|
Ko„riladigan savollar
1.
Monosaxaridlarning sinflanishi.
2.
Fisher, Kolli-Tollens, Xeuors formulalari.
3.
Enantiomer, epimer, diastereomerlar haqida tushuncha.
4.
Monosaxaridlarning D - va L- qatorni aniqlash.
5.
Monosaxaridlarning kimyoviy xossalari.
6.
Yarim asetal gidroksiliga xos reaksiyalar.
7.
Spirt va aldegid guruh reaksiyalari.
8.
N-glikozid hosilalari.
9.
Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari.
10.
Uglevodlarning biologik ahamiyati.
Mustaqil tayyorlanish uchun o„quv adabiyotlar
1. A.G. Mahsumov, A.J. Jo‗raev «Bioorganik kimyo» Toshkent, «O‗zbekiston
milliy ensiklopediyasi» 2007. (305-327 bet)
251
2. Н А. Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» М., «Медицина»
1991 г. (377- 407 стр).
3.
Н.А. Тюкавкина. Руководство к лабораторным занятиям по
биоорганической химии. M., «Медицина» 1985 г. (201-215 стр).
Organik moddalar ichida shunday sinf borki, ularsiz organizmda modda va
energiya almashinuvini tasavvur qilib bo‗lmaydi, ular uglevodlardir. Karbon suvlar
barcha o‗simlik va hayvon organizmlarining to‗qimalari va hujayralari tarkibiga
kiradi. Jonli tabiatda ular metobolik jarayonlarda energiya manbai, o‗simliklarni
to‗qimalarning devorlarini tuzilish qismlari, bakleriyalarni, qo‗ziqorinlarni, hayotiy
muhim moddalarning tuzilish elementlari (nuklein kislotalar, kofermentlar,
vitaminlar) sifatida katta ahamiyatga ega.
Uglevodlar yoki "Karbon suvlar" degan nomni K. Shmidt kiritgan.
Uglevodlar – uglerod, kislorod, va vodoroddan tashkil topgan murakkab
moddalardir, ularning birinchi o‗rganilgan vakillarida vodorod va kislorod atomlari
nisbati suvdagi kabi bo‗lishiga asolanib, tarkibi C
m
(H
2
O)
n
yoki C
m
H
2n
O
n
bo‗lgan
umumiy formula kiritilgan. Ba‘zi uglevodlar tarkibi bu umumiy formulaga mos
kelmasligi aniqlangan.
Tirik organizm uglevodlarni sintezlamaydi, balki o‗simliklar va oziq-
ovqatlardan o‗zlashtiradi, o‗simliklarda esa quyidagi jarayon bo‗yicha
sintezlanadi.
Birinchi jarayon fotosintez bo‗lib, energiya yutilishi bilan boradi –
qaytarilish sodir bo‗ladi va natijada uglevodlar hosil bo‗ladi. Ikkinchi jarayon
oksidlanish bo‗lib, bunda ajralgan energiyaning ma‘lum qismi issiqlikka, boshqa
qismi ATF holida to‗planadigan yangi kimyoviy energiya shakliga aylanadi.
252
Uglevodlar gidrolizlanish xususiyatiga ko‗ra ikki katta sinfga bo‗linadi:
1. Oddiy ulevodlar yoki m o n o s a x a r i d l a r (gidrolizlanmaydigan
ulevodlar).
2. Murakkab ulevodlar yoki p o l i s a x a r i d l a r (gidrolizlanganda bir
qancha monosaxaridlar hosil qiladigan ulevodlar).
Polisaxaridlar o‗z navbatida shakarsimon bo‗lgan (oligosaxaridlar) va
shakarsimon bo‗lmagan polisaxaridlarga bo‗linadi. Oligosaxaridlar molekulyar
massasi katta bo‗lmagan 2 tadan 10 tagacha monosaxaridlarni saqlagan
polisaxaridlardir.
Monosaxaridlar. Ular o d d i y u l e v o d l a r yoki monozalar deyiladi. M o n o s a
x a r i d l a r o‗z navbatida
molekulasi tarkibidagi uglerodlar soniga ko‗ra: bioza,
trioza, tetroza, pentoza va geksozalarga bo‗linadi.
Tetrozalarga C
4
H
8
O
4
formulaga ega bo‗lganlar, masalan, eritroza va treozalar;
Pentozalarga C
5
H
10
O
5
formulaga ega bo‗lganlar, arabinoza, ksiloza, ribozalar;
Geksozalarga C
6
H
12
O
6
formulaga ega bo‗lganlar, glyukoza, mannoza, galaktoza,
fruktozalar misol bo‗ladi.
Funksional guruhiga ko‗ra, aldegid gruppa saqlovchilar – aldozalar
(polioksialdegidlar), keton gruppa saqlovchilar ketozalar (polioksiketonlar)
deyiladi.
Glikol aldegid aldobiozalarga, dioksiaseton ketotriozalarga va glisterin
aldegid esa aldotriozalarga misol bo‗ladi.
Monosaxaridlarning eng ahamiyatlilari
pentozalar va geksozalardir.
Pentozalarga C
5
H
10
O
5
formulaga ega. Arabinoza, ksiloza, ribozalar
253
aldopentozalar qatoriga kiradi.
Monosaxaridlar (monozalar) gigroskopik bo‗lib, suvda va spirtda yaxshi
eriydigan, efirlarda erimaydigan, kristallanish xususiyatiga ega bo‗lgan qattiq
moddalardir. Barcha monosaxaridlar shirin ta‘mga ega. Ulardan muhim va keng
tarqalgan vakillari fruktoza va glyukozadir. Fruktoza ketogeksozalarga, glyukoza
esa, aldogeksozalarga kiradi.
Monozalarning bunday ko‗rinishda ifodalanishini
Do'stlaringiz bilan baham: |
