N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

- 
D-eritroza va D-eritrulozaning fosforli efirlar o‗simlik va hayvon 
organizmida uglevod almashinuvida ishtirok etadi. 
Pentozalar
- 
D-riboza, L - 
arabinoza, D – ksiloza, hamda D – ribuloza keng tarqalgan. Ma‘lumki, 
riboza va 
2-dezoksi-D-riboza
 
nuklein kislotalarning tarkibiga kiradi. 
Arabinoza- 
pentoza 
(araban), gemitsellyuloza, disaxaridlarni, bakterial polisaxaridlarni, pektin 
moddalar, qator glikozidlar (arabinoidlar) va ko‗pgina boshqa moddalar tarkibiga
kiradi. D-glyukoza, D-galaktoza, D-mannoza va D-fruktozalar geksozalarning eng 

---

262 
muhimlaridir. 
D-glyukoza
-
 
uzum shakari tabiatda eng ko‗p tarkalgan uglevod 
bo‗lib, eritmalarda qutblangan nur tekisligini o‗ngga burgani uchun 
dekstroza 
deyiladi. Erkin holda uzum sharbatida, shirin mevalarda, qovunda, urug‗larda, 
barglarda, gullarda va ko‗pgina o‗simliklarning ildizlarida, hamda asal tarkibida 
bo‗ladi. 
Organizmda qon tarkibida 0,08 dan 0.11% gacha glyukoza saqlanadi, qonda 
glyukozaning miqdori ortib, siydikda ham paydo bo‗lsa, bemorga uni istemol qilsh 
man etiladi, va shirin ta‘m beruvchi ksilit va sorbitlar saxaroza o‗rniga tavsiya 
etiladi. Glyukoza polisaxaridlar va oligosaxaridlarning tarkib kiradi. Glyukozani 
asosan kraxmalning kislotali gidrolizi orqali olinadi. Tibbiyotda yengil hazm 
bo‗ladigan modda sifatida, tutqanoqqa qarshi va qonni o‗rnini bosuvchi 
suyukliklar tarkibida ishlatiladi, kimyo sanoatida askarbin kislota (Vitamin C), 
glyukon va boshqa kislotalar hamda turli uglevodlar hosilalarini sintezida 
ishlatiladi.
Glyukon kislotaning kalsiyli tuzi - kalsiy glyukonat tibbiyotda kalsiy 
etishmaganda, allergiyada va boshqa holatlarda qo‗llaniladi. Glyukuron kislota 
ayrim 
zaharli 
mahsulotlarni 
zararsizlantirishda 
ishtirok 
etadi, 
hamda 
mukopolisaxaridlar tarkibiga kiradi. Monosaxaridlarni aniqlashda biokimyoviy 
analizlarda, masalan, biologik suyuqliklarda glyukozani aniqlashda ishlatiladi. 
Bunda oksidlanish sharoitiga qarab har xil mahsulotlar hosil bo‗ladi. Uron 
kislotalar o‗simlik va bakterial polisaxaridlar tarkibiga kiradi. Ular organizmda 
dorivor preparatlar, metobolitlar, toksik moddalar bilan suvda eruvchan glikozidlar 
hosil qilib, siydik orqali organizmdan chiqib ketadi
.
Uglevodlar modda almashinuvi jarayonida erkin holda emas, balki 
faollashgan holda, ya‘ni fosfatli birikmalar ko‗rinishida ishtirok etadi. Geksozalar 
molekulasida fosfat kislota birinchi, oltinchi, ba‘zan bir yo‗la birinchi va oltinchi 
uglerod atomlariga birikadi. Hosil bo‗lgan murakkab efirlar glyukoza-1 fosfat, 
glyukoza-6 fosfat, glyukoza-1,6 difosfatlar deyiladi. Ularning aminlari ham
glyukozamin, galaktozamin kabilar muhim ahamiyatga ega bo‗lib, erkin holda va 
sirka kislota bilan birikkan holda hujayra pardasi va mukopolisaxaridlar tarkibiga 

---

263 
kiradi.
D-riboza va 2-dezoksi - D-ribozalarning fosfat, nuklein kislata va qator 
kofermentlarning tarkibiga kiradi. Monosaxaridlarning sulfatlari to‗qimalar 
tarkibida (teri, tog‗aylar, pay, bo‗g‗im suyuqligi, ko‗z qorachigi, yirik qon 
tomirlarning devorlari) uchraydi.
D(-) fruktoza-(meva shakari, levuloza) tabiatda keng tarqalgan muhim 
ketozadir. Levuloza deb, qutblangan nur tekisligini chapga burishi tufayli ataladi. 
D-fruktoza glyukoza bilan saxaroza disaxaridini hosil qiladi, va asal tarkibiga 
kiradi. Asal tarkibida 22 ta uglevodlar borligi aniqlangan, ulardan 12 tasining 
tuzilishi ma‘lum: fruktoza, glyukoza, turanoza, maltoza izomaltoza, melibioza, 
gantibioza, rafinoza, melizitioza, maltotrioza va boshqalar. Erkin holda fruktoza 
ko‗pgina meva va sabzavotlarda uchraydi, o‗simlik polisaxaridlari, insulin, 
bakteriya polisaxaridlari va ko‗pgina biologik muhim birikmalar tarkibiga kiradi. 
Fruktoza bebaho ozuqa, organizm tomonidan yaxshi o‗zlashtiriladigan mahsulot 
sifatida qo‗llaniladi. Fruktoza difosfatid yurak kasalliklari va tutqanoq holatida 
ishlatiladigan muhim dori preparatidir.