N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor
neus profundus (L4 - SI)
Download 15,63 Mb. Pdf ko'rish
|
Odam anatomiyas,F.Bahodirov
|
63-rasm. Boldir va oyoq panjasi mushaklari (oldingi guruh mushaklari). 1 - capsula articularis; 2 - m. sartorius; 3 - m. gastrocnemius; 4 - margo anterior tibiae; 5 - m. soleus; 6, 7 - m. tibialis anterior; 8 - tendo m. extensoris hallucis longi; 9 - tendo m. pero n ei tertii; 10 - retinaculum mm. extensorum inferius; II - retinaculum mm. extersorum superius; 12 - m. extensor digitorum longus; 13 - m. peroncus brevis (m. fibularis brevis); 14 - m. peroneus longus; 15 - lig. patellae; 16 - tractus iliotibialis; 17 - m. quadriceps femoris. www.ziyouz.com kutubxonasi 2. M . extensor digitorum longus - barm oqlam i yozuvchi uzun mushak. Katta boldir suyagining condylus lateralis b o ‘rtig‘idan, kichik boldir suyagining boshchasidan va oldingi yuzasidan bosh lanib, m ushak paylari II—V barm oq ustki yuzasiga birikadi. Mushak tarkibida alohida tutam lar ajralib, uchinchi kichik boldir m ushagi - m. peroneus tertius ni hosil qiladi. Vazifasi: oyoq barm oqlarini yozadi. Innervatsiyasi: n. peroneus profundus (L5 - S I). 3. M . extensor hallucis longus - b o s h bannoqni yozuvchi uzun mushak. Kichik boldir suyagining ichki yuzasidan boshlanib, bosh barm oq distal falanga suyagiga birikadi. Vazifasi: bosh bannoqni yozadi. Innervatsiyasi: n. peroneus profundus (L4 - S I). 5.14.2. B oldirning lateral g u ru h m ushaklari (64-rasm ) 1. M . peroneus longus - kichik boldirning uzun m ushagi. Kichik boldir suyagining bosh ch asid an va yuqori uchining yon yuzasidan b o shlanib, lateral to lpiqni orqa sohadan va ostidan a y lan ib o ‘tib, m edial ponasim on suyakka va I kaft suyagiga birikadi. V azifasi: oyoq kaftini bukadi va ic h k arig a buradi. Innervatsiyasi: n. peroneus s u p e r f ic ia l (L5 - S I). 2. M . peroneus brevis - kichik b o ld irn in g k alta m ushagi. K ichik b o ld ir suyagi yuqori u c h in in g yon y u za sid a n b o sh la n ad i, lateral to ‘piqni ay lan ib o ‘tgan h olda V kaft su y a g in in g (os m etatarse V) aso sig a birik ad i. V azifasi: oyoq k aftini b u k ad i va ichkariga buradi. Innervatsiyasi: n. peroneus superficialis (L4 - S I). 5.14.3. B oldirning orqa g uruh m ushaklari (64-rasm) Yuza joylashgan m u shaklar 1. M. triceps surae - boldirning uch boshli m ushagi alohida ikki mushakdan: m. gastrocnemius va m. soleus - kam balasim on m ushaklardan tashkil topgan. M. gastrocnemius - son suyagining taqim yuzasidan, son suyagi pastki u ch in in g b o ‘rtiqlaridan b o shlanib, pastki uchi um um iy payga davom etadi. M ushakda caput laterale va caput 64-rasm . B oldir va oyoq panjasi yonboshidagi m u sh a k la r. I - m. quadriceps femoris; 2 - epicondylus lateralis femoris; 3 - m eniscus lateralis; 4 - lig. patellae; 5 - m. tibialis anterior; 6 - m. extensor digitorum longus; 7 - m. extensor hallucis longus; 8 - retinaculum m. extensorum superius; 9 - retinaculum m. extensirum inferius; 10 - m. extensor digitorum brevis; 11 - tendo m. peronei brevis; 12 m. peroneus tertius; 13- tcndincs mm. extensorum digitorum longi; 14 - in. abductor digiti minimi; 15 ~ retinaculum mm. peroneorum inferius; 16 - tendo calcaneus (A chillis); 17 - retinaculum mm. peroneorum superius; 18 - m. peroneus (fibularis) brevis; 19 - m. so leus; 20 - m. peroneus longus; 21 - m. gastrocnemius; 22 - m. biceps femoris; 23 - lig. collatcralc fibulare. www.ziyouz.com kutubxonasi mediale boshchalari b o ‘ladi. Birikish sohasi: tovon suyagining orqa yuzasiga birikadi. V azifasi: oyoq panjasini bukadi ham da tashqariga buradi (supinatsiya) va tizza b o ‘g ‘im ida bukadi. Innervatsiyasi: n. tibialis (SI - S2). Bu m ushakning ostida kam balasim on mushak - m. soleus joylashgan. M. soleus - kichik boldir suyagining boshchasidan, yuqori uchining orqa yuzasidan boshlanib, pastki sohada uch boshli m ushak payiga davom etadi. B irikish sohasi: tovon suyagining orqa yu zasiga birikadi. V azifasi: oyoq panjasini bukadi, tashqariga buradi (supinatsiya). Innervatsiyasi: n. tibialis (SI - S2). B oldim ing uch boshli m ushak payi tovon suyagining b o ‘rtig ‘iga birikadi. V azifasi: b oldim ing uch boshli mushagi oyoqni boldir-oshiq b o ‘g ‘imida bukadi. Bu m ushak son suyagidan boshlanganligi uchun tizza bo ‘g ‘imida ham bukish vazifasini bajaradi. 2. M. plantaris - kaft m ushagi. Son suyagining condylus lateralis b o ‘rtig ‘idan boshlanib, tovon suyagining b o ‘rtig‘iga birikadi. Vazifasi: boldim ing uch boshli m ushagi bilan bir xil vazifani bajaradi. Innervatsiyasi: n. tibialis (S I - S3). 3. M. popliteus - taqim m ushagi. Son suyagining lateral d o ‘ngligidan boshlanadi. K atta boldir suyagining taqim osti yuzasiga birikadi. Tizza b o ‘g ‘imi xaltasining orqa yuzasida jo y lashib, bukishda qatnashadi. C h u q u r joylashgan m u sh ak lar 4. M . flexor digitorum longus - barm oqlarni bukuvchi uzun m ushak. K atta boldir suyagining orqa yuzasidan boshlanadi. M ushak paylari medial to ‘piqni aylanib o ‘tib, II-V barm oqlarning tim oq falangalariga birikadi. V azifasi: barm oqlarni va oyoq kaftini bukadi ham da tashqariga buradi. In nervatsiyasi: n. tibialis (S I - S3). 5. M . tibialis posterior - katta boldim ing o rqa m ushagi. K atta va kichik b o ld ir su y ak larin in g orqa yuzasidan boshlanib, ichki to ‘piqni aylanib o ‘tadi va o y o qning kaft so h asid a q ayiqsim on suyak d o ‘m bog‘i - tuberositas ossis navicularis, uchta po n asim o n suyak va II-V kaft suyaklari asosiga birikadi. V azifasi: oyoq kaftini boldir-oshiq b o ‘g ‘im ida bukadi. Innervatsiyasi: n. tibialis (L 4 - L5). 6. M. flexor hallucis longus - bosh barmoqni bukuvchi uzun m ushak. K ichik boldir suyagi ning orqa yuzasidan boshlanadi. M ushak paylari bosh barm o q n in g tim o q falangasiga birikadi. Vazifasi: bosh barm oqni va oyoq kaftini bukadi ham da tashqariga buradi. Innervatsiyasi: n. tibialis ( S I - S 3 ) . 5.15. OYOQ PANJASI MUSHAKLARI (65-rasm ) Bu soha m ushaklari ikki guruhga ajraladi: a) oyoq panjasining ustki yuzasida joylashgan m ushaklar; b) oyoq panjasining ostki (kaft) yuzasida joy lash g an m ushaklar. O yoq panjasining ustki yuzasida m. extensor digitorum brevis - barm oqlarni yozuvchi kalta m ushak joylashadi. Tovon suyagining ustki yuzasidan boshlanib, I—IV barm oqlarning ustki yuzasiga birikadi. Vazifasi: I—IV barm oqlarni yozadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 6 5 - r a s m . O y o q p a n ja s in in g m u s h a k la ri (pastki yuzasi). 1 - tuber calcanei; 2 - m. quad- ratus plantae; 3 - m. flexor digitorum b re v is ; 4 - m. p e ro n eu s longus; 5 - vagina tendinis m. peronei lon- gi; 6 - m m . interossei p lantares; 7 - m. flexor digiti minimi brevis; 8 - m m. interossei dorsales; 9 - ten- dines m. flexoris digitorum longi; 10 - tendines m. flexoris digitorum brevis; 11 - tendo m. flexoris hallu cis longi; 12 - m. adductor hallu cis; 13 - m. flexor hallucis brevis; 14 - m. abductor hallucis; 15 - m. ad d u cto r h allucis (caput obliquum ); 16 - tendo m. tibialis posterioris; 17 - ten d o m. flexoris digitorum longi; 18 - tendo m. flexoris hallucis longi (kesilgan); 19 - retinaculum mm. flexorum. 5.15.1. O yoq pan jasin in g ostki kaft yuzasida joylashg an m u sh a k la r 0 ‘z navbatida, bu m ushaklar m edial, lateral va o ‘rta guruh m ushaklarga boMinadi. M edial guruh m ushaklari: 1) ML abductor hallucis - bosh bannoqni uzoqlashtiruvchi m ushak. T o v o n su y a g in in g m edial o ‘sim tasi - processus m edia lis dan, qayiqsim on suyak b o ‘rtig‘i - tuberositas ossis navicula- ris dan boshlanib, bosh bannoqning proksimal falangasiga birikadi. V azifasi: o ‘z nom idan m a ’lum boMib, bosh bannoqni uzoqlashti radi. Innervatsiyasi: n. plantaris medialis (L5 - S2). 2) M. flexor hallucis brevis - bosh barm oqni bukuvchi kalta m ushak. M edial ponasim on suyakdan boshlanib, bosh barm oqning proksim al falangasiga birikadi. M ushakda caput mediale va caput laterale boshchalari boMadi. Vazifasi: bosh barm oqni bukishda qatnashadi. Innervatsiyasi: n.plantaris medialis ( L 5 - SI). 3) M. adductor hallucis - bosh b annoqni yaqinlashtiruvchi m ushak. K ubsim on va lateral ponasim on suyakdan, II—V kaft suyaklaridan boshlanib, bosh barmoq proksim al falang suyagiga b irik a d i. M u sh a k d a cap ut obliquum va caput transversum boshchalari boMadi V azifasi: bosh barm oqni boshqa barm oqlarga yaqinlashtiradi. Innervatsiyasi: n. plantaris medialis (SI - S2). L ate ral guruh m ushaklari 1) M. abductor digiti minimi - kichik barm oqni uzoqlashti ruvchi m ushak. Tovon suyagining lateral chekkasidan boshlanib, kichik barm oqning proksim al falang suyagiga birikadi. Vazifasi: kichik barm oqni boshqa barm oqlardan uzoqlashtiradi. Innervatsi yasi: n. plantaris lateralis (SI, S2). 2) M. flexor digiti minimi brevis - kichik barm oqni bukuvchi kalta mushak. V kaft suyagining asosidan boshlanib, kichik barmoq p roksim al falanga suyagiga birikadi. V azifasi:'kichik barm oqni bukadi. Innervatsiyasi: n. plantaris lateralis (S1,S2). O r t a g u ru h m ush aklari 1) M. flexor digitorum brevis - barm oqlam i bukuvchi kalta mushak. Tovon suyagi b o ‘rtigMdan b o sh la n ib , II—V b arm o q lam in g o ‘rta falan g alarig a birikadi. Vazifasi: b arm oqlam i bukishda qatna shadi. Innervatsiyasi: n. plantaris medialis (L5 - SI). www.ziyouz.com kutubxonasi 2) M. quadratus plantae - oyoq kafti kvadrat m ushagi. T ovon suyagidan boshlanib, barm oq- lam i bukuvchi uzun m ushak - m. flexor digitorum longus paylariga birikadi. V azifasi: bukuvchi m ushakka ham kor b o ‘ladi. Innervatsiyasi: n. plantaris lateralis (SI, S2). 3) M. m. lu m b ric a le s-c h u v a lc h a n g sim o n m ushaklar. II—V barm oqlam i bukuvchi uzun m ushak m. flexor digitorum longus paylarida boshlanib, II—V b arm o q lam in g proksim al fala n g ala rig a birikadi. Vazifasi: proksim al falangalam i bukadi, 2 -5 -b a rm o q larn in g o ‘rta va distal falangalarini yozadi. Innervatsiyasi: I, II, III chuvalchangsim on m ushaklar - n. plantaris medialis (L5 - S2), IV - chuvalchangsim on m ushak - n. plantaris lateralis (L5 - S2). ~ 4) M. m. interossei - suyaklararo m ushaklar. Bu m ushaklar oyoq kaft suyaklari orasini to ‘ldirib, o ‘z navbatida, kaft sohasidagi m.m. interossei plantaris va ustki yuzasidagi m ushaklar - m. inter ossei dorsales guruhiga ajraladi. M.m. interossei plantaris 3-5 -k a ft suyaklarining m edial yuzasidan boshlanib, 3 -5 -b a rm o q la r proksim al falangalarining m edial yuzasiga birikadi. Vazifasi: 3 -5-barm oqlam i 2-barm oqqa yaqinlashtiradi. Innervatsiyasi: n. plantaris lateralis (SI, S2). M.m. interossei dorsales 2 -5 -k a ft suyaklaridan boshlanib, 2 -4 -b a rm o q lam in g proksim al fa langalariga birikadi. V azifasi: barm oqlam i o ‘zaro uzoqlashtiradi v a 'p ro k sim a l falangani bukadi. In nervatsiyasi: n. plantaris lateralis (SI, S2). 5.15.2. Oyoq panjasining ustki (dorsal) yuzasidagi m u sh ak lar 1 . M. extensor digitorum brevis - barm oqlam i yozuvchi kalta mushak. B oshlanish sohasi: tovon suyagining ustki yuzasidan boshlanadi. Birikish sohasi: 2 -4 -b a rm o q lam in g distal falangalarining ustki yuzasiga birikadi. Vazifasi: 2 ^ -b a rm o q la m i yozadi. Innervatsiyasi: n. peroneus profundus (L5 - S2). 2. M. extensor hallucis brevis - bosh barmoqni yozuvchi kalta mushak. B oshlanish sohasi: tovon suyagining ustki - lateral yuzasidan boshlanadi. Birikish sohasi: bosh barm oqning distal falangiga birikadi. Vazifasi: bosh barm oqni yozadi. Innervatsiyasi: n. peroneus profundus (SI - S2). 5.16. BOLDIR TOPOGRAFIYASI Taqim chuqurchasi - fossa poplitea romb shaklida tuzilgan hosila hisoblanadi. Bu chuqurcha- ning yuqori uchi lateral tarafdan m. biceps femoris, m edial tarafdan esa m. sem im em branosus va m. semitendinosus lar bilan chegaralangan. C huqurchaning pastki uchi esa m. gastrocnem ius m ushagining boshchalari hisobiga hosil bo ‘ladi. Taqim chuqurchasida lim fa tugunlar, o ‘tirg ‘ich nervi, taqim arteriyasi va venalari joylashadi. Taqim chuqurchasining ostki uchidan taqim -boldir kanali - canalis cruropopliteus boshlanadi. Bu kanal m. tibialis posterior (oldingi devori) va m. soleus (orqa devori) orasida hosil b o ‘ladi. Bu kanalda n. tibialis, a. v. tibialis posteriores lar joylashgan. T aqim -boldir kanalining ustki sohasidan canalis musculoperoneus superior boshlanadi. Bu kanal kichik boldir suyagi - fibula va m. pero neus longus lar orasida joylashadi. Undan kichik boldim ing yuza nervi - n. peroneus superficialis o ‘tadi. T aqim -boldir kanalining pastki qismidan canalis musculoperoneus inferior boshlanadi. Bu www.ziyouz.com kutubxonasi kanal kichik b o ld ir suyagi fibulae, m. flexor hallucis longus va m. tibialis posterior lar orasida jo y la sh ib , undan a. peronea o ‘tadi. O yoq panjasining kaft yuzasida sulcus plantaris medialis va sulcus plantaris lateralis egat lari joylashadi. M edial egat m. flexor digitorum brevis va m. abduc to r hallucis m ushaklari orasida joylashib, lateral egat m. flexor digitorum brevis va m. abductor digiti minimi m ushaklari orasida joylashadi. 5.17. BO‘YIN MUSHAKLARI (66-rasm ) B o ‘yin m ushaklari uch guruhga b o ‘linadi: yuza m ushaklar, o ‘rta qavat m ushaklari, chuqur qavat m ushaklari. 5.17.1. Y uza m ush aklar 1. M. platysm a - bo^yinning teri osti serbar m ushagi. K o ‘krakning katta m ushagi ham da yelka k am arining deltasim on m ushagi fassiyasidan boshlanib, pastki ja g ‘ning ostki chekkasiga, og ‘iz tirqi shi b urchagiga va yuz fassiyasiga birikadi. V azifasi: o g ‘iz tirqishi burchagini pastga tortadi, b o ‘yin terisini k o ‘taradi va taranglashtiradi. Innervatsiyasi: n. facialis (Vll) b o ‘yin tarm og‘i. 2. M. sternocleidomastoideus - to ‘sh-o‘m rov-so‘rg ‘ichsimon mushak. T o‘sh suyagining qo‘ndoq qism idan, o ‘m rov suyagining to ‘sh suyagiga birikish uchidan boshlanib, uning tutam lari yuqoriga y o ‘naladi va chakka suyagining so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim tasiga hamda ensa suyagining linea nuchae superior chiziqlariga birikadi. V azifasi: bir tom onlam a qisqarganda kalla yon tom onga bukiladi, yuz esa qaram a-qarshi tarafga buriladi. Ikki tom onlam a qisqarganda bosh oldinga bukiladi. Innervatsiyasi: n. accessorius (XI) va n. cervicalis II (C2 - C4). 5.17.2. 0 ‘rta q av a t m ushaklari 0 ‘z navbatida, bu guruh m ushaklari ikki toifaga ajraladi: til osti suyagidan yuqorida joylashgan m u sh ak lar va til osti suyagidan pastda jo y lash g an m ushaklar. I. Til osti suyagidan yuqorida joylashgan m ushaklar. 1 . M. digastricus - ikki qorinchali m ushak: orqa qorinchasi - venter posterior chakka suya gidagi incesura mastoidea o ‘ym asidan boshlanadi, oldingi qorinchasi - venter anterior pastki j a g ‘ suyagining fossa digastrica chuqurchasidan boshlanadi. Har ikkala qorincha pay vositasida til o sti suyagining katta shoxiga birikadi. V azifasi: oldingi qorinchasi qisqarganda, pastki ja g ‘ suyagi pastga tortiladi. O rqa qorinchasi esa til osti suyagini k o ‘taradi va orqaga tortadi. Innervatsiyasi: orqa q orinchasi - n. facialis (VII); oldingi qorinchasi - n. trigeminus (n. mandibularis). 2. M. mylohyoideus - pastki ja g ‘ va til osti suyagi orasidagi mushak. Pastki ja g ‘ suyagining ichki yuzasidagi linea mylohyoidea ch izig ‘idan boshlanib, til osti suyagi tanasiga birikadi. V azi fasi: pastki ja g ‘ suyagini pastga tortadi va til osti suyagini yuqoriga harakatlantiradi. Innervatsiyasi: n. mylohyoideus (n. trigeminus). 3. M. geniohyoideus - engak til osti m ushagi. Pastki ja g ‘ suyagi engak sohasining ichki yuzasida jo y la sh g a n engak o ‘sim tasi - spina mentalis dan boshlanib, til osti suyagi tanasiga birikadi. V azi fasi: pastki ja g ‘ suyagini pastga tortadi va til osti suyagini yuqoriga harakatlantiradi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (C l - C2). www.ziyouz.com kutubxonasi 1 2 66-rasm . Bo‘yin m ushaklari. 1,3 - m, digastricus (venter anterior); 2 - m. mylohyoideus; 4 - os hyoideum; 5 - m. thyrohyoideus; 6 - cartilago thyroidea; 7 - m. omohyoideus (venter superior); 8 - m stemohyQideus; 9 - m. cricothyroideus; 10 - glandiula thyroidea; 11 - m. stemocleidomastoideus; 12 - clavicula; 13 - m.trapezius; 14 - m. scalenus a n te rio r; 15 - m .scalenus m edius; 16 - m. omohyoideus (venter p o ste rio r); 17 - m. scalenus posterior; 18 - m. levator scapulae; 19 - m. constrictor pharingis superior; 20 - m. splenius capitis; 21 - m. sem ispinalis capitis; 22 - m. digastricus (venter posterior); 23 - m. styloglossus; 24 - m. stylohyoideus; 25 - tendo m. digastricus; 26 - m. hyoglossus. www.ziyouz.com kutubxonasi M. mylohyoideus va m. geniohyoideus - o g ‘iz b o ‘sh lig ‘ining pastki devorini hosil qilib, dia- phragm a oris deb ataladi. 4. M. stylohyoideus - bigizsim on til osti m ushagi. C hakka suyagi bigizsim on o ‘simtasi - proces sus styloideus dan boshlanib, til osti suyagiga birikadi. Vazifasi: til osti suyagini k o ‘taradi va orqaga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). II. Til osti suyagi ostidagi m ushaklar. 1. M. omohyoideus - kurak til osti m ushagi. Bu m ushak ikki qorinchadan iborat b o ‘lib, yuqori q orinchasi - venter superior til osti suyagidan boshlanadi, pastki qorinchasi - venter inferior kurak suyagining yuqori qirrasi va k o ‘ndalang boylam sohalaridan boshlanadi. H ar ikkala qorinchalam ing o ‘zaro birikish sohasida pay hosil b o ‘ladi. V azifasi: til osti suyagini m ustahkam laydi va uni pastga tushiradi. Innervatsiyasi: ansa cervicalis (C l - C3). 2. M. sternohyoideus - to ‘sh-til osti m ushagi. Bu m ushak to ‘sh suyagi va o ‘m rov suyagi o rasid a g i b o ‘g ‘im lar sohasidan b o sh lan ib , til osti su y a g ig a birikadi. V azifasi: til osti suyagini m u stah k a m lay d i va tushiradi. Innervatsiyasi: ansa cervicalis (Cl - C2). 3. M. sternothyreoideus - to ‘sh-qalqonsim on m ushak. Bu m ushak to ‘sh suyagining q o ‘ndoq q ism idan va I, II q o v u rg ‘a to g ‘ayidan boshlanib, qalqonsim on tog‘aydagi linea obliqua sohasiga birikadi. V azifasi: qalqonsim on to g ‘ayni tushiradi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis (ansa cervicalis) ( C 1 -C 2 ). 4. M. thyreohyoideus - qalqonsim on-til osti m ushagi. Q alqonsim on to g ‘aydagi linea obliqua c h iz ig ‘idan boshlanib, til osti suyagining tanasi va katta shoxiga birikadi. V azifasi: til osti suyagini m ustahkam laydi va tushiradi; qalqonsim on to g ‘ayni k o ‘taradi. T il osti suyagi ostida jo y la sh g a n m u sh ak lar til osti suyagini pastga tushiradi. T o ‘sh-qalqonsi- m on m u sh a k q alqonsim on to g ‘ayni va h iqildoqni pastga tushiradi. Q alqonsim on til osti m ushagi e sa q alq o n sim o n to g ‘ayni va hiqildoqni y u q o rig a tortadi. 5.17.3. Bo‘yinning c h u q u r g u ru h m ushaklari B o ‘y in n in g ch u q u r guruh m u sh ak lari hazm a ’zo larin in g orqasida, b o ‘yin um urtqalarining o ld in g i y u za sid a jo y la sh ib , lateral va m edial g u ru h larg a b o ‘linadi. L ateral guruh: m. m. scaleni anterior, medius et posterior oldingi, o ‘rta va orqa narvonsim on m ushaklar. O ldingi narvonsim on m ushak 111—VI b o ‘yin um urtqalarining k o ‘ndalang o ‘sim tasidan, o ‘rta narvonsim on m ushak II—VII b o ‘yin um urtqalarining k o ‘ndalang o ‘sim tasidan, orqa narvonsim on m ushak IV -V I b o ‘yin um urtqalarining k o ‘ndalang o ‘sim tasidan boshlanib, oldingi va o ‘rta narvon sim on m ushaklar I qov u rg ‘adagi o ‘m rov osti arteriyasi egatining oldingi va orqa sohalariga birikadi. O rqa narvonsim on m ushak esa II q o v u rg ‘aga birikadi. V azifasi: bo‘yinni oldinga, bir tom onlam a qis- qarsa, m ushak tarafiga bukadi. U m urtqalar harakatsiz holatida esa bu m ushaklar I va II qovurg‘alam i k o ‘taradi va nafas olishda qatnashadi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis et brachialis. M edial guruh: 1. M. longus colli - b o ‘yinning uzun mushagi. 0 ‘z navbatida, bu mushak ham ikki xil toladan tashkil topgan: m edial tolalar I—III k o ‘krak um urtqalarining tanasidan, V, VI, VII b o ‘yin u m urtqalaridan boshlanib, II' III, IV b o ‘yin um urtqalarining tanasiga va V, VI, VII b o ‘yin um urtqa larining k o ‘ndalang o ‘sim talariga birikadi. B o‘yin uzun mushagining lateral tutam lari II—VI b o ‘yin u m urtq alarin in g k o ‘ndalang o ‘sim talaridan boshlanib, I b o ‘yin um urtqasining oldingi b o ‘rtig‘iga b irikadi. V azifasi: bir tom onlam a qisqarsa b o ‘yin yonga, ikki tomonlama qisqarsa oldinga bukiladi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis (C2 - C4). www.ziyouz.com kutubxonasi 2. M. longus capitis - boshning uzun mushagi. Bu m ushak III—VI b o 'y in um urtqalaridan b o sh lanib, ensa suyagining pars basilaris qism iga birikadi. V azifasi: ikki tom onlam a qisqarganda boshni oldinga bukadi, bir tom onlam a qisqarganda bosh yon tom onga buriladi, boshni m ustahkam laydi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis (Cl - C4). 3. Birinchi, ikkinchi b o ‘yin umurtqalari va ensa suyagi orasidagi m ushaklar ensa ostidagi m ushak lar - m. suboccipitelis deyilib, quyidagi m ushaklardan tashkil topgan: a) m. obliquus capitis superior - kallaning yuqori qiyshiq m ushagi. I b o 'y in um urtqasining ko'n d alan g o'sim tasidan boshlanib, ensa suyagining pastki ch izig ‘i - linea nuchae inferior ga b iri kadi. Innervatsiyasi: n. suboccipitalis (C l). b) m. obliquus capitis inferior - kallaning pastki qiyshiq m ushagi. II b o ‘yin um urtqasining q ir rali o'sim tasidan boshlanib, I b o 'y in umurtqasining k o 'n d ala n g o 'sim ta sig a birikadi. V azifasi: boshni m ustahkam laydi. Bir tom onlam a qisqarsa, boshni buradi. Innervatsiyasi: n. suboccipitalis (C l). d) m. rectus capitis posterior m ajor - kallaning katta to 'g 'r i m ushagi. II um urtqaning qirrali o 'sim tasidan boshlanib, ensa suyagining pastki ch izig 'i - linea nuchae inferior ga birikadi. V azifasi: chap tom ondagi m ushak qisqarsa, boshni shu tom onga buradi, o 'n g tom ondagi qisqarsa, aksincha. Ikki tom onlam a qisqarishi boshni ko'taradi. Innervatsiyasi: n. suboccipitalis (C l). e) m. rectus capitis posterior m inor - k a lla n in g kichik to 'g 'r i m ushagi. I b o 'y in um urtqasining orqa b o 'rtig 'i - tuberculum posterior dan boshlanib, ensa suyagi pastki ch iz ig 'i - linea nuchae inferior ga birikadi. Bu m ushaklam ing bir tom onlam a qisqarishi kallani buradi, ikki taraflam a q isq a rishi uni orqaga tortadi. Innervatsiyasi: n. suboccipitalis (C l). f) M. rectus capitis anterior - boshning oldingi to 'g 'r i m ushagi. Bu m ushak I b o 'y in u m urtqa sining k o 'ndalang o'sim tasidan boshlanib, ensa suyagining asosiga birikadi. V azifasi: boshni oldinga bukadi va qisqargan tarafga buradi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis (C l). g) M . rectus capitis lateralis - boshning yon tarafdagi to 'g 'r i m ushagi. I b o 'y in um urtqasining ko'ndalang o'sim tasidan boshlanib, ensa suyagining yon sohasiga birikadi. V azifasi: boshni m ushak qisqargan tarafga bukadi. Innervatsiyasi: plexus cervicalis (Cl - C2). 5.18. B 0‘Y1N FASSIYALARI B o'y in sohasida 5 ta fassiya bo'ladi. 1. Fascia superficialis colli - b o 'y in yuza fassiyasi. B o 'y in terisining ostida jo ylashib, m. pla- tysma ni o 'ra b turadi. 2. Fascia colli propria - b o 'y in n in g xususiy fassiyasi. Y uza fassiyaning ostida jo y la sh ib , bo'yinni ham m a tarafdan o 'ra b oladi. Bo'yinning xususiy fassiyasi b o 'y in um urtqalarining k o'ndalang o'sim talariga tolalar vositasida birikib, to 'siq hosil qiladi. Bu fassiya pastki ja g ' qirrasidan boshlanadi, pastki sohada esa to 'sh suyagi va o 'm ro v suyagining tashqi yuzasiga birikadi. B o 'y in n in g xususiy fassiyasi ja g ' osti so 'la k bezini, m. sternocleidomastoideus,m. trapezius lam i o 'ra b oladi va ularga qin hosil qiladi. 3. Fascia colli profunda - b o 'yinning chuqur fassiyasi. Bu fassiya m. omohyoideus lar orasida joylashgan. Y uqorida til osti suyagiga birikadi, pastda esa to 'sh suyagining ichki yuzasiga birlashadi. B o'yinning yuza va xususiy fassiyalari bo'yin oldingi yuzasining o 'rta sid a q o 'sh ilib , b o 'y in n in g oq chizig'ini hosil qiladi. T o 'sh suyagining ustki qirrasi sohasida, b o 'y in n in g yuza va chuqur fassiyalari orasida b o 'sh liq - spatium interaponevroticum suprasternale hosil b o 'lad i. www.ziyouz.com kutubxonasi 4. Fascia endocervicalis - b o ‘y inning ichki fassiyasi. Bu fassiya ikki varaqdan iborat b o ‘lib, • u n in g parietal qism i til osti suyagi ostidagi m ushaklam i va b o ‘yinning chuqur m ushaklarini, visseral qism i esa b o ‘yin sohasidagi a ’zolam i (halqum , qizilo ‘ngach, hiqildoq, traxeya, qalqonsim on bez, qon- to m ir-n erv tutam i) o ‘rab oladi. B o ‘yin ichki fassiyasining oldingi sohasida - b o ‘yindagi a ’zolam ing o ld id a tirqish hosil b o ‘lib, spatium praeviscerale deb ataladi. Fassiya va a ’zolam ing orqasida esa y an a b ir tirqish hosil b o ‘lib, spatium retroviscerale deb ataladi. O ldingi tirqish k o ‘krak qafasidagi old in g i k o ‘ks oralig ‘iga ochiladi, orqa tirqish esa orqa k o ‘ks oralig‘i bilan tutashgan b o ‘ladi. 5. Fascia p rev erteb ralis - u m u rtq a o ld i fassiy asi. B o‘y in u m u rtq a la rin in g k o ‘n d alan g o ‘sim talarig a birikadi. Bu fassiya b o ‘yinning chuqur mushaklarini o ‘rab oladi. 5.19. Bo‘yin topografiyasi E ngak sohasidan to ‘sh suyagining b o ‘yinturuq o ‘ym asigacha o ‘tkazilgan o ‘rta chiziq b o ‘yin so h asin i ikkiga: o ‘ng va chap yuzalarga ajratadi. B o‘yinning har bir yuzasi, o ‘z navbatida, ikkita: lateral va m edial uchburchak yuzalardan tashkil topadi. Lateral uchburchakning chegaralari: orqadan - m. trapezius; o ld in d a n - m . sternocleidomastoideus; p a s td a n - o ‘m rov suyagi. M edial uchburchak so h a sin in g chegarasi: oldidan - b o ‘yinning o ‘rta ch izig ‘i; orqadan - m. sternocleidomastoideus; y u q o r id a n - p a s tk i ja g ‘ suyagi. K urak-til osti m ushagi m. omohyoideum lateral uchburchak yuzasini ikkiga ajratadi: kurak-trapetsiyasim on uchburchagi - trigonum omotrapezoideum va kurak-o‘m rov u chburchagi - trigonum omoslavicularae. K urak-til osti m ushagining yuqori qorinchasi ham da ikki q o rin ch a li m ushak qorinchalari m edial uchburchak yuzasini uchta uchburchakka ajratadi: kurak-tra- x ey a uchburchagi - trigonum om otracheale; kurak-til osti uchburchagi yoki uyqu uchburchagi - trigonum omohyoideu seu caroticum ; til o sti-ja g ' uchburchagi - trigonum hyomandibulare. P astki ja g ‘ suyagi shoxlari o rqasida ja g ‘ orqasidagi chuqurcha - fossae retrom andibularis jo y la sh g a n . Bu chuqurchaning orqa devorini so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim ta hosil qiladi. U ning yuqori ch e g arasi tashqi eshituv teshigigacha davom etadi. 5.20. Boshdagi m ushaklar (67-rasm ) B oshdagi m ushaklar uch guruhga b o ‘linadi: 1) chaynov m ushaklari; 2) m im ika m ushaklari; 3) ichki a ’zolarga taalluqli m ushaklar (yum shoq tanglay, til, k o ‘zni harakatlantiruvchi, o ‘rta qu lo q b o ‘sh lig ‘idagi m ushaklar). 5.20.1. C haynov m ushaklari (68-rasm ) Bu guruh m ushaklar pastki ja g ‘ suyagini harakatga keltiradigan m ushaklar guruhidan hosil boMadi. 1. X ususiy chaynov mushagi - m. masseter pastki ja g ‘ning tashqi yuzasida joylashib, uch qism dan tashkil topgan: yuza, oraliq va chuqur tutam lar. Y uza - pars su p erficial tutamlari yonoq ravog‘ining www.ziyouz.com kutubxonasi 67-rasm . Bosh va b o ‘yin m u sh ak lari. 1 - m. temporalis; 2 - m. occipitalis; 3 - m. risorius; 4 - m. masscter; 5 - m. splenius capitis; 6 - m. stylohyoideus; 7 - m. digastricus; 8 - m. buccinator; 9 - m. stemocleidomastoiseus; 10 - m. levator scapulae; 11 - m. scalenus medius; 12 - m. scalenus anterior; 13 - m. trapezius; 14 - m. omohyoideus; 15 - m. stemohyoideus; 16, 17, 18 - platysma; 19 - m. depressor angul oris; 20 - m. depressor labii inferioris; 21 - platysma (pars labialis); 22 - modiolus; 23 - m. orbicularis oris; 24 - m. levator anguli oris; 25 - mm. zygomatici major et minor; 26 - m. levator labii superioris; 27 - m. levator labii superioris alaris nasi; 28 - m. nasalis (pars transversa); 29 - m. nasalis (pars alaris); 30 - m. procerus; 31 - m. orbicularis oculi; 32 - m. corrugator supercilii; 33 - m. frontalis. | 9 - Odam anatomiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi pastki qirrasidan va ichki yuzasidan boshlanib, pastki ja g ‘ burchagidagi chaynov d o ‘m bog‘i - tu berositas masseterica da yakunlanadi. O raliq tutam lari - pars interm edia yonoq ravog‘ining ichki yuzasidan ham da chakka suyagi- dagi b o kg ‘im do ‘m bog‘idan boshlanib, pastki ja g ‘ suyagi shoxining tashqi yuzasiga birikadi. C huqur tu ta m la r - pars profunda y o n o q r a v o g ‘ining ichki yuzasidan hamda yonoq suyagidan boshlanib, chakka mushagi paylariga birikib ketadi. Chaynov m ushagining yuza tutam lari pastki ja g ‘ni oldinga, oraliq va chuqur tutamlari yuqoriga harakatlantira- di. Innervatsiyasi: n. massetericus (n. trigeminus V - n. mandibularis). 2. C hakka m ushagi - m. tem poralis chakka chuqurchasi sohasidagi asosiy suyak katta qano- tining chakka yuzasidan ham da chakka osti qirra sidan, tepa suyagidan, peshona suyagi pallasidan, yonoq suyagi chakka yuzasidan boshlanib, pastki ja g ‘ suyagining toj o ‘sim tasiga, pastki j a g ‘ning ja g ‘ o ‘ym asi sohasidagi pastki ja g ‘ suyagi shoxi- ga birikadi. Chakka m ushagining oldingi va o ‘rta tutam lari pastki ja g ‘ni k o ‘taradi, orqa tutam lari esa uni o rqaga tortadi. Innervatsiyasi: n. tem poralis profundus (n. trigem inus V: n. m andi bularis). 3. Lateral qanotsim on m ushak - m. pterygoideus lateralis. Bu mushak yuqori va pastki - caput superius, caput inferius boshchalari sifatida boshlanadi va chakka osti chuqurchasida joylashadi. Y uqori boshchasi ponasim on suyakning chakka osti yuzasi va qirrasidan boshlanib, chakka pastki j a g ‘ b o ‘g ‘im ining kapsulasiga va b o ‘g ‘im ichidagi to g ‘ay diskiga birikadi. Pastki tutam lar esa la teral qanotsim on o ‘sim talardan boshlanib, pastki ja g ‘ suyagi bo‘ynidagi qanotsim on chuqurchada yakunlanadi. Lateral qanotsim on m ushak ikki tarafda qisqarganda, pastki ja g ‘ suyagini oldinga ha- rakatlantiradi. Bir tom onlam a qisqarishi natijasida, pastki ja g ‘ qaram a-qarshi tarafga harakatlanadi. Innervatsiyasi: n. pterygoideus lateralis (n. trigeminus - n. mandibularis). 4. M edial qanotsim on m ushak - m. pterygoideus medialis. A sosiy suyakdagi qanotsim on o ‘sim talar orasidagi chuqurchadan boshlanib, pastki ja g ‘ burchagining ichki yuzasida joylashgan q an o tsim o n b o ‘rtiqlarda y ak u n lan ad i. Ikki taraflam a qisqarishi pastki j a g ‘ni y uqoriga tortadi. Bir tom onlam a qisqarishi natijasida, pastki ja g ‘ qaram a-qarshi tarafga y o ‘naladi. Innervatsiyasi: n. pterygoideus medialis (n. trigeminus - n. mandibularis). C haynov m ushaklari vazifasiga k o ‘ra 3 guruhga b o ‘linadi: 1) k o ‘taruvchi: m. masseter, m. temporalis, m. pterygoideus lateralis et medialis; 2) pastki ja g ‘ni oldinga chiqaruvchi: m. pterygoideus lateralis; 3) pastki ja g ‘ni tushiruvchi m ushaklar: m. geniohyoidea, m. mylohyoidea, m. digastricus. 6 8 -rasm . C haynov m u sh ak lari. 1 - m. temporalis; 2 - m. pterygoideus lateralis (c a p u t s u p e rio r); 3 - m. p te ry g o id e u s la te ra lis (caput inferior); 4 - m. pterygoideus medialis (caput profundum ); 5 - m. p tery g o id eu s m ed ialis (caput su p erficiale); 6 - m. buccinator. www.ziyouz.com kutubxonasi 5.20.2. M im ika m ushaklari 1. M. ep icran iu s- kalla usti mushagi. U ikki xil m ushakdan hosil b o ‘ladi: a) m. occipitofron- talis; b) m. tem poraparietalis. M . occipitofrontalis m ushagida ensa qismi - venter occipitalis va oldingi - peshona qism i - venter frontalis b o ‘ladi. Har ikkala qorincha orasida keng, serbar pay - galea aponeurotica jo y la - shadi. Peshona qorinchasi galea aponeurotica dan, ensa qorinchasi linea nuchae superior ning lateral 2/3 qism idan boshlanadi. Ensa qorinchasi galea aponeurotica ga, peshona qorinchasi esa qosh sohasidagi teriga va m ushaklarga birikadi. Vazifasi: ensa qorinchasi galea aponeurotica ni taranglaydi, peshona qorinchasi peshona terisini va qoshlam i k o ‘taradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 2. M. m. auriculares anterior, superior et posterior - quloq suprasining oldingi, yuqorigi va orqa m ushaklari rudem ental holda saqlangan b o ‘ladi. Galea aponeurotica ning pastki qirrasidan va chakka suyagining so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim tasidan boshlanadi. Q uloq suprasi asosiga va terisining ustki sohasiga birikadi. Vazifasi: quloq suprasini oldingi tarafga, orqaga va yuqoriga harakatlantirishi m um kin. Inner vatsiyasi: n. facialis (VII). 3. M. orbicularis oculi - k o ‘z kosasi atrofidagi aylana m ushak. Bu m u sh ak d a k o ‘z kosasi qism i - pars orbitalis, qovoqlar qism i - pars palpebralis va k o ‘z yoshi qism i - pars lacrim alis tafovut etiladi. Boshlanish sohasi: 1) k o ‘z kosasi qism i peshona suyagining burun qism idan, yuqori ja g ‘ suyagining peshona o ‘sim tasidan; 2) qov o q lar qism i lig. palpebrale mediate dan; 3) k o ‘z yoshi qism i k o ‘z yoshi suyagining orqa qirrasidan boshlanadi. Y akunlanish sohasi: raphe palpebralis lateralis va qosh terisiga birikadi. V azifasi: 1) k o ‘z tirqishini yopadi; 2) k o ‘z yoshi xaltachasini k engaytiradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 4. M . corrugator supercilii - qoshlam i yaqinlashtiruvchi m ushak. Peshona suyagining burun qism idan boshlanib, qosh terisida yakunlanadi. V azifasi: qoshlam i yaqinlashtiradi va burishtiradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 5. M . depressor supercilii - qoshlam i tushiruvchi mushak. 6. M. procerus - takabburlik mushagi. Burun suyagining pastki qism idan va burun to g ‘ayidan boshlanib, qoshlar orasidagi terida yakunlanadi. V azifasi: burunni jiy ira d i va qoshlam ing m edial uchlarini o ‘zaro yaqinlashtiradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 7. M . nasalis - burun atrofidagi mushak. M ushak tarkibida pars transversa va pars alaris tutam lari b o ‘ladi. K o‘ndalang qism i lateral kesuv tishlari sohasidagi alveolar b o ‘rtiqlardan, qanot qism i yuqori ja g ‘ suyagi ko ‘ndalang qism ining m edial sohasidan boshlanadi. Y akunlanish sohalari: burun tog‘ayining orqa uchida va burun terisida tugaydi. V azifasi: burun teshigini toraytiradi va uning qanotlarini pastga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 8. M . depressor septi nasi - burun to‘sig ‘ini tushiruvchi m ushak. 9. M . orbicularis oris - o g ‘iz tirqishi atrofidagi aylana m ushak. M ushak tarkibida chekkadagi qism i - pars marginalis va lablardagi qismi - pars labialis b o ‘ladi. M ushak o g ‘iz tirqishi atrofida halqa shaklida joylashadi. Vazifasi: o g ‘iz tirqishini yopadi va lablam i oldinga chiqaradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). www.ziyouz.com kutubxonasi 10. M. levator labii superioris - yuqori labni k o ‘taruvchi mushak. Boshlanish sohasi yuqori j a g ‘ suyagining rnargo frontalis va processus frontalis hosilalarida. Y akunlanish sohasi yuqori labning terisida. V azifasi: yuqori labni k o ‘taradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 11. M. levator anguli oris - o g ‘iz burchagini k o ‘taruvchi mushak. Yuqori ja g ‘ning foramen infraorbitalis teshigi ostidan boshlanadi. O g ‘iz tirqishi burchagidagi m ushaklarda va shu soha terisida yakunlanadi. V azifasi: o g ‘iz tirqishi burchagini k o ‘taradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 12. M. zvgomaticus minor - yonoq sohasidagi kichik mushak. Y onoq suyagining lateral yuza- sidan boshlanadi. Y uqori labning m ushak va terisida yakunlanadi. V azifasi: yuqori labni k o 'tarad i. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 13. M. zygomaticus m ajo r - y o n o q sohasidagi katta mushak. Yonoq suyagining lateral yuzasidan boshlanadi. O g ‘iz burchagidagi m ushak va terisida yakunlanadi. V azifasi: o g ‘iz tirqishi burchagini yuqoriga va tashqi tarafga tortadi. Innervatsiyasi: n. facia lis (VII). 14. M . depressor anguli oris - o g ‘iz burchagini tushiruvchi m ushak. Pastki ja g ‘ suyagi aso- sin in g oldingi yuzasidan boshlanadi. O g ‘iz tirqishi burchagiga birikadi. V azifasi: o g ‘iz tirqishi b u rch a g in i pastga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 15. M. depressor labii inferioris - pastki labni tushiruvchi mushak. Pastki ja g ‘ suyagining foram en mentale teshigi sohasidan boshlanadi. Pastki lab terisiga va shilliq qavatiga birikadi. V azi fasi: pastki labni tushiradi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 16. M . nientalis - engak sohasidagi mushak. Pastki ja g ‘ suyagining kesuv tishlar sohasidagi alveolar b o ‘rtiqlardan boshlanadi. Engak terisida yakunlanadi. Vazifasi: engak terisini burishtiradi va pastki labni oldinga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 17. M. risorius - kulgich mushagi. Lunj terisidan va fascia parotideomas-seterica dan boshlanib, o g ‘iz burchagi terisida yakunlanadi. V azifasi: o g ‘iz burchagini lateral tarafga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 18. M . buccinator - lunj m ushagi. Y uqori ja g ‘ suyagining alveolar o ‘sim tasidan boshlanadi. O g ‘iz burchagi sohasida m. orbicularis oris m ushagiga birikadi. Vazifasi: o g ‘iz tirqishi burchagini lateral tarafga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis (VII). 19. M . transversus menti - engakdagi k o ‘ndalang m ushak. 20. M . levatar labii superioris alaeque nasi - yuqori lab va burun qanotlarini ko ‘taruvchi m ushak. O g ‘iz burchagi sohasida bir necha m ushaklar o ‘zaro q o ‘shilib, o g ‘iz burchagi tuguni - modiolus anguli oris ni hosil qiladi. M im ika m ushaklarining ham m asi kalla suyaklaridan boshlanib, yuz terisida yakunlanadi. Shu sababli, bu m ushaklam ing qisqarishi yuz terisi o ‘zgarishini - mimika o ‘zgarishini ta ’minlaydi. 5.20.3. Kalla sohasidagi hosilalar 1. K alla ustidagi m ushak - m. epicranius ning aponevrozi galea aponeurotica ning ostida kalla suyak ust pardasi bilan aponevroz orasida aponevroz osti q o ‘shuvchi to‘qim asi joylashgan. www.ziyouz.com kutubxonasi 2. Y uzning yon tarafida pastki ja g ‘ suyagi bilan yuqori ja g ‘ suyaklari va m ushaklar orasida b o ‘shliqlar hosil b o ‘ladi: a) chakka-qanotsim on tirqish chakka mushagi, pastki ja g ‘ suyagining tojsim on o ‘sim tasi, lateral qanotsim on m ushaklar orasida joylashadi; b) lateral va m edial qanotsim on mushaklar orasida ham b o ‘shliq b o ‘ladi. Bu ikkala b o ‘shliq o ‘zaro tutashadi va chakka chuqurchasi, yonoq suyagining orqasida lunjdagi y o g ‘ kletkachasiga davom etadi. Tirqishlar qon tom ir, nervlar b o ‘ylab qanot-tanglay chuqurchasi bilan, til nervining y o ‘nalishi b o ‘ylab til osti sohasi bilan b o g ‘lanadi. 6. SPLANCHNOLOGYA - ICHKI A’ZOLAR HAQIDAGI BO‘LIM Ichki a ’zolar deb, odam organizm ining ko‘krak, qorin, chanoq b o ‘shliqlarida joylashgan a ’zolarga aytiladi. Bu b o ‘shliqlarda ovqat hazm qilish a ’zolari, nafas tizim i a ’zolari, siydik chiqarish va jin - siy a ’zolar joylashgan. Ichki a ’zolar b o ‘shliqlarda jo y la sh sa ham , tashqi m uhit bilan o ‘z aloqasini saqlab qoladi. Ichki a ’zolam i tuzilishiga ko‘ra naysim on va parenxim atoz a ’zolarga b o ‘lish m um kin. P arenxim atoz a ’zolar o ‘z vazifasini bajaradigan m axsus to ‘qim alardan hosil b o ‘ladi. P arenxim atoz a ’zolar guruhiga jig ar, oshqozon osti bezi, o‘pka va buyrak kiradi. N aysim on a ’zolar turli hajm dagi b o ‘shliqlardan tashkil topgan b o ‘lib, ulam ing devori 4 qavat b o ‘ladi. K o ‘krak, qorin va chanoq b o ‘sh lig ‘ining ichki yuzasi va shu b o ‘shliqlardagi a ’zolam ing tashqi yuzasi seroz pardalar - tunica serosa bilan qoplangan. Seroz pardasi bo ‘lm aydigan b a ’zi a ’zolam ing tashqi yuzasi biriktiruvchi to ‘qim a qavati - adventitia bilan qoplangan b o ‘ladi (halqum , qizilo ‘ngach). 6.1. HAZM A’ZOLARI TIZIMI H azm a ’zolari ovqat moddasini mexanik maydalash, kim yoviy m oddalar ta ’sirida parchalash, qon- ga yoki lim faga so ‘rilishini ta’m inlash, chiqindi m oddalam i tashqi m uhitga chiqarish kabi vazifalam i bajaradi. Hazm tizim ining k o ‘pchilik qismi devori ikki qavatli nayni eslatadi. Ichki nay a ’zolam ing shilliq qavatidan hosil b o ‘lsa, tashqi nay mushak va seroz pardadan hosil boMadi. Bu ikki nay orasida biriktiruvchi to ‘qim adan iborat, qon tomirlarga boy b o ‘lgan shilliq osti qavati joylashgan. Bu ikki nay nisbatan harakat qilish xususiyatiga ega. Shilliq osti qavati to ‘qim alari va m ushak tolalari buram a shaklida joylashganligidan o g ‘iz b o ‘shlig‘i sohasidan to ‘g ‘ri ichak tarafiga harakatlanadi. K o‘pgina hazm qilish a ’zolarining devori to ‘rt qavatdan tashkil topadi: 1) ichki - shilliq qavat; 2) shilliq osti qavati; 3) m ushak qavati; 4) tashqi - seroz parda qavati. A ’zo devoridagi har bir qavat hosilaning qalinligi, shu a ’zoning vazifasiga b o g ‘liq bo‘ladi. B a’zi a ’zoda m ushak qavati yaxshi taraqqiy etgan b o ‘lsa (m e’da), boshqa a ’zolarda shilliq qavat rivojlangan (ingichka ichak) b o ‘ladi. 6.1.1. O vqat hazm qilish a ’zolarining taraq qiyo ti Hazm a ’zolari tizim ining ko ‘pchilik a ’zolari ichki em brional parda - entodeim adan taraqqiy qiladi. O g ‘iz b o ‘shlig‘i va to ‘g ‘ri ichakning ostki qism lari esa tashqi em brional parda - ektoderm adan taraqqiy qiladi. Ichak nayi devorining m ushak va seroz qavatlari m ezenxim a to ‘qim asidan rivojlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 6.1.1.1. O g‘iz bo‘shlig‘ining taraqqiyoti E m b rio n n in g kalla q ism id a ek to d erm a q av atid an o g ‘iz bo‘s h lig ‘i hosil b o ‘ladigan sohada ch u q u rch a b o ‘ladi. Bu chuqurcha em brionning entoderm a qavatidan taraqqiy etadigan halqum bilan q o ‘shiladi. O g ‘iz b o ‘sh lig ‘ining atrofi o ‘rta burun, yuqori ja g ‘ va pastki ja g ‘ kurtaklari bilan o ‘ralgan b o ‘ladi. Y uqori lab, yuqori ja g ‘ ham da tanglayning hosil b o ‘lishi uchun o ‘rta burun kurtaklari yuqori ja g ‘ kurtaklari bilan q o ‘shilishi kerak. 0 ‘rta burun kurtaklari yuqori ja g ‘ kurtaklari bilan q o ‘shilm asa, yuqori labda, yuqori ja g ‘da va tanglayda yon tirqishlar holida anom aliyalar uchraydi. Bunday ano- m aliya holatlari bir tarafda - unilateral, ikkala tarafda - bilateral tirqishlar holida b o ‘ladi. 0 ‘rta burun kurtaklarining o ‘zaro q o ‘shilm asligidan yuqori lab sohasida, yuqori ja g ‘da va tang layda o ‘rta tirqish holidagi anom aliyalar uchraydi. Pastki lab pastki ja g ‘ suyaklari va pastki ja g ‘ kurtaklarining o ‘zaro q o ‘shilishidan hosil boMadi. Pastki ja g ‘ kurtaklarining o ‘zaro q o ‘shilm asligi pastki labda, pastki ja g ‘da uchraydigan o ‘rta tirqish anom aliyasini keltirib chiqaradi. Y uqori va pastki ja g ‘ kurtaklari o ‘zaro o g ‘iz teshigining burchagi sohasida qo ‘shiladi. Bu kurtaklar q o ‘shilishining anom aliya holatida katta o g ‘iz tirqishi - macrostoma yoki kichik o g ‘iz tirqishi - m icrostom a hosil boMadi. O g ‘iz b o ‘sh lig ‘i tashqi em brion parda - ektoderm adan hosil b o ‘lgan k o ‘p qavatli epiteliy bilan qoplangan b o ‘ladi. Bu yassi epiteliydan tishlam ing em al qavati rivojlanadi. Epiteliyning ostidagi m ezenxim a to ‘qim asidan esa dentin, pulpa, sem ent va tish ildizini o ‘rab turgan periodont m oddalari rivojlanadi. D oim iy tishlar ham , sut tishlari singari ektoderm a va m ezenxim adan rivojlanadi. Sut va doim iy tishlar uchun em al kurtagi um um iy boMadi. K urtak orasiga m ezenxim a m oddasining o ‘sib kirishi n atijasida em al kurtagi ikkiga ajraladi va doim iy tishlar kurtagi chuqurlashadi. N atijada yuqori va pastki ja g ‘larda 10 tadan sut va doim iy tish kurtaklari hosil boMadi. Em brion taraqqiyotining 5-oyida oxirgi sut tishlarining orqasida 1-doim iy katta oziq tishlar kurtagi hosil b o ‘ladi. T u g ‘ilgandan so ‘ng, ja g ‘ suyaklarining o ‘sishi natijasida 6 -7 -o y d a 2-doim iy katta oziq tish kurtagi hosil b o ‘ladi. 3-doim iy katta oziq tish kurtaklari 4 -5 yoshdagi bolalarda hosil b o iis h i mumkin. D oim iy tish tanasi bilan sut tishining ildizlari orasida suyakdan hosil b o ‘lgan to ‘siq boMadi. D oim iy tishlam ing o ‘sishi k o ‘p yadroli hujayralar - osteklastlam ing suyakni yem irishi bilan b o g ‘liq boMadi. Sut tishi ildizlari atrofida esa sem entoklast hujayralari paydo b o ‘lib, ular sut tishi ildizlarini yem ira boshlaydi. N atijada, doim iy tishlar chiqayotganida sut tishlarining toj qism i - koronkasi qoladi, xolos. H azm a ’zolarining k o ‘p qism i ichki em brional parda - entoderm adan rivojlanadi. Taraqqiyotning b oshlang‘ich davrida entoderm a ikki uchi berk holdagi naydan tashkil topgan b o ‘ladi. Bu entoderm al nayni uch b o ‘lim ga ajratishim iz mumkin: oldingi ichak nayi, o ‘rta ichak nayi, orqa ichak nayi. O ldingi ichak nayining oldingi uchi ektoderm adan taraqqiy etgan o g ‘iz b o ‘shlig‘i bilan q o ‘shi- ladi. O rqa ichak nayi esa ektoderm ada taraqqiy etgan to ‘g ‘ri ichak bilan q o ‘shiladi. O ldingi ichak nayining boshlang‘ich qism idan halqum taraqqiy etadi. Taraqqiyotning boshlang‘ich davrida halqum taraqqiy etadigan sohada kengaym alar hosil b o ‘lib, halqum ch o ‘ntaklari deb ataladi. H alqum ning oldingi devoridan til taraqqiy etadi. Tilning epiteliy hujayralaridan, uning foramen coecum sohasidan qalqonsim on bez taraqqiy etadi. H alqum atrofidagi birinchi ch o ‘ntak kengaym asi www.ziyouz.com kutubxonasi sohasidan o ‘rta quloq b o ‘shlig‘i - nog‘ora bo ‘shlig‘i va eshituv nayi (Y evstaxiy nayi) taraqqiy etadi. Halqum atrofidagi ikkinchi ch o ‘ntak kengaymasidan tanglay murtagi va sinus tonsillaris chuqurchasi, uchinchi va to ‘rtinchi ch o ‘ntak kengaymasidan qalqonoldi va ayrisim on bezlar taraqqiy etadi. Birlamchi ichak nayi boshlang‘ich qism ining devori halqum devorini hosil qilishda qatnashadi. Halqum devorining m ushakli qism i, uning ostidagi m ezenxim a to ‘qim asidan taraqqiy etadi. Q izilo‘ngach devorining ichki qism i birlamchi ichak nayining oldingi qism idan taraqqiy etadi. Q izilo‘ngach devorining mushak qismi esa mezodermadan hosil b o ‘ladi. Shu sababli, q izilo‘ngachning yuqori qism i k o ‘ndalang-targ‘il m ushaklar bilan, o ‘rta va pastki uchi esa silliq m ushaklar bilan qop- langan. M e’da ham oldingi ichak nayidan taraqqiy etadi. O ldingi nayning pastki uchi em brion taraq- qiyotining 4-haftasida kengayadi. Avval m e'da sagital tekislikda jo ylashib, katta egrilik orqada, kichik egrilik esa oldingi sohada joylashadi. K eyinchalik esa, m e’da o ‘ng tarafga buriladi. N atijada, m e’daning kardial - kirish qism i chap tarafda, katta egrilik pastki sohada, kichik egrilik esa yuqori yuzada hosil b o ‘ladi. 0 ‘rta ichak nayi sagital tekislikda joylashib, em brion taraqqiyotining 5-haftasida tez o ‘sishi hi- sobiga ikkiga bukiladi. Natijada, o ‘rta ichak nayining tushuvchi qism i va k o ‘tariluvchi qism lari hosil b o ‘ladi. Bu davrda tushuvchi va ko ‘tariluvchi qism lar orasidagi bukilish sohasi kindik sohasi bilan nay vositasida birlashadi. Tez orada bu nay atrofiyaga uchrab y o ‘qoladi. Lekin b a ’zan bu nay anom aliya sifatida saqlanib qoladi va M ekkel divertikuli deyiladi. M ekkel divertikuli yonbosh ichakdan kindik sohasiga y o ‘nalgan kengaym a sifatida uchraydi. 0 ‘rta ichak qov u zlo g ‘ining tushuvchi qism idan o ‘n ikki barm oq ichak, och ichak, yonbosh ichakning bir qism i taraqqiy etadi. 0 ‘n ikki barm oq ichak devoridan jig a r va m e ’da osti bezlari ham rivojlanadi. 0 ‘rta ichak q o v u zlo g ‘ining k o ‘tariluvchi qism idan yonbosh ichakning distal qism i, yo‘g ‘on ichakning k o ‘richak qism i, k o ‘tariluvchi qism i va k o ‘ndalang qism lari taraqqiy etadi. Entodermadan ichak nayining ichki shilliq qavati taraqqiy etadi. Ichak devorining m ushak va seroz qavatlari m ezenxim a to ‘qim asidan rivojlanadi. 0 ‘rta ichak nayi bilan oldingi ichak nayi orasidagi chegara jig a r va m e’da osti bezlarining taraqqiy etish sohalariga to‘g ‘ri keladi. 0 ‘rta ichak nayi qovuzloqlari b oshlang‘ich taraqqiyot davrida sagital tekislikda joylashadi. Bu nayiting tushuvchi va k o ‘tariluvchi qism lari orasidagi bukilish sohasida chuvalchangsim on o ‘sim ta hosil b o ‘ladi. Embrion taraqqiyotining 5-haftasida ichak nayi o ‘z o ‘qi atrofida o ‘ng tarafga buriladi. Qovuzloqning bukilish sohasi o ‘ng tarafga, yuqoriga y o ‘nalib, ch u valchangsim on o ‘sim ta ham da k o ‘richak sohasi jig a r ostida paydo b o ‘ladi. T araqqiyotning keyingi davrlarida, ichakning o ‘sishi hisobiga k o ‘richak pastga tusha boshlaydi va o ‘ng yonbosh sohada paydo b o ‘ladi. Birlam chi ichak nayining orqa qismidan y o ‘g ‘on ichakning tushuvchi qism i, S-sim on ichak va to ‘g ‘ri ichakning yuqori qism lari taraqqiy etadi. Boshlang‘ich davrda to ‘g ‘ri ichak sohasi berk holda tugaydi. Tashqi parda - ektoderm adan to ‘g ‘ri ichakning oxirgi qismlari taraqqiy etib, entodermadan taraqqiy etgan b o lim bilan qo ‘shiladi. Q o ‘shilish sohasida m ezenxim a to ‘qim asidan silliq mushak - m. sphincter ani internus va k o ‘n dalang-targ‘il m ushak - m. sphincter ani externus lar hosil b o ‘ladi. Embrion taraqqiyotining 4-5-haftasida ichak nayining o ‘n ikki barm oq ichak rivojlanish sohasidan m e ’da osti bezining kurtaklari taraqqiy etadi. Bu kurtaklar ikkita b o ‘lib, birinchisi ichak nayining jig a r va o ‘t pufagi rivojlanadigan oldingi devoridan taraqqiy etadi va m e’da osti bezining oldingi kurtagi deyiladi. Ikkinchi kurtak o ‘n ikki barmoq ichakning orqa devoridan rivojlanadi. O rqa kurtakdan m e ’da www.ziyouz.com kutubxonasi 31 32 6 9 -rasm . System a digesto riu m . I - glandula parotis; 2 - palatum molle; 3 - pharynx; 4 - lingua; 5 - oesophagus; 6 - ventriculus (gaster); 7 - pancreas; 8 - ductus pancreaticus; 9 - jejunum ; 10 - co lo n d e sc en d e n s; 11 - co lo n tran sv ersu m ; 1 2 - colon sigmoideum; 1 3 - m. sphinctcr ani cxtcm us; 14 - rectum ; 15 - ileum; 16 - appendix vermiformis; 17 - caecu m ; 18 - valva ileo caecalis; 19 - colon ascendens; 20 - flexura coli dextra; 21 - duodenum; 2 2 - vesica fellea; 23 - hepar; 24 - ductus choledochus; 25 - m. sphinctcr pyloris; 2 6 glandula submandibularis; 2 7 - g lan d u la su b lin g u alis; 2 8 labium infcrius; 2 9 - cavum oris; 3 0 - labium superius; 31 dens; 3 2 - palatum durum. • osti bezining tanasi va dum q ism lari taraqqiy etadi. Oldingi kurtakdan esa m e 'd a osti bezining boshchasi rivojlanadi. Ichak nayining o ‘z o ‘qi atrofida o ‘ng tarafga burilishi natijasida, m e’da osti bezining boshchasi uning qolgan qism lariga q o ‘shiladi. Boshchadan kelayotgan m e ’da osti bezining nayi - ductus pancreaticus orqa kurtak nayining bir qismiga q o ‘shiladi va o ‘t yo ‘llari bilan birgalikda o ‘n ikki barm oq ichak devoridagi katta so ‘rg ‘ich sohasiga ochiladi. O rqa kurtak n ay i ning qolgan qismi esa alohida saqlanib, ductus pancreaticus accesorius nom i bilan o ‘n ikki barm oq ichakning kichik so ‘rg ‘ichi sohasiga ochi ladi. Jigar kurtaklari o ‘n ikki barm oq ichakning oldingi devoridan m e ’da osti bezining kurtagi bilan birgalikda taraqqiy etadi. Jigar kurtaklari- ning yuqori qismidan jig a r to ‘qim asi, jig a r ichi- dagi o ‘t nay l a r i ductus hepaticus taraqqiy etadi. Jigar kurtaklarining ostki qism idan o ‘t qopchasi va um um iy o ‘t y o ‘li rivojlanadi. Jigar kurtaklari b o sh lan g ‘ich davrda oldingi sohada joylashadi. Ichak nayining o ‘ng tarafga burilishi natijasida, jig a r o ‘ng qovurg‘a osti sohasiga o ‘tadi. A nom aliya sifatida ichak nayining burilishi teskari tarafga ham b o ‘lishi m um kin. B unday holatlar situs viscerum inversus deyilib, m e’da va taloq o ‘ng tarafda, jig a r va chuvalchangsim on o ‘sim ta chap tarafda b o ‘ladi. Ichak nayining to ‘liq teskari burilishi nati j a s id a , k o ‘krak b o ‘s h l i g ‘ id a g i a ’z o la r h am teskari joylashadi: yurak o ‘ng tarafda va qorin b o ‘s h lig ‘idagi a ’zolar teskari jo ylashadi. Ichak nayi qism an teskari burilishi m um kin. Bunday hollarda faqat qorin b o ‘sh lig ‘idagi a ’zolar teskari joylashadi. 6.1.1.2. Hazm a ’zolari (69-rasm ) Bu turdagi a ’zolam ing vazifasi ovqat mod- dasini m aydalash, kim yoviy ta ’sirlash va par- chalash, so ‘rish va tashqi m uhitga chiqarishdan iborat. www.ziyouz.com kutubxonasi O g ‘iz b o ‘shlig‘i tashqi m uhit bilan o g ‘iz tirqishi - rim a o ris vositasida aloqa qiladi. O g‘iz bo ‘shlig‘i - cavitas oris (grekcha stom a - o g ‘iz) ikki qism dan tashkil topgan: o g ‘iz dahlizi - v estib u lu m oris ham da o g ‘izning xususiy bo‘sh lig ‘i - c a v ita s o ris p r o p ria . Bu ikki b o ‘lim orasidagi chegara yuqorigi va pastki tish qatorlaridan tashkil topadi. O g ‘iz dahlizining oldingi devorini lablar - la b ia o ris tashkil etib, yuqori va pastki lablam ing o g ‘iz tirqishi burchagidagi birlashuvi natijasida c o m m issu ra e la b io ru m hosil b o ‘ladi. Lablar o g ‘iz halqasim on m ushak tolalaridan hosil b o ‘lib, tashqi yuzasi teri, ichki yuzasi esa shilliq qavat bilan qoplangan b o ‘ladi. O g ‘iz dahlizining orqa devori tishlar va m ilklardan (g in g iv a ) hosil b o ‘ladi. Y uqori lablar ichki tarafda milk va yuqori lab yuganchasi - fre n u lu m la b ii s u p e rio ris vositasida birlashadi; pastki lab esa ichki tarafda milk bilan pastki lab yuganchasi - fre n u lu m la b ii in fe rio re s vositasida birlashadi. O g ‘iz dahlizining tashqi yon devorlarini lunj - b u c c a e tashkil etadi. Lunj - b uccae va lunj m ushagi - m. b u c c in a to r tashqi tarafdan teri va ichki tarafdan shilliq qavat bilan qoplangan. O g ‘iz xususiy b o ‘shlig‘i - c a v ita s o ris p r o p r ia ning yuqori devorini qattiq va yum shoq tanglay hosil etadi. Bu b o ‘shliqning tubi esa o g ‘iz diafragm asi - -d ia p h r a g m a o ris deb atalib, til bilan to ‘lib turadi. Til ostida til yuganchasi - fre n u lu m lin g u a e b o ‘lib, uning ikki tarafida til osti s o ‘rg ‘ichlari - c a ru n c u la su b lin g u alis joylashgan. Bu so‘rg ‘ich yuzasiga ja g 4 osti va til osti s o ‘lak bezlarining naylari ochiladi. D io p h ra g m a o ris - ju ft m. m ylo hyoideus lardan hosil b o ‘ladi va uning ustida til joylashadi. 6.1.3. T a n g la y (70-rasm ) Tanglay - p a la tu m , ikki qism dan tashkil topgan b o ‘lib, oldingi sohada qattiq tanglay - p a la tu m o sseum seu p a la tu m d u r u m va orqa sohada yum shoq tanglay - p a la tu m m olle b o ‘ladi. Qattiq tanglay yuqori ja g ‘ suyagining tanglay o ‘sim tasi ham da tanglay suyagining gorizontal qism i hisobiga hosil b o ‘ladi. Q attiq tanglayning o ‘rta qism ida tanglay choki r ra p h e p ala tin a e va oldingi sohada esa k o ‘ndalang b u rm a la r- plicae p a la tin a e tra n s v e rs a b o ‘ladi. 70-rasm . Tanglay. 1 - labium oris su p eriu s; 2 - plica e p alatinae tra n s v e rs a e ; 3 - raphe p a la te ; 4 - m. o rb icu laris oris; 5 - gll. palatinae; 6 - arcus palatopharyngeus; 7 - arcus palatoglossus; 8 - uvula; 9 - tonsilla lingualis; 10 - p a p illa e v a lla ta e ; 11 - fo ra m e n c a e c u m ; 12 - sulcus medianus linguae; 13 - papilla fungiformes; 14 - m. uvulae; 15 - sulcus terminalis; 16 - dentcs molars; 17 - to n silla palatin e; 18 - m. p a la to p h ary n g e u s; 19 - m. palatoglossus; 20 - dentes molars; 21 - dentes 16 15 14 ,! 12 ^ prcmolares; 22 - dens caninus; 23 - dentes incisivi. 13 www.ziyouz.com kutubxonasi Y um shoq tanglay - palatum molle orqa sohada erkin holda, chodir singari osilib turadi va velum palatinum deb ataladi. Y um shoq tanglay chodirining ikki yon tarafida yoylar b o ‘lib, tanglaydan til ildiziga - arcus palatoglossus ham da halqum devoriga - arcus palatopharyngeus y o ‘naladi. Bu y o y la r orasidagi b o ‘shliqda tanglay m urtagi - tonsilla palatina joylashgan. Y um shoq tanglayning asosi serbar biriktiruvchi to ‘qim a - aponeurosis palatina va mushaklar- dan tashkil topgan. Y um shoq tanglayni hosil qilishda k o ‘n dalang-targ‘il m ushaklar qatnashadi: 1. M. palatopharyngeus - tanglay-halqum m ushagi. Bu mushak o ‘z nom idagi yoyni hosil qi lishda qatnashib, yum shoq tanglaydan ham da asosiy suyakning qanotsim on o ‘sim tasining ilm og‘i - ham ulus pterygoideus dan boshlanib, halqum devorida yakunlanadi. M ushak tutam lari - fasciculus an terio r oldingi tutam larga va fasciculus posterior - orqa tutamlariga b o ‘linadi. O rqa tutam lar - m. sphincter palato-pharyngeus tanglay-halqum toraym a mushagini tashkil etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni pastga, halqum ni esa yuqoriga tortadi. 2. M. palatoglossus - tanglay-til m ushagi. Bu m ushak shu nomidagi tanglay yoyini hosil qilib, yu m sh o q tanglaydan boshlanadi va tilning yon sohasiga birikadi. M ushak tutam lari tilning xususiy guruh k o ‘ndalang m ushagi - m. transversus linguae ga davom etadi. 3. M. levator veli palatini - yum shoq tanglay chodirini ko‘taruvchi m ushak. Kalla asosidan, ch a k k a suyagidagi Y evstaxiy nayi sohasidan boshlanib, yum shoq tanglay tutam larida yakunlanadi. V azifasi: yum shoq tanglayni k o ‘taradi. Innervatsiyasi: n. vagus (X). 4. M. tensor veli palatini - yum shoq tanglay chodirini taranglaydigan m ushak. Kalla asosidan, ch a k k a suyagidagi Y evstaxiy nayi sohasidan boshlanib, uning tutamlari asosiy suyak qanotsim on o ‘sim tasining ilm oqli o ‘sim tasi - hamulus processus pterygoidei ni aylanib o ‘tib, yum shoq tanglay chodiriga davom etadi. V azifasi: yum shoq tanglayni taranglaydi. Innervatsiyasi: n. trigeminus (V). 5. M. uvulae - tilcha m ushagi chodim ing o ‘rtasidan orqa tarafga erkin holda osilib turadi. Bu m ushak tanglay suyagidagi spina nasalis posterior o ‘sim tasidan boshlanib, tilchani hosil qiladi. V azifasi: tilchani qisqartiradi. X ususiy o g ‘iz b o ‘sh lig ‘idan chiqish sohasini tom oq (b o ‘g ‘iz) - istmus fauces deyiladi. Bu so- h an in g chegaralari: yuqoridan yum shoq tanglay; ikki yon tarafdan yum shoq tanglay yoylari - arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus; pastdan - til ildizi. 6.1.4. T ishlar (71, 72-rasm lar) T ishlar - dentes vaqtincha yoki sut tishlariga - dentes decidui va doim iy tishlar - dentes per- manentes ga b o ‘linadi. T ishlar tuzilishiga k o ‘ra quyidagi guruhlarga b o ‘linadi: 1) dens incisivus - kesuv (kurak) tish; 2) dens caninus - qoziq tish; 3) dens premolaris - kichik oziq tish; 4) dens molaris - katta oziq tish. 3-katta oziq tish dens molaris tertius kechroq chiqqanligi uchun «aql» tish - dens serotinus adi. T ishlam ing quyidagi qism lari b o ‘ladi: 1) toj qism i - corona dentis; 2) b o ‘yin qism i - collum dentis; 3) ildiz qism i - radix dentis. U lam ing toj qism i alveolar o‘sim talardan chiqib turadi. B o‘yin www.ziyouz.com kutubxonasi qism i m ilk bilan o ‘ralgan boMadi, ildiz qismi esa alveolar o ‘sim talar ichidagi chuqurchalarda jo y la sh g a n b o ‘ladi. T ish larn in g b o ‘yin qism i m ilklar bilan o ‘ralgan b o ‘lib, tish toji milklaridan chiqib turgan qism i klinik toj - corona clinica, qolgan qism i esa klinik ildiz - radix clinica deyiladi. Tish ildizining uchi apex radicis dentis deb atalib, shu sohadagi teshikka foram en apicis deyiladi. 0 ‘z navbatida, bu teshik ildizning ichida joylashgan kanal - canalis radicis ga davom eta di. Kanal esa tish tojining ichida hosil b o ‘ladigan b o ‘shliq - cavitas dentis bilan tutashadi. Bu b o ‘shliq, o ‘z navbatida, toj qismi ichidagi bo‘sh liq - cavitas coronae va tish ildizining kanali - ca nalis radicis dentis lardan hosil b o ‘ladi. Tish ildizi uchidagi teshikdan nerv, qon tomir, limfa tom irlari y o ‘naladi. Kanal orqali y o ‘nalgan bu hosilalar, tish toji ichida qon tom ir - nerv chigali - pulpa dentis ni hosil qiladi. Tish pulpasi, o ‘z nav batida, toj qism i ichidagi pulpa coronalis va ildiz ichidagi pulpa radicularis lardan tashkil topadi. A lveolar o ‘sim talam ing chuqurcha devorlari va tish ildizi orasidagi birlashtiruvchi m oddaga pe- rio-dontium deyiladi. Tishlarning b o ‘yin qismi m ilk bilan qoplanib, milk so ‘rg ‘ichlari - papilla dentis deyiladi. Tishning qattiq moddasini dentin - dentinum tashkil etadi. Tish toji sohasida bu m odda emal - enamelum bilan, tish ildizi sohasida esa sement - cementum bilan qoplangari b o ‘ladi. Tishlarning toj qism lari yonm a-yon jo y lash ib , tish qatorlarini hosil qiladi. D oim iy tishlar har bir ja g ‘da 16 tadan b o ‘lib, yoysim on shaklda terilgan boMadi. Y uqori ja g ‘ tishlarining ravog‘i arcus dentalis maxillaris, pastki ja g 4 tishlarining rav o g ‘i arcus denta- lis m andibularis deyiladi. Tishning og ‘iz dahliziga qaragan yuzasini facies vestibularis; dahliz yuzasi kesuv va qoziq tishlar uchun facies labialis - lablarga qaragan yuza, kichik va katta oziq tishlar uchun facies buccalis - lunj yuzasi deyiladi. T ishning xususiy o g ‘iz b o ‘sh lig ‘i tarafiga, y a ’ni til tarafga qaragan yuzani facies lingualis; yuqori ja g ‘ tishlarida tanglay tarafdagi yuzani facies palatenalis; q o ‘shni tishlar bilan birlashib turgan yuzasini facies contactus; tishlar yoyi m arkazi tom on qaragan yuzani facies mesialis deyiladi. K esuv tishlar uchun facies mesialis - m edial yuza b o ‘lsa, orqadagi tishlarda bu oldingi yuzaga to ‘g ‘ri keladi. Q o ‘shni tishlarga qaragan yuzalam in g yoy m arkazidan uzoqdagi yuzasiga facies distalis deyiladi. O ldingi tishlarda bu yuza lateral, orqa tishlarda esa orqa yuzaga to ‘g ‘ri keladi. Bu yuzalarda d o ‘ngliklar b o ‘lib, lunj tarafdagi d o ‘nglik cuspis buccalis, tanglay tarafdagi d o ‘nglik cuspis palatinalis, til tarafdagi d o ‘nglik cuspis lingua- 71-rasm . T ish n in g tuzilishi. 1 - substantia spongiosa alveolaris; 2 - canalis radicis dentis; 3 - substantia com -pacte processus alveolaris; 4 - p e rio s te u m ; 5 - p e rio d o n tiu m ; 6 - g in g iv a ; 7 - dentinum; 8 - enamelum; 9 - spatia interglobularia; 10 - pulpa dentis; 11 - periosteum; 12 - periodontium; 13 - cementum ; 14 - substantia spongiosa processus alveolaris; 15 - foramen apicis dentis. www.ziyouz.com kutubxonasi lis deyilad i. D o‘n g liklar - facies mesialis tish y o y in in g m arkazi tom onga qaragan y u za la rd a ham b o ‘lib, cuspis mesiobuccalis - lunj mezial d o ‘nglik, cuspis mesiopalatalis - tanglay m e zial d o ‘nglik, cuspis mesiolingualis - til mezial d o ‘nglik deb ataladi. Q o ‘shni tishlarga qaragan yuzalarning yoy m arkazidan uzoqdagi yuza - facies distalis da ham d o ‘ngliklar b o ‘lib, cuspis distobuccalis - lu n j-d istal do ‘nglik, cuspis distopalatinalis - tanglay-distal do ‘nglik, cuspis distolingulis - til- distal d o ‘nglik, cuspis distalis - distal d o ‘nglik deyiladi. Tishlam ing chaynov yuzalari yoki pastki va ustki j a g ‘ tishlarining o ‘zaro q o ‘shiladigan yuzalari facies occlusialis deyiladi. Tishlar toj qism i (corona dentis) ning chaynov yoki kesuv yuzalarida q ir r a la r- cuspus dentis b o ‘lib, qirralarining uchi apex cuspidis, q o ‘shim cha qirralar cuspis accesoria deyiladi. Katta va kichik oziq tishlam ing chaynov y u za la rid a d o ‘n g lik la r - tuberculum dentis, k o ‘ndalang qirralar - crista transversalis, uchburchak qirra la r - crista triangularis, qiyshiq qirralar - crista obliqua bo‘ladi. C haynov yuzalarda qirra va d o ‘n g lik lar orasida tirqish - fissura occlusilis, chuqurcha - fossa occlusialis lar hosil b o ia d i. T ish lam in g qaysi tarafga tegishli ekanligini aniqlash uchun ildiz belgisi, tish tojidagi burchak belg isi, tish toji b o ‘rtiqligining belgilaridan foydalaniladi. Tish ildizi belgisi ildizning vertikal o ‘tkazilgan chiziqda biror tarafga qayrilgani bilan o ‘lchanadi. Q ay rilish burchagi tishning distal tarafiga y o ‘nalgan b o ‘ladi. T ish tojidagi burchak belgisi - tishning chaynov yuzasidagi qirrasi distal y o ‘nalishda kattaroq b u rch a k hosil qiladi. . T ish toji b o ‘rtig 4ining b elgisi - v estib u lar b o ‘sh liq q a qaragan yuzadagi qavariqlik m edial q ism id a k o ‘proq, distal tarafda esa yassiroq b o ‘ladi. T ishlam ing yuqori yoki pastki ja g ‘da joylashuvi tish to jin in g shakli va uning ildizlari m iqdori bilan farqlanadi. K esuv tishlar - dentes incisivi har bir ja g ‘ suyagida to ‘rttadan b o ‘ladi. Yuqori ja g ‘ suyagidagi kesuv tishlar kattaroq va kengroq b o ‘ladi.U larda bittadan ildiz bo‘ladi. Kesuv tishlam ing kesuv qir- ralari - margo incisalis deyiladi. Q oziq tish la r -d e n te s canini h a rb irja g ‘ suyagida ikkitadan b o ia d i. T ish tojida o ‘tkir burchak hosil qilib birikadigan kesuv qirralari, tish b o ‘yni sohasida, xususiy o g ‘iz b o ‘sh lig ‘iga qaragan yuzada b o ‘rtiq k o ‘rinadi. Q oziq tishlarda bitta uzun ildiz b o ‘ladi. K ichik oziq tishlar - dentes premolares har bir ja g ‘ suyagida to ‘rttadan b o ‘ladi. Bu tishlam ing ch ay n o v yuzasida ikkita b o ‘rtiq - tuberculum dentale b o ‘ladi. Bu bo ‘rtiqlam ing biri - vestibular tarafda, ikkinchisi esa til tarafda joylashadi. Pastki ja g ‘dagi kichik oziq tishlarda bittadan ildiz bo ‘ladi. L ekin ildizning ikkiga ajralgan holati yoki ikki ildizli holati ham uchraydi. Ikki ildizli holatda bit- tasi o ‘rtag a yaqin - radix mesialis, ikkinchisi distal - radix distalis holatida joylashadi. Ikki ildizli ho la t birinchi kichik oziq tishlarda uchraydi. Y uqori ja g ‘dagi ikkinchi kichik oziq tishlardagi ikkita ild iz holati k o ‘proq uchraydi. T ishlam ing ildizlaridan bittasi tanglay tarafda b o ‘lib radix palatinalis, ikkinchisi lunj tarafda b o ‘lib radix buccalis deyiladi. K atta oziq tishlari - dentes molaris har bir ja g ‘ suyagida oltitadan b o ‘ladi. Birinchi katta oziq tishlari kattaroq b o ‘ladi. K atta oziq tishlarining chaynov yuzalari to ‘rt burchak shaklida bo ‘lib, uch 7 2 -ra s m . T is h la m in g t u r l a r i (d en tes perm a- nentes). 1 , 2 - dens incisivus; 3 - dens caninus; 4 - dens prem o laris; 5 - dens m olaris. www.ziyouz.com kutubxonasi va undan ortiq b o ‘rtiq boMadi. Yuqori ja g ‘dajoylashgan katta oziq tishlarda uchta ildiz b o ‘ladi. U lar- ning ikkitasi lunj tarafda, bittasi tanglay tarafda jo ylashadi. Lunj tarafdagi ildizlarning o ‘rtaga yaqin ildizi radix mesiobuccalis, distal ildizi radix distalis va tanglay sohasidagi ildizi radix palatinalis deyiladi. Pastki ja g ‘da joylashgan katta oziq tishlarda ikkitadan ildiz b o ‘ladi. Bu ildizlar medial (oldingi) va distal (orqa) sohalarda joylashadi va shu sababdan radix mesialis va radix distalis deb nom lanadi. Har bir ja g ‘ suyagidagi oxirgi katta oziq tishlar ju d a kech chiqqanligidan, bu tishlam i «aql» tishi - dens serotinus deb ataladi. T ishlam ing yon yuzalari o ‘zaro tegib turadi. Lekin ulam ing orasida tirqishlar hosil b o ‘lishi m um kin va bu tirqish diastema deyiladi. Tishlar chiqish m uddatiga va tuzilishiga k o ‘ra ikki turga b o ‘linadi: vaqtincha, tushib ketadigan sut tishlar - dentes decidua (dentes lactei) va doim iy tishlar - dentes perm anentes. V aqtincha tishlar doim iy tishlar bilan alm ashm aguncha saqlanadi. Sut tishlari tuzilishi jihatidan doim iy tishlar bilan um um iylikka ega. Lekin sut tishlari kichikroq b o ‘lib, ularning tarkibida kichik oziq tishlari va uchinchi katta oziq tishlari b o ‘lm aydi. H ar bir j a g ‘ suyagida to ‘rtta kesuv tishlar, ikkita qoziq tishlar va to ‘rtta katta oziq tishlari b o ‘ladi. Sut tishlarining um um iy m iqdori 20 ta, doim iy tishlam ing miqdori 32 ta b o ‘ladi. Har bir ja g ‘ning yarmidagi tish turlarini raqam lar bilan ifodalanishiga tishlam ing anatom ik form u- lasi deb ataladi. Sut tishlarining anatom ik formulasi: 2. 1 .0 .2 . D oim iy tishlam ing anatom ik form ulasi: 2. 1 .2 . 3. Stom atologiya am aliyotida tishlam ing klinik form ulasidan foydalaniladi. K linik form ula jagMardagi o ‘rta chiziqdan boshlangan tish turlarining tartib raqam i bilan belgilanadi. K esuv tishlar 1, 2; qoziq tishi 3; kichik oziq tishlar 4, 5; katta oziq tishlar 6, 7, 8 raqam lari bilan belgilanadi. Sut tishlari va doim iy tishlam i farqlash uchun sut tishlarini rim raqam lari bilan: kesuv tishlar I, II; qoziq tishi III; katta oziq tishlar IV, V raqam lari bilan belgilanadi. Sut tishlarining chiqish tartibi va muddati: m edial kesuv tishlari 6 - 8 oylarda, lateral kesuv tishlari 7 -9 oylarda, birinchi katta oziq tishlar 12-15 oylarda, qoziq tishlar 1 6-20 oylarda, ikkinchi katta oziq tishlar 2 0 -2 4 oylarda. D oim iy tish lam in g chiqish tartibi va m uddati: birinchi k atta o ziq tish lar 6 - 7 y oshlarda, m edial kesuv tishlari 8 yoshda, lateral kesuv tishlari 9 yoshda, b irinchi kich ik oziq tish lar 10 yoshda, q o ziq tishlar 11-13 yoshlarda, ikkinchi kichik oziq tish lar 11-15 y o sh la rd a , ikkinchi k atta oziq tish la r 1 3-16 yoshlarda, uchinchi katta oziq tishlar 1 8 -3 0 y o sh la rd a chiqadi. Doim iy tishlardan birinchi b o ‘lib birinchi katta oziq tishlar chiqadi. Bu tishlar sut tishlarining orqasida chiqadi. Sut kesuv va qoziq tishlarining o ‘m ig a doim iy kesuv va qoziq tishlari chiqadi. Doim iy kichik oziq tishlari esa sut katta oziq tishlarining o ‘m ig a chiqadi. Y uqori va pastki ja g ‘ tishlari o ‘zaro jip slash g an holatda yuq o ri ja g ‘dagi kesuv tish lar pastki j a g ‘dagi kesuv tishlarining oldingi yuzasiga tegib turadi. Y uqori j a g ‘ suyagidagi tish yoylari kat- taroq boMadi. Shu sababdan, yuqori ja g ‘dagi oziq tish larin in g til tarafidagi b o ‘r tig ‘i pastki j a g ‘dagi tish lam in g til va lunj tarafidagi b o ‘rtiqlar orasidagi ch u q u rch ad a b o ‘ladi. J a g ‘lar jip s la sh g a n d a o ‘zaro b irlashgan tish lar antogonist tishlar d ey ilad i. P astki j a g ‘n ing m edial k esuv tish lari va yuqori ja g ‘dagi uchinchi katta oziq tishi faqat b itta an to g o n ist tish g a ega. Q olgan tish lar ikkitadan antogonistga ega. Prikus yoki oklyuziya deb tish qatorlarining o ‘zaro jip slash ib turgan holatiga aytiladi. T ishlam ing artikulyatsiyasi deb pastki ja g ‘ harakati paytidagi tish qatorlarining o ‘zaro m uno- sabatiga aytiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 6.1.5. Til (73-rasm ) T il - lingua (grekcha - glossa) k o ‘ndalan g -targ ‘il m ushaklardan tashkil topgan a ’zo. Tilning o ‘rta qism ida tanasi - corpus linguae, oldingi sohada uchi - apex ham da orqa sohada ildiz qism i - radix linguae joylashgan. Til tanasi va ildiz chegarasida chuqurcha b o ‘lib, k o ‘r teshik - foramen cecum linguae deb ataladi. Bu chuqurchadan yon tarafga egat - sulcus terminalis y o ‘naladi. T iln in g ustki yuzasi dorsum linguae, uning uchidagi egatgacha b o ‘lgan qism i pars anterior va egat orqasidagi qism i pars posterior larga b o ‘linadi. Tilning ostki yuzasi - facies inferior lin guae sohasida burm alar b o ‘lib, plica fim briata deyiladi. Tilning yon chetlari margo linguae deb ataladi. T ilning o ‘rtasidagi egat sulcus m edianus linguae deyiladi. Til ildizi sohasida lim fo-epitelial to ‘q im adan hosil b o ‘lgan til m urtagi - tonsilla lingualis joylashgan. Til ildizi sohasida burm alar b o ‘lib, u lar hiqildoq usti to g ‘ayi bilan birlashadi. 0 ‘rta burma plica glossoepiglottica mediana 73-rasm. Til. 1 - a d itu s larin g is; 2 - e p ig lo ttis; 3 - re ce ssu s p irifo rm is; 4 - radix linguae; 5 - plica tria n g u laris; 6 - fo ram e n caecu m lin g u a e; 7 - d o rsu m lin g u a e; 8 - c o rp u s lin g u a e ; 9 - su lc u s m e d ia n u s lin g u a e ; 10 - m argo linguae; 11 - papillae linguales; 12 - apex linguae; 13 - papillae fungiformes; 14 - papilla foliate; 15 - papillae vallatae; 16 - sulcus terminalis; 17 - arcus palatoglossus; 1 8 - folliculi linguales; 1 9 - tonsilla palatine; 20 - tonsilla lingualis; 21 - plica glossoepiglottica lateralis; 22 - valecula epiglottica; 23 - plica glossoepiglottica m ediana. va ikki yon ta ra fd a g i b u rm a la r plicae glos soepiglottica laterales deyiladi. Tilning ustki yuzasi shilliq qavat - funica mucosa linguae bilan qoplangan. Ostki yuzasida yuganchasi - frenilum linguae k o ‘rinadi. Tilning ustki va yon yuzalarida ta ’m biladi- gan so ‘rg ‘ichlar joylashgan: 1. Ipsimon va konus shaklidagi so ‘rg ‘ich- lar - papillae filiform e et conicae til ustki y u za sin in g o ld in g i so h a sid a jo y la sh g a n . Bu so ‘rg ‘ichlar taktil sezgi vazifasini bajaradi. 2. Zam burug4sim on so ‘rg ‘ic h la r - papillae fungiformes til uchida va yon tarafida jo y la sh gan b o ‘lib, ta’m sezish vazifasini bajaradi. 3. Y aproqsim on s o ‘r g ‘ic h la r - papillae foliatae tilning yon yuzasida joylashgan. 4. K o‘tarm a bilan o ‘ralgan so ‘rg ‘ich - pa pillae vallatae til ildizi sohasida k o ‘r teshik- ning oldida joylashgan b o ‘lib, shakli V harfiga o ‘x sh a y d i. Bu s o ‘r g ‘ic h la r m iq d o ri 7 - 1 2 ta b o ‘lib, uchi orqaga y o ‘nalgan holda joylashadi. Tilning o ‘rtasidan o ‘tgan biriktiruvchi to ‘- q im a - septum linguae to ‘siq hosil qilsa, til asosini serbar biriktiruvchi to ‘qim a - aponeu rosis linguae tashkil etib, ularga til m ushaklari birikadi. Til mushaklari ikki guruh: xususiy ham da skelet suyaklaridan boshlanadigan k o ‘ndalang- targ‘il mushaklardan hosil bo ‘ladi. Tilning skelet m ushaklari uning xususiy m ushaklariga davom etadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 1. M . genioglossus - engak til mushagi, m. verticalis - vertikal xususiy m ushagiga davom etadi. Engak-til m ushagi - m. genioglossus pastki ja g ‘ suyagining engak sohasidagi spina mentalis o ‘sim tasidan boshlanib, tilning xususiy mushagi b o ‘lib hisoblangan vertikal m ushak - m. verticalis tolalariga davom etadi. Bu m ushak odam lar so ‘zlashishga o ‘tilgan davrdan taraqqiy eta boshlagan. Vazifasi: tilni oldinga harakatlantiradi. Bu m ushaklar I ja b ra rav o g ‘idan taraqqiy etadi. Inner vatsiyasi: n. hypoglossus (XII). 2. M . styloglossus - bigizsimon til mushagi, tilning xususiy m. longitudinalis superior - yuqoriga b o ‘ylam a m ushagiga va m. longitudinalis inferior - pastki b o ‘ylam a m ushagiga davom etadi. B igizsim on til m ushagi - m. styloglossus tilning skelet m ushaklari guruhiga kirib, chakka su- yagidagi bigizsim on o ‘sim ta - processus styloideus dan boshlanadi ham da tilning xususiy m ushak lari b o ‘lgan yuqorigi va ostki b o ‘ylam a - m. longitudinalis superior, m. longitudinalis inferior m ushaklarga davom etadi. V azifasi: tilni yuqoriga va orqaga tortadi. Bu m ushaklar II ja b ra ravoqlaridan taraqqiy etadi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (XII). 3. M . hypoglossus - til osti til m ushagi, tilning xususiy m. transversus linguae - k o ‘ndalang m ushagiga davom etadi. Til osti til m ushagi - m. hypoglossus tilning skelet m ushaklari guruhiga kirib, til osti suyagi ning tanasidan va katta shoxlaridan boshlanadi. Bu m ushak, o ‘z navbatida, ikki guruh tolalarga ajraladi: m. chondroglossus til osti suyagining tog‘ayidan boshlansa, m. ceratoglossus til osti suyagining shoxchalaridan boshlanadi. Bu m ushak tilning xususiy m ushagi b o ‘lgan k o ‘n d alan g m ushak - m. transversus linguae tutamlariga davom etadi. Vazifasi: tilni orqaga va pastga tortadi. Bu m ushaklar III ja b ra ravoqlaridan taraqqiy etadi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (X II). 4. M . palatoglossus - yum shoq tanglaydan boshlanib, tilning yon tarafiga birikadi va uning k o ‘ndalang m ushagiga davom etadi. V azifasi: y um shoq tanglayni tushiradi, to m o q so h asin i to ra y tira d i va m. tran sv ersu s lin guae ga davom etadi. 6.1.6. So‘lak bezlari - glandulae salivales (74-rasm ) S o‘lak bezlari o g ‘iz b o ‘shlig‘iga ochilib, chiqaruv nayiga ega b o ‘lgan katta so ‘lak bezlari - glandula parotoidea, glandula sublingualis, glandula submandibularis va chiqaruv nayi b o ‘lm agan m ayda so ‘lak bezlariga b o ‘linadi. M ayda so‘lak bezlari lab yuzasida - glandulae labiales; lunj sohasida - glandulae buccales; tanglay yuzasida - glandulae palatinae; til yuzasida - glandua- lae linguales joylashadi va o ‘zi joylashgan yuzaga, katta so ‘lak bezlari esa nay vositasida o g ‘iz b o ‘sh lig ‘iga ochiladi. 1. Q uloq oldi bezi - glandula parotoidea yuzning yon sohasida, quloq suprasining oldida joylashadi. S o ‘lak bezi nayi - ductus parotoideus lunj m ushagining (m. buccinator) orasidan o ‘tib, o g ‘iz dahliziga ochiladi. N ayning teshigi o g ‘iz: dahlizining yuqori ja g ‘dagi ikkinchi katta oziq tish sohasida joylashadi. Q uloq oldi so ‘lak bezida yuza qism - pars s u p e rfic ia l va chuqur qism - pars profunda tafovut etiladi. B a’zi hollarda q o ‘shim cha bez - glandula parotoidea accessoria uchrashi m umkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 74-rasm . So‘lak b e /la ri. 1 - arcus supraciliaris; 2 - glandula parotis acces- soria; 3 - ductus parotideus; 4 - fascia parotidea; 5 - glandula parotis; 6 - m. masscter; 7 - mandibula; 8 - m. digastricus; 9 - m. stylohyoideus; 10 - glandu la subm andibularis; 11 - ductus subm andibularis; 12 - m. mylohyoideus; 13 - glandula sublingualis; 14 - m. digastricus; 15 - m. gcnioglossus; 16 - mandibula; 17 - d u c tu s s u b lin g u a le s m in o rc s; 18 - d u c tu s su b lin g u alis m ajor; 19 - caru n cu la su b lin g u alis; 20 - labium infcrius; 21 - glandula lingualis anterior; 22 - lingua; 23 - labium superius; 24 -glan d u lae labials; 25 - glandulae buccales; 26 - glandulae molares. 2. Ja g ‘ osti so ‘lak bezi - glandula sub mandibularis. Bu so ‘lak bezi pastki ja g ‘ suyagi ostidagi fossa submandibularis chuqurchasida jo y la s h a d i. S o ‘lak b e z in in g nayi - ductus submandibularis og ‘iz xususiy bo‘shlig‘ida, til ning ostidajoylashgan caruncula sublingualis sohasiga ochiladi. 3. Til osti so ‘lak bezi - glandula sublin gualis til ostida, m.mylohyoideus m ushagining ustida joylashadi. Bu so ‘lak bezining nayi - ductus sublingualis m ajor o g ‘iz xususiy b o ‘sh lig ‘iga, ja g ‘ osti so ‘lak bezi nayi sohasiga ochiladi. Til osti s o ‘lak bezin in g kichik naylari - ductus sublingualis minores (18-20 ta) til ostida joylashgan plica sublingualis burm asiga ochiladi. 6.1.7. H alqum (75-, 76-rasm lar) H alqum - pharynx hazm va nafas a ’zolarining o ‘zaro kesishgan qism i hisoblanadi. Halqum kalla suyagi asosidan boshlanib, V I-V II b o ‘yin um urtqalarigacha davom etadi. H alqum o g ‘iz b o ‘shlig‘i va h iq ild o q lam in g orasida joy lash ad i. Shu sababdan halqum ni uch qism ga boMishimiz mumkin: bu ru n qism i - pars nasalis; o g ‘iz qism i - pars oralis; hiqildoq qismi - pars laryngea. H alqum ning k alla aso sig a to ‘g ‘ri kelgan qism iga halqum gum bazi - fornix pharyngis deyiladi. H alqum ning bu ru n qism i kalla asosi bilan yum shoq tanglay sohasi orasida joylashgan. H alqum ning bu qism iga burun b o ‘sh lig ‘ining davom i hisoblangan xoanalar ochiladi. 0 ‘rta quloq b o ‘shlig‘idan boshlanadigan tubae auditivae - eshituv nayi yoki Y evstaxiy nayi ham halqum ning burun qism i sohasiga ochiladi va bu tesh ik ostium pharyngeum tubae deyiladi. U ning atrofidagi shilliq qavatda lim fo - epitelial to ‘q im a la r y ig ‘ilgan b o ‘lib, nay m urtagi - tonsilla tubaria deyiladi. Shunday m urtak halqum gum bazi sohasidagi shilliq qavatda ham uchraydi va halqum murtagi - tonsilla pharyngea deyiladi. M urtak lard ag i chuqurchalar fossulae tonsillae, ulardagi tirqishlar cryptae tonsillae deyiladi. Bu m u rta k la r o g ‘iz xususiy b o ‘sh lig ‘i devoridagi tanglay m urtaklari - tonsilla palatinae va til m urtagi - tonsilla lingualis lar bilan birgalikda lim fo-epitelial halqani hosil qiladi. Eshituv nayining teshigi so h a sid ag i shilliq qavatda ikkita burm a: plica salpingopharyngea - nay-halqum burm asi va plica www.ziyouz.com kutubxonasi salpingopalatina - nay-tanglay burmasi va eshituv nayi b o ‘rtiq m aydoni - torus tubarius k o ‘rinadi. H alqum ning burun qism idagi yana bir b o ‘rtiq m aydoncha tanglayni k o ‘taruvchi m ushakdan tashkil topib, torus levatorius deyiladi. H alqum ningog‘izqism idagi hiqildoq usti to g ‘ayi sohasidagi c h u q u r- vallecula epiglottica, bu tog‘ay va til orasida lateral b u r m a - plica glossoepiglottica lateralis ham da m edial burm a - plica glossoeiglottica mediana k o ‘rinadi. Halqum ning hiqildoq qism ida noksimon cho‘n ta k la r- recessus piriformis k o ‘rinadi. H alqum ning qizilo ‘ngachga o ‘tish sohasi toraygan b o ‘lib, constrictio pharyngoeso-phagealis deyiladi. H alqum ning asosini fibroz to‘qim a qavati tashkil etadi. Bu qavat ichki tarafdan shilliq qavat bilan, tashqi tarafdan esa m ushak qavat bilan qoplangan b o ‘ladi. 0 ‘z navbatida, m ushak qavati tashqi tarafdan fassiya bilan o ‘ralgan b o ‘ladi. Halqum ichki yuzasidagi shilliq qavat burun sohasida kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Q olgan qism larda shilliq qavat k o ‘p qavatli yassi epiteliy va shilliq bezlari bilan qoplangan boMadi. 75-rasm . O g ‘iz bo‘shlig‘i va halqum (sagital kesimida). 1 - concha nasalis media; 2 - concha nasalis inferior; 3 - concha nasalis superior; 4 - sinus sphenoidalis; 5 - tonsilla pharyngea; 6 - ostium pharyngeum tubae auditivae; 7 - torus tubarius; 8 - palatum molle; 9 - pars oralis pharyngis; 10 - tonsilla palatina; 11 - isthmus faucium; 12 - radix linguea; 13 - epiglottis; 14 - plica aryepiglottica; 15 - pars laryngea pharyngis; 16 - cartilago cricoidea; 17 - esophagus; 18 - trachea; 19 - cartilago thyroidea; 20 - os hyoideum; 21 - m. geniohyoidcus; 22 - m. genoiglossus; 23 - mandibula; 24 - vestibulum oris; 25 - cavum oris proprium; 26 - vestibulum oris; 27 - meatus nasi inferior; 28 - vestibulum nasi; 29 - sinus frontalis. 10 - Odam anatomiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi H alqum ning m ushaklari k o ‘ndalang-largM l tolalardan tuzilgan boMib, b o ‘ylam a va qisuvchi g u ruhlarga boMinadi. Q isuvchi m ushaklar 3 qavatli boMib, m.constrictor pharyngis superior, m .constrictor pharyngis medius, m. constrictor pharyngis inferior deyiladi. 1) M. constric tor pharyngis superior quyidagi qism larga boMinadi: a) pars pterygopharyngea - qanotsim on halqum qism i. A sosiy suyakning qanotsim on o 'sim talaridan boshlanadi; b) pars buccopharyngea - lunj halqum qism i. Q anot-pastki ja g ‘ boylam idan boshlanadi; d) pars niylopharyngea - pastki ja g ‘ halqum qism i. Pastki ja g ‘ suyagining linea mylochyoidea chizig‘idan boshlanadi; e) pars glos- 7 6 -rasm . H alqum m u sh a k la ri (orqa tomondan). 1 - dorsum sellac; 2 - clivus; 3 - ala minor ossis sphcnoidalis; 4 - meatus acusticus intemus; 5 - os temporalc; 6 - os occipitalc; 7 - proccssus mastoidcus; 8 - fascia pharyngobasilaris; 9 - processus styloideus; 10 - ramus m andibulae; 11 - raphe pharynges; 12 - m. digastricus (venter posterior); 13 - angulus mandibulae; 14 - basis m an d ib u lae ; 15 - m. c o n stric to r ph ary n g is m edius; 16 - m. salpyiagopharyngcus; 17 - trachea; 18 - oesophagus; 19 - m. constrictor pharyngis inferior; 20 - lig. thyro- hyoidcum ; 2 1 - cornu majus ossis hyoidei; 22 - m. stylo- hyoideus; 23 m. pterygoideus medialis; 24 - m. stylo- p h ary n g cu s; 25 - m. co n stricto r pharyngis superior; 26 - fascia pharyngobasilaris; 27 arcus zygomaticus; 28 - foramen jugularc. sopharyngea - til halqum qism i. Tilning yon sohasidan boshlanadi. 2) M. constrictor pharyngis medius quyi dagi qism lardan tashkil topgan: a) pars chon- dropharvngea - til osti suyagining tanasidan boshlanib, halqum ga birikadi; b) pars cerato- pharyngea - til osti suyagining shoxlaridan boshlanib, halqum ga birikadi. 3) M. constrictor pharyngis inferior til osti suyagining lateral yuzasidan, qalqonsim on va uzuksim on to g ‘aylardan boshlanib, quyidagi qism larga boMinadi: a) pars thyropharyngea - q alq o n sim o n to g ‘aydan b o sh lan ad i; b) pars cricopharyngea - uzuksim on tog‘aydan bosh lanadi. Halqumning qisuvchi mushaklari halqum devoridagi chok sohasiga birikadi. Vazifasi: luqm ani yutish jarayonida ishtirok etib, halqumni toraytiradi, ko‘taradi va uzunligini qisqartiradi. Innervatsiyasi: n. glossopharvb- geus (IX); n. vagus (m. constrictor pharynx inferior). H alqum ning b o ‘ylam a m ushaklariga quyidagilar kiradi: 1) m. stylopharyngeus - bi- gizsim on halqum mushagi. C hakka suyagining bigizsim on o ‘sim tasidan boshlanib, halqum ga b irik a d i. 2) M . salpingopharyngeus - nay h alq u m m ushagi. H alq u m n in g b urun q ism i- dagi eshituv nayi teshigi sohasida boshlanib, halqum ga birikadi. Vazifasi: halqumni ko ‘taradi. Innervatsiyasi: n. glossopharyngeus (IX). 3) m. palatopharyngeus - tanglay halqum m u sh ag i. Y um shoq ta n g lay d a n , q an o tsim o n o ‘sim ta n in g ilm ogM - h am u lu s p te ry g o i deus dan boshlanib, halqum devoriga birikadi. M urtaklar - tonsillae halqum ning shilliq qavatida joylashib, lim fa to ‘qim asining yigMn- disidan tashkil topgan. www.ziyouz.com kutubxonasi H alqum dagi Pirogov-V aldeyer murtaklar halqasi quyidagi m urlaklardan hosil boMadi: j u f t - ton sillae palatinae, tonsilla tubariae; toq - tonsillae pharyngea, tonsillae lingualis. Tanglay m urtagi - tonsillae palatinae halqum ning o g ‘iz qismi shilliq qavatidagi chuqurcha - fossa tonsillares so h a sida joylashadi. Bu chuqurcha ikki ravoq: arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus orasida joylashadi. Halqum murtagi - tonsillae pharyngea halqum shilliq qavatining burun qism i yuqori devori sohasida joylashadi. Nay m urtaklari - tonsillae tubariae halqum ning burun qism idagi shilliq qavatida, eshituv nay- larining boshlanish sohasida joylashadi. Til m urtagi - tonsillae lingualis til ildizining shilliq qavatida joylashadi. 6.1.8. Qizilo‘ngach - esophagus (77-rasm ) Q izilo‘ngach - esophagus halqum ning davom i b o ‘lib, m e’dagacha davom etadi. Joylashish so hasi VI b o ‘yin um urtqa sohasidan XI ko‘krak um urtqa sohasigacha davom etib, o ‘rtacha 2 3 -2 5 sm boMadi. U ning b o ‘yin qismi - Download 15,63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish