244
qilib, t o‗ r t l a m c h i strukturani tashkil qiladi. Kompleksning har bir molekulasi
boshqalari bilan o‗zaro vodorod va gidrofob bog‗lar orqali bog‗lanadi. Oqsillarni,
ikkilamchi, uchlamchi, to‗rtlamchi tuzilishi asoslarini belgilovchi kuchsiz bog‗lar,
issiqlik, ultrabinafsha nurlar va ba‘zi organik erituvchilar ta‘sirida, yoki pH ning
keskin o‗zgarishi bilan oson buziladi. Bunday hollarda odatda oqsil tabiiy shaklini
o‗zgartiradi. Bu hodisa d e n a t u r a t s i y a deyiladi. Masalan: tuxum oqsili -
albumin qizdirilganda erimaydigan bo‗lib qoladi va koagullanadi.
Sochlarni
spermanent jingalak qilish jarayonida soch oqsilida -S-S- bog‗larini kimyoviy
qaytarilishi sodir bo‗ladi, keyingi oksidlanish esa, yangi -S-S- bog‗larni hosil
qiladi, bu hodisalar sochni istalgan shaklda ushlab turadi.
Oqsillar ikkita asosiy guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi
:
p
roteinlar - oddiy
oqsillar va proteidlar - murakkab oqsillar. Oqsillarning
muhim xususiyatlaridan
biri ularning eruvchanligi va cho‗kishi hisoblanadi. Turli oqsillar molekulyar
xususiyatlari, bajaradigan vazifasi, tabiatda tarqalgan ob‘ektiga bog‗liq ravishda
turli darajadagi eruvchanlikka ega bo‗ladi.
P r o t e i n lar gidrolizlanganda faqat α-aminokislotalar hosil bo‗ladi. Oddiy
oqsillar terida ko‗p miqdorda bo‗ladi. Proteinlar o‗z navbatida a l b u m i n lar va g
l o b u l i n larga bo‗linadi.
A l b u m i n l a r - suvda yaxshi eriydigan oqsillar
bo‗lib, ularni eritmalarda osh tuzi ta‘sirida cho‗ktirib bo‗lmaydi.
Ammoniy sulfat
tuzini qo‗shib to‗yintirilganda esa, cho‗kmaga tushadi. Albuminlar tuxum oqsilida
(tuxum albumini), sutda (sut albumini), qon zardobida (qon albumini) uchraydi va
ularning molekulyar massasi uncha katta bo‗lmaydi. G l o b u l i n lar - suvda
erimaydigan oddiy oqsillardir, ular tuzlarning o‗rtacha konsentratsiyali
eritmalarida, masalan, 8-10% li NaCl, MgSO
4
eritmalarida eriydi.
Ularni
eritmalaridan suv bilan suyultirish yoki tuzlar konsentratsiyasini oshirib cho‗ktirish
mumkin. Globulinlar- sutda (sut globulini) va qonda (qon zardobi globulini)
saqlanadi. Globulinlar molekulyar massasi albuminlarnikiga qaraganda og‗ir. Qon
zardobi globulinlari yuqumli kasalliklarga qarshi immunitet chaqiradi. Proteinlar
guruhiga protenoidlar ham kiradi. Ularga: teri, soch (jun), tirnoq, shohlar tarkibiga
kiruvchi keratin,
ipak fibroini, o‗simliklardan bo‗lgan oqsillar - krolaminlar,
245
protaminlar va gistonlar kiradi.
P r o t e i d lar gidrolizlanganda aminokislotalardan tashqari
oqsil bo‗lmagan
moddalarni hosil qiladi, oqsilsiz moddalar prostetik guruhlar deyiladi, va ular
proteidlarni sinflashda asos vazifasini bajaradi.
X r o m o p r o t e i d l a r
- oqsil qismiga
va qandaydir rang beruvchi
moddaga gidrolizlanadi. Masalan, gemoglobin organizmda kislorod tashishda
muhim ahamiyatga ega. U globulinlar guruhiga kiruvchi globin oqsilidan va
bo‗yoq modda gemdan tashkil topgan. Gem murakkab tuzilishga ega, undagi Fe
2+
ioni yassi porfirin kvadrati markazida joylashgan bo‗lib, to‗rtta pirrol halqasining
azot atomlari bilan bog‗langan. N u k l e o p r o t e i d l a r
- hujayra yadrolari
tarkibiga kiradi. Ular oqsil moddalarga va nuklein kislotalarga parchalanadi.
F o s f o p r o t e i d la r - gidrolizlanganda
oqsilga va fosfat kislotaga
parchalanadi. Ularga sut va pishloq oqsili – kazein misol bo‗ladi. G l i k o p r o t e
id l a r
- oqsil moddalari va uglevod saqlovchi moddalardan tashkil topgan. Ularga
so‗lakda saqlanadigan mustin misol bo‗ladi.
L i p o p r o t e i d l a r - oqsil moddalardan va lipidlarga (yog‗lar,
fosfatidlar va boshqalar) kiruvchi birikmalardan tashkil topgan. Oqsil molekulalari
shakli, fazoviy tuzilishiga ko‗ra, ikkita katta guruhga: tolali yoki f i b r i l y a r
oqsillarga va g l o b u l y a r oqsillarga bo‗linadi. Tolali yoki fibrillyar oqsillarga
betta struktura xos bo‗lib, ip shaklidagi uzun molekulali tuzilishi bilan ajralib
turadi. Ular suvda yaxshi erimaydi. Ularga tabiatda keng tarqalgan – betta kerotin
(jundagi kerotin, shoh to‗qimalari), shoyining betta fibroini, miozin (muskullardagi
to‗qimasi), kollagen (bog‗lovchi to‗qima)lar kiradi. Globulyar oqsillarga alfa spiral
tuzilishi xos bo‗lib, molekulasi sharsimon yoki shunga o‗xshash shaklga ega.
Albuminlar (tuxum oqi), globulinlar (gemoglabinning oqsil qismi), hamda barcha
fermentlar globulyar oqsillar hisoblanadi. Ular suvda
yoki tuz eritmalarida erib,
kolloid sistema hosil qiladi. Shunday murakkab tuzilishga ega bo‗lgan oqsillarning
turli xususiyatga ega bo‗lishi ham tabiiydir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
