N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor

Topografiyasi.
 
Buyrak  usti  bezlari  buyrakning yuqori  uchi  va qism an  m edial  q irg ‘o g ‘iga  b irik­
tiruvchi  to ‘qim a vositasida birikkan  boMadi.  U  IX  ko ‘krak  um urtqasi  ro ‘parasida,  y o g ‘  qavat  ichida 
joylashgan. Shu bilan bir qatorda, bezlam i buyrakni o ‘rovchi parda -  
fascia renalis 
o ‘rab turadi. 0 ‘ng 
buyrak usti bezi jig am in g  orqa yuzasiga tegib turadi va qorin parda bilan o ‘ralm aydi. 0 ‘ng tom ondan 
v.  cava  inferior 
bilan  chegaralanadi.  Chap  buyrak  usti  bezining  oldingi  yuzasini  qorin  pardaning 
vistsiral  qavati  o ‘rab  turadi.  Bez oshqozonning  kardial  qism i  va  taloqqa,  oldingi  yuzasining  kaudal 
qism i  oshqozon  osti  bezining dum iga tegib turadi.
B uyrak  usti  bezi  tuzilishi  va  vazifasi jihatdan  m urakkab  a ’zo  b o ‘lib,  organizm ning  hayoti  va 
faoliyati  uchun  katta aham iyatga ega.
B ezning p o ‘stloq  qism ida 40 dan  ortiq kortikosteroid  gorm onlar  ishlab  chiqarilishi  aniqlangan. 
G orm onlar um um iy  ta ’sirining  xususiyatlari:
1.  O rganizm da oqsil, y o g ‘  va  uglevodlar alm ashinuvini  boshqaradi;
2.  O rganizm da mineral  tuzlar alm ashinuvini  boshqarib  turadi;
3.  O rganizm da  b o ‘ladigan  y allig‘lanish jarayonlarining  oldini  oladi  va  unga  qarshi  kurashadi 
(gidrokortizon);
4.  M ushaklar ishi  paytida  to ‘qim alarga va  qonga  ishlab  chiqariladigan  toksinlarni  neytrallaydi. 
Bezning m iya qism ida  ishlab chiqariladigan  adrenalin  gorm oni  ta ’sirining xususiyatlari:
1.  G likogenning  parchalanishini  kuchaytirib,  jigardagi  va  m ushaklardagi  glikogen  zaxirasini 
kam aytiradi;
2.  Y urakning  ish  faoliyatini  tezlatadi;
3.  Teri  va  ichki  a ’zolardagi  arteriolalam i  toraytirib,  arterial  bosim ni  oshiradi;
4. O shqozon va ichaklar devoridagi silliq m ushaklarning ishiga ta’sir etib, ulam ing ish faoliyatini 
susaytiradi;
5.  B ronxlardagi  m ushaklarning  tonusini  b o ‘shashtiradi  va bronx  y o ‘llarini  kengaytirishiga olib 
keladi;
6.  K o ‘z qorachig‘ini  kengaytiradi;
7.  Teridagi  silliq  m ushaklam i  qisqartirib,  uni  bujm aytiradi  (tovuq  badan);
8.  K o ‘ndalang targ‘il  m ushaklarning  ish  faoliyatini  oshiradi;
9.  Nerv  oxirlaridagi  retseptorlam ing qo‘z g ‘alishini  kuchaytiradi.
12  -  O dam  anatom iyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.3.9.  E ktoderm al -  nevrogen  ichki  sekretsiya  bezlari
6.3.9.1.  Shishsim on  ta n a   (epifiz) -  corpus  pineale 
(epiphysis cerebri)
S hishsim on  tana oraliq  m iyaning 
epithalanius 
sohasida,  miya yarim  sharlarining ostki  qism ida 
jo y la sh g a n .  Epifiz  hajmi  jihatd an   unchalik  katta  boMmay,  katta  yoshli  odam larda  0,2  gr,  uzunligi
8 -1 0   m m ,  qalinligi  4  mm  boMadi.  Shakli  tuxum sim on.  Yuzasi  g‘adir-budur,  rangi  q izg‘ish-kulrang 
boMadi.  O ld  tom ondan  kashakchalar  orqali  k o ‘ruv  b o ‘rtigM  -  
thalamus 
ga  birlashib  turadi.  O rqa 
qism i  esa  to ‘rt  tepalikning yuqori  d o ‘m boqchalari  orasidagi  sagital  egatchada joylashadi.
U  tashqi  tom ondan  yupqa  biriktiruvchi  to ‘qim ali  parda  bilan  o ‘ralgan.  Bu  parda  bez  to ‘qim asi 
ichiga kirib, to ‘siqlar hosil  qiladi  va uni  m ayda b o ‘laklarga boMib yuboradi.  BoMakchalar esa pufak- 
chalar,  y a ’ni  follikulalardan  tuzilgan.
B ezdan  ishlab  chiqariladigan  gorm on  -   m ilatonin  organizm   va  jin siy   a ’zolam ing  o ‘sishini 
m e ’y o rlashtirib  turadi.  Ishlab  chiqarilgan  sekret  ayrim   ichki  sekretsiya  bezlarining,  m asalan, jinsiy 
b ezlam in g  o ‘sishini  va  ish  faoliyatini  to kxtatib  turadi.
Ishlab  chiqariladigan  gorm onlar  ta ’sirida  balo g ‘at  yoshiga  yetgan  bolalarda  ikkilam chi  jinsiy 
b elgilarning paydo  boMishi  aniqlangan.
Bez funksiyasining buzilishi yosh bolalar jin siy  faoliyatining vaqtliroq boshlanishiga olib keladi 
(pubertas  proecos).
6.3.9.2.  Gipofiz -  hypophysis cerebri, glandula  pituitaria
G ipofiz yoki  pastki  m iya  ortigM  asosiy  suyakdagi  turk  egarining  gipofiz chuqurchasida,  k o ‘ruv 
b o ‘rtigMning ostki sohasida joylashgan. Bezning hajmi uncha katta boMmasdan, katta yoshli kishilarda 
ham m asi  boMib  1 ,5 -2 -0 ,5   sm  ni  tashkil  qiladi.  Lekin  vazifasi  jihatdan  boshqa  bezlam ing  orasida 
eng  yuqori  o krinda turadi.
G ipofiz quyidagi  boMaklarga  boMib  o ‘rganiladi:
1.  A denogipofiz (bezli  gipofiz);
2.  N eyrogipofiz.
A denogipofizga oldingi  boMagi,  o ‘rta yoki  oraliq  boMagi  va  tuberal  (d o ‘mboqli)  boMagi  kiradi.
N eyrogipofiz qism iga esa orqa boMagi, 
infundibulum 
(quygMch)  va o ‘rta  tepachalar kiradi.