglatadi.
88-rasm .  Ichki  sekretsiya  bezlarining joylashish  sohasi.
1  -  epifiz bezi;  2 -  gipofiz bezi;  3 -  qalqonsim on va qalqon oldi 
bezlari;  4  -  ayrisim on bez;  5  -  buyrak  usti  bezi;  6 -  oshqozon  osti 
bezi;  7 — jin siy   bezlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G orm onlar m axsus,  hajm  jihatdan  uncha katta  b o ‘lm agan  a ’zolarda,  y a ’ni  ichki  sekretsiya (en- 
dokrin,  inkretor)  bezlarda  ishlab  chiqariladi.  Ular  to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  qon  tom ir  va  lim fa  kapillarlari 
orqali  qonga o ‘tib, organizm da sodir boMadigan bir qancha ja ra y o n lard a  ishtirok etadi.
6.3.1.  Ichki sekretsiya bezlarining um um iy anatom o-fiziologik x usu siyatlari
4. 
B ezlam ing  nayi  boMmaydi.  Ishlab  chiqariladigan  gorm onlar qon  tom iri  va  lim fa  kapillarlari 
orqali  qonga o ‘tadi.
2.  B ezlar ju d a ko ‘p sinusoid tipidagi qon tom ir kapillarlariga boy boMadi  va bezdagi  qon tom ir- 
larida boshqa a ’zolardagiga nisbatan qon oqimi  tezligi  kam  boMadi.
3.  E ndokrin bezlar hajm  jih a td a n   unchalik katta boM maydi.  H am m a b ezlar yigM lsa,  u lar tana- 
ning  0 ,1 -0 ,3   %  vaznini  tashkil  etadi.
4.  Endokrin  bezlar organizm i  ish  faoliyatining to ‘la-to‘kisligini  ta ’m inlab  turadi.
5.  Endokrin  bezlam ing har birida  ishlab chiqariladigan gorm onlar orasida butun  um r davom ida 
m utanosiblik saqlanadi  va bu gorm onal  fon  deyiladi.
6.3.2.  G orm onlarning maxsus (spetsifik) xususiyatlari
1.  G orm onlar har bir a ’zoning funksiyasiga alohida ta ’sir qiladi  va, shu bilan birga, butun o rga­
nizm da boMadigan jarayonlarda ishtirok etadi.
2.  G orm onlar yuqori biologik faolligi bilan ajralib turadi. M asalan,  1  g r insulin  125000 ta quyon 
qonidagi qand m oddasini pasaytiradi yoki  1  gr adrenalin  1000 ta baqa organizm iga kiritilsa, ulam ing 
yurak  ish  faoliyatini  tezlatadi.
3.  G orm onlar m asofadan ta ’sir etadi, y a’ni qon orqali borib, a ’zolam ing ishlash ja ra y o n in i  faol- 
lashtiradi  yoki  susaytiradi.
4.  G orm onlar ju d a  kichik  m olekular  tuzilishga  ega  boMib,  to ‘qim alardan  oson  va  tez  o ‘tish 
xususiyatiga ega.
5.  G orm onlar doim iy ishlab chiqariladi, chunki ular hujayralarda tez parchalanib, tez ta ’sir etish 
xususiyatiga ega.
6.  G orm onlar  tur  tanlam aydi,  shuning  uchun  ham   ular  hayvonlar  organizm idan  olinib,  kasal- 
liklam i  davolashda ishlatiladi.
6.3.3. G orm onlarning  um um iy xususiyatlari
1.  G orm onlar organizm ning o ‘sishini  faollashtiradi  va  uning belgilariga ta ’sir qiladi.
2.  O rganizm dagi  barcha m odda alm ashinuvlarida ishtirok etadi.
3.  N erv  sistem asining q o ‘z g ‘aluvchanligiga ta ’sir etib,  uning  faoliyatini  oshiradi.
4.  G o nnonlar hujayralarda sodir boMadigan ja ra y o n lar va  uning tizim iga ta ’sir etadi.
5.  G orm onlar ishlab chiqarilishi organizm ning ichki holatiga va tashqi m uhitdagi o ‘zgarishlarga 
bogMiq boMadi.
Gorm on ishlab chiqarilishi nerv oxirlari, bo‘rtiq osti yadrolar ta’siri ostida m urakkab nerv-gum oral 
yoM  bilan  boshqariladi.  U lam ing  ta’siri  ostida  gipofiz  q o ‘z g ‘aladi  va  undan  ishlab  chiqariladigan 
gorm onlar  qolgan  bezlam ing  ish  faoliyatini doim iy  ravishda  nazorat  qilib  turadi.  D em ak,  bezlarda 
gorm onlar  ishlab  chiqarilishi  o ‘z  holicha  boshqarilm asdan,  nerv  tizim i  bilan  uzviy  bogMiq  holda, 
y a ’ni  nerv-gum oral  yoM  bilan boshqarilar ekan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.3.4.  Ichki sekretsiya  bezlarining tasnifi (klassifikatsiyasi)
E k to d erm al  -  ncvrogcn
M ezoderm al  -   interrenal
E ntoderm al  -  braxiogen
E ntoderm al  -   ichak  epi­
teliysidan  rivojlangan
E pifiz
G ipofiz
B uyrak  osti  bezin in g  m a-
gMz  qism i
X rom afin
X ro m afin siz
P a ra g an g liy a lar
B u y r a k   u s ti  b e z i n i n g  
p o ‘stloq  qism i 
M oyak  va  tu x u m d o n n in g  
oraliq  qism lari
Q alqonsim on bez 
Q alqonsim on orqa bezi 
A yrisim on  bez
M e ’da  osti  bezining  en- 
dokrin  qism i
Jigar,  taloq,  oshqozon  va 
ich ak   sh illiq   q av atid ag i 
cndokrin  bezlar
6.3.5. Q alqonsim on  bez -  glandula thyroidea
Q alqonsim on bez ikkita: o ‘ng va chap bo M ak lar- 
lobus dexter et sinister 
dan iborat b o ‘lib, ular 
o ‘zaro 
istmus glandulae thyroidea 
vositasida birlashib turadi. Ko‘pchilik holatlarda bo ‘yin qism idan 
y u qoriga  qarab  yana  bir  piram idasim on  boMak  o ‘sib  chiqqan  boMib,  u 
lobus  piramidalis 
deyiladi. 
Q alqonsim on bezda oldingi ham da orqa yuzalari -  
facies anterior et posterior 
va yon b o ‘laklarining 
yuqori va pastki qutblari -  
polus superior et inferior 
lar tafovut qilinadi.  Bezning vazni  katta yoshli 
od am lard a  3 0 -5 0  g r uzunligi  6 -8   sm   va eniga 2 -2 ,5   sm  b o ‘ladi.
Q alqonsim on  bez  yupqa,  m ustahkam   biriktiruvchi  to ‘qimali  xususiy  fibroz  parda  -  
capsula 
fibrosa 
bilan o ‘ralgan  boMib, bu  parda  bez  to ‘qim asi  ichiga  kirib borib,  to ‘siqlar hosil  qiladi  va  uni 
m ayda boM akchalar -  
lobuli gl. thyroideae 
ga boMadi.
Q alqonsim on bez traxeya va qalqonsim on to g ‘ay sohasida joylashgan boMib, bez boMaklarining 
pastki uchlari traxeyaning V yoki VI to g ‘ay halqalarigacha davom etadi. Yuqori uchlari qalqonsim on 
to g ‘ayning o ‘rta qism igacha davom  etadi. B o‘yin qismi -  
isthmus 
esa III—IV traxeya halqalari sohasida 
jo y la sh g a n .  P iram ida boMagi  ayrim  hollarda til osti  suyagigacha yetib borishi  m um kin.
Q alqonsim on bez o ‘zining xususiy pardasi bilan o ‘ralgan va shu parda to ‘qimalari orqali atrofdagi 
a ’zo lar bilan birlashib  turadi.
Ish lab   ch iq a rilg a n   g o rm o n la r  (tiro k sin ,  triy o d tiro k sin )  to‘qim alarn in g   kislo ro d g a  boMgan 
ta lab c h an lig in i  oshiradi.  G o rm o n lar o q sillar sintezini  tezlashtirib,  organizm ning o ‘sish jarayonini 
k u ch a y tirad i.  T irioid g o rm o n lar h om ila taraqqiyotini  n azorat qiladi, uning to ‘qim a va hujayralari- 
n ing sh ak lla n ish ig a yo rd am  beradi (shu ju m lad a n , suyaklar sistem asining ham ). T erioid gorm onlar 
nerv  tiz im in in g   fu n ksional  holatig a  ta ’sir  qilish  bilan  bir  qatorda  teri,  yurak,  qon  tom irlar  tizim i, 
b u y rak , jig a r,  oshqozon  va  ichak  trak tid a  so d ir boMadigan  m odda alm ashinuvi jaray o n larig a ham  
o ‘z  ta ’sirini  k o ‘rsatadi.
Q alqonsim on  bez  ish  faoliyatining  buzilishi  natijasida  har  xil  kasalliklar  kelib  chiqadi.  Kasal- 
liklam ing paydo boMishi gorm onlam ing k o ‘p (gipertirioz, tireotoksikoz) yoki kam (gipoterioz) ishlab 
ch iqariljshiga bogMiq.
T iretoksikoz kasalligida:  ozib ketish,  tom ir urishining tezlashishi, tana haroratining ko ‘tarilishi, 
asab n in g   taranglashishi,  terlash,  ekzooftalm   (k o ‘z  soqqasining  ko ‘z  kosasidan  oldinga  chiqishi) 
kuzatiladi.
Q alqonsim on bez hom ila taraqqiyotining 3 ^ -h a fta s id a  birlamchi  ichak bosh qism ining ventral 
devorida, ja g ‘  va  til  osti ja b ra   ravoqlari  orasida,  toq  til  kurtagining  orqasida  halqum   epiteliysidan 
taraqqiy qiladi. R ivojlanishning boshlangMch davrida bezning har ikkala boMagi ichida b o ‘shliq boMib,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu bo ‘shliqning yo ‘li qalqonsim on til -  
ductus thyreoglossus 
nayi bilan halqum  b o ‘sh lig ‘iga ochilgan 
boMadi.  Rivojlanishning keyingi  davrlarida bez epiteliysining shoxlanib ketishi  natijasida, bez ichi­
dagi b o ‘shliq m ayda pufakchalarga boMinib ketadi va o ‘zida pufakchalar saqlagan bez boM akchalari 
shakllanadi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  em brion  rivojlanishining  4-haftasidayoq 
ductus  thyreoglossus 
berkilib  ketadi.  Q alqonsim on  bezning  tildan  uzoqlashib,  kaudal  tom onga  o ‘sishi  n atijasida  va  shu 
asosda  yoMining  berkilib  ketishidan  tilning  tanasi  va  ildizi  sohasida  q olgan  q o ld iq   tiln in g   k o ‘r 
teshigi 
-  foramen cecum 
ning hosil boMishiga olib  keladi.
6.3.6. Q alqonsim on orqa bezi -  g landu la p a rath y ro id ea
Q alqonsim on orqa bezlari 4 tadan 8 tagacha boMib, qalqonsim on bez boMaklari orqa yuzasining 
yuqori  va pastki qism larida zich yopishgan holda joylashadi.
Shakl jihatdan yum aloq yoki  uzunchoq boMib,  o g ‘irligi -  0,05  gr.
Hajmi: uzunasiga 4 -8  mm, eniga 
Ъ-A
 mm, qalinligi 2 m m  boMadi. Tashqi tom ondan silliq, yarqirab 
turadi. Ayrim  hollarda bu bezlar qalqonsim on bezdan pastroqda, traxeyaga yaqin y o g ‘ qavati orasida 
joylashadi.  B a’zi  bir  hollarda,  bu  bezlar  qalqonsim on  bez  yuzasiga  botib  kirib  yoki  b ez  to ‘q im asi 
ichida joylashgan boMadi.
Q alqonsim on orqa bezlari  yupqa biriktiruvchi  to ‘qim ali  parda bilan  o ‘ralgan.  Parda o ‘sim talari 
bez  ichiga  kirib  borib, ju d a  k o ‘p  to ‘siqlar  hosil  qiladi.  Y osh  o ‘tishi  bilan  bezdagi  to ‘q im alam in g  
m iqdori oshib boradi.  H ujayra tutam lari oraligMda kichik-kichik pufakchalarga o ‘xshash b o ‘shliqlar 
uchrab, ular kolloid va y o g 4 suyuqligi bilan toMib turadi.  Bez pufakchalari ju d a  k o ‘p qon tom ir kapil- 
larlariga boy boMib,  ishlab chiqariladigan gormon shu kapillarlam ing venoz qism ida so ‘rilib, q onga 
o ‘tadi.  Bezlardan  ishlab  chiqariladigan paraterioid  gorm oni  qonda va to ‘qim alarda  kalsiy  va  fosfor 
birikm alarining ham korlikda ish olib borishini boshqarib turadi.
Q alqonsim on orqa bezlari olib tashlansa, organizm dagi kalsiy m iqdori kam ayadi va suyaklam ing 
o ‘sishi buziladi.  M arkaziy nerv tizim ining qo4z g ‘aluvchanligi oshadi, m ushaklar titrashi va u lam in g  
tortilishi kuzatiladi. 
Glandula parathyroidea 
hom ila rivojlanishining 3-4 -h aftasid a 
III 
va i y  halqum  
c h o ‘ntaklari  epiteliysidan 
thymus 
kurtagining  orqasida  rivojlanadi.  K eyinchalik,  b ez  epiteliyalari 
rivojlangan  sohasidan q o ‘z g ‘alib,  qalqonsim on bez b o ‘laklarining orqasiga yopishgan holda kaudal 
tom onga qarab  tushadi.
6.3.7. Ayrisimon  bez -  thym us
A yrisim on  bez  k o ‘ks  oraligMning  oldingi  yuqori  q ism id a jo y la sh g a n .  S haklan  k alta  va  qalin  
yoki  ingichka va  uzun  boMishi  m um kin.
Ayrisim on bez oldindan orqaga qarab yassilangan boMib, ikkita: o ‘n g -  
lobus dexter, 
chap -  
lobus 
sinister 
boMaklardan, yuqori  uchi -  
apex 
va asos -  
basis gl. thymi 
lardan  iborat.  B ezda k o ‘krak va 
b o ‘yin qism lari  tafovut qilinadi.
Bez  oldi  tom ondan  qavariq  va  orqa  tom ondan  botiq ro q d ir.  B ez  boMaklari  alo h id a -a lo h id a  
boMib, ular yupqa, yum shoq biriktiruvchi to‘qim a vositasida bir-biri bilan tutashib turadi. A yrisim on 
bez  yum shoq  boMganligi  sababli,  atrofdagi  a ’zolam ing  qanday  holda joylash ish ig a  qarab  shaklini 
o ‘zgartirishi mumkin.
Rangi  yosh  bolalarda  tim  qizgMsh,  katta  yoshdagilarda  esa  bez  to ‘qim alarining  kam ayishi  va 
ulam ing o ‘m ini y o g ‘  qatlam i  egallashi  sababli,  sargMsh rangda boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A yrisim on bez yum shoq biriktiruvchi  to ‘qim ali parda bilan o ‘ralgan.  U  m ayda boMakchalardan 
iborat b o ‘lib, to ‘rsim on epiteliyadan tuzilgan.  Bu hujayralar uzunasiga ketgan o ‘siqlari orqali bir-biri 
bilan birlashib turadi va ular oralig ‘ida epitelial b o ‘shliqlar hosil boMadi.  Bu b o ‘shliqlar kichik aylana 
shakldagi hujayralar - tim o ts itla r  bilan toMib turadi. T im otsitlar tuzilishi jihatdan oq qon ta n a c h a la ri- 
lim fotsitlam ing ayrim   turlariga o ‘xshashdir.
T im o tsitlar  bez  boM aklarining  periferiyasida  m arkaziy  qismiga  nisbatan  k o ‘plab  joylashgan. 
T im otsit  tuzilishi  va  funksional  tom ondan  lim fotsitlarga o ‘xshashligi, y a ’ni  ulam ing m ana shunday 
anatom ik  bogM iqligiga asoslangan holda ayrisim on  bez  lim foepitelial  a ’zolarga kiritiladi.