N sadriddinov, A. Rahimov, A. Mamadaliyev, Z. Jamolova fizika 0 ‘qitish uslubi asoslari

4. FIZIKA 0 ‘QITISHNING AHAMIYATI VA UNING
TUZILISHI (RADIAL, KONSENTRIK, BOSQICHLI).
I VA II BOSQICHLARDA FIZIKA
KURSINING VAZIFALARI
M a k ta b fizika kursining u m u m iy t a ’lim p red m etlari 
orasidagi o ‘rni u n in g b o sh q a fanlarga n isb a ta n tu tg a n
mavqeiga k o ‘ra aniqlanadi. Fizika kursi nazariy fan b o ‘lib, 
uning asosini fun d am e n ta l nazariyalar, q o n u n la r va ilmiy 
tu sh u n c h a la r tashkil etadi. Fizika tez s u r ’ntlar hi|,;m 
-
iT

---

landi, ju m la d a n , N y u to n mexanikasi, relyativistik mexa- 
nika, kvant mexanikasi, elektron nazariyasi, klassik va kvant 
statistikasi kabi fun d am e n ta l nazariyalar yaratildi. Bu esa, 
b irin c h id a n hozirgi fizika o ‘rganadigan hodisalarning soni- 
ni k o ‘paytirib yubordi. Ikkinchidan, fanning rolini ko'tardi. 
Fizik nazariyalar boshqa, tabiiy fanlarning m asalan, kimyo, 
elektrotexnika, radiotexnika, gazlar dinam ikasi, elektronika 
kabilarning asosi bo 'lib qoldi. U larn ing k o ‘pchiligi alohida 
fan b o ‘lib ajralib chiqdi. Fizikada o c hilgan q o n u n la r u n i­
versal b o ‘lib, uni hozirgi tabiiy fanlar ichida yetakchi dara- 
jaga k o ‘tardi.
Yuqorida aytilganlardan k o ‘ramizki, fizikani bilmasdan 
t o ‘la qiymatli o ‘rta m a ’lumotni t a s a w u r qilib b o ‘lmaydi.
Boshqa p red m e tla r kabi fizika o ‘qitish h am didaktik 
m aqsadlarni, y a ’ni t a ’lim, tarbiya va o ‘quvchilarni rivoj- 
lantirishni amalga oshiradi. Ko'rinib turibdiki, maktabda fizika 
o ‘qitish katta ahamiyatga ega. Fizika o ‘qitish jarayonida 
o ‘q u vchilar fizikani san o atd a, qishloq xo'jaligida, trans- 
portda, tibbiyotda va boshqa sohalarda q o ‘llanilishri bilan ta- 
nishadilar, o ‘lchov asboblari bilan ishlash malakasiga ega 
b o ‘lad ila rv a foydali m ehnatga tayyorlanadilar.
Fizikani o ‘rganish orqali o ‘quvchilar tabiatdagi qator 
hodisalar va ularning ilmiy asoslanishi bilan tanishadilar, 
ularda du nyoning moddiyligi haqida ishonch shakllanadi, 
dun y on i o ‘rganishda insonning imkoniyatlari katta ekanini 
bilib oladilar. Natijada o ‘quvchilarning mantiqiy fikrlashlari 
va bilish qobiliyatlari rivojlanib boradi.
Fizikani o ‘rganish orqali o ‘quvchilar ilg‘or fizik-olim- 
larning ishlari bilan, fan va texnika yutuqlari bilan tan ish a ­
dilar. Bularning tarbiyaviy ahamiyati kattadir.
M aktab fizika kursi h a m m a vaqt zam onaviy va e le m en - 
ta r b o ‘lishi, fu n d am en tal nazariyalarni, fizika uslublarini, 
q o n u n larin i, o'quvchilarning ilmiy dunyoqarashlarin i, fikr- 
lashlarini t o ‘g ‘ri shakllantirishi, o ‘quvchilarga politexnik 
t a ’lim berishi lozim.
Fizika kursining m azm uni va hajmini aniqlab beruvchi 
asos — dasturdir. U o ‘quvchilar o ‘rganadigan asosiy bilim-
18

---

larni aniqlab beradi. Dastur Davlat t a ’lim standarti talablar- 
iga asosan tuziladi.
Fizikadan o ‘quv materialini tanlashda asosan quyida- 
gilarga ahamiyat berilishi lozim:
— m azm unining ilmiyligiga va metodologik yo'nalishiga;
— fanning mantiqiy va 
0
‘quvchilarning yosh xususiyat- 
lariga mos kelgan holdagi o'qitish izchilligiga;
— n a z a r iy a va a m a l iy o t n in g birlig ig a, h a y o t b ila n
bog'lanishiga;
— fizika o'qitishda boshqa predm etlar bilan bog'lanishini 
t a ’minlashga.
0 ‘quv materiali tanlangandan keyin uni yillar b o'yicha 
taqsimlash m uam mosi tug'iladi. Fizika o ‘qitish tarixida o ‘quv 
materialini yillar b o ‘yicha taqsimlashda kurs tuzilishining uchta 
varianti vujudga keldi: radial, konsentrik va bosqichli vari- 
antlar.
Kursning radial tuzilishida m aterial shunday joylash- 
tirildiki, bunda b o'lim lar bir-biridan q a t ’iy ajratib q o ‘yildi. 
0 ‘tilganlarga qaytish b o ‘lmaydi. Fizika kursining radial quri- 
lishining kamchi-ligi shundaki, unda o ‘quvchilar sodda ma- 
salalarni ko'rish bilan birga, o'zlashtira olmaydigan materi- 
allarni h a m o ‘rganishlariga t o ‘g ‘ri keladi. Bir b o ‘limdagi qi- 
yin m asalalardan ikkinchi b o ‘limdagi yengil masalalarga 
birdaniga o'tiladi.
Fizika kursining konsentrik qurilishida harbirbo'lim maktab­
da ikki marta ko'rib chiqiladi, y a ’ni butun o'quv materiali 
ikkita konsentrga b o ‘linadi. Birinchi konsentr fizika kursining 
deyarli ham m a bo'limi b o ‘yicha boshlang‘ich (elementar) tu- 
shunchalarni o 'z ichiga oladi, ikkinchi konsentr butun kurs 
bo'y icha bilimlar sistemasini o 'z ichiga olib, bu material bi­
rinchi konsentrdagi o'quv materialini t o ‘la yoki qisman o'z 
ichiga oladi. Kursning konsentrik tuzilishida material o'qitishdagi 
qiyinchilik sekin-asta ortib boradigan qilib o'quvchilaming aqliy 
o'sishiga va imkoniyatlariga moslashtirilgan holda joylashtiriladi. 
Konsentrik qurilishning kamchiligi shundaki, unda o'quv 
materiali takrorlanganligi uchun vaqt ko‘p saif b o ‘ladi va 
0
‘quvchilarning qiziqishlarini kamaytiradi.
19

---

Fizika kursining bosqichli tuzilishida bu kurs ikki b os­
qichda o'rganilib, ular birgalikda yagona sistemali fizika kursini 
tashkil etadi.
Fizika kursining tuzilishlaridan eng yaxshisi bosqichli quri- 
lishidir. U pedagogika va didaktika talablariga to ‘la javob bera­
di. Bunga ko‘ra maktab fizika kursining mazmuni quyidagilar- 
ni o ‘z ichiga oladi:
a) Tayyorlov davrida 3—5-sinflarda tabiatshunoslik, tabiiy 
geografiya va mehnat darslarida fizika elementlarini o ‘rganish.
b) Kursning birinchi bosqichi: 6—9-sinfdarda fizikani 
o ‘rganish.
d) 
Kursning ikkinchi bosqichi: kasb-hunar kollejlari va 
Akademik litseylarda fizikani o'rganish.
O 'rta u m u m ta ’lim m aktablarida fizika t a ’limining asosiy 
vazifalari:
— o'quvchilarni fizik hodisalar, tushunchalar, kattalik­
lar, m odellar, qo n unlar, o 'lchashlar, fizikaning amaldagi 
tatbiqlari, olam ning fizik manzarasiga oid bilimlar bilan t a ­
nishtirish;
— o ‘quvchilarni fan-texnika taraqqiyoti, fizika q o n u n i- 
yatlarining am alda q o ‘llanilishi bilan tanishtirish;
— koinotning tuzilishi va undagi hodisalar haqidagi bilim­
lar berish orqali ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish;
— buyuk mutafakkirlarimiz va hozirgi davrdagi vatanimiz 
fizik olimlarining faoliyatlari bilan tanishtirish, t a ’lim m az- 
m unini atrofdagi mahalliy va tarixiy materiallar bilan boyi- 
tish orqali o'quvchilarni milliy va vatanparvarlik ruhida ta r­
biyalash;
— t a ’lim m a z m u n in i ijtimoiy hayot va texnika t a r a q q i­
yoti bilan bog'lash orqali o'quvchilarni ongli ravishda kasbga 
y o 'n a ltiris h , o 'r ta m axsus yoki k a s b -h u n a r t a ’lim m u as- 
sasalarida o 'q ish n i dav o m ettirishlari uch u n za m in tay y o r­
lash;
— fizikaga oid asbob uskunalardan foydalanish, sodda 
o'lch ov va tajriba ishlarini bajarish, ularning natijalari aso­
sida xulosalar chiqarish, qoidalariga rioya qilish malakalarini 
shakllantirishdan iborat.
20

---

Shu vazifalami amalga oshiruvchi, ya’ni « 0 ‘rta um um ta’lim 
maktablari u c h u n fizikadan davlat t a ’lim standarti»ga asos- 
langan holda dastur tuzildi. 0 ‘rta u m u m ta ’lim maktablarida 
fizika o'q itish shu dastur asosida olib boriladi.
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik a sin in g « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi 
Q o n u n i , « K a d r la r ta y y o rla s h m illiy dastu ri» , V a z irlar 
M ahkam asining 1998-yil 13-maydagi « 0 ‘zbekiston Respub- 
likasida o ‘rta maxsus, kasb-hunar ta ’limini tashkil etish chora- 
tadbirlari to'g'risida» gi 204-son qaroriga va davlat standarti 
talablariga asoslangan holda Akademik litseylarning fizika- 
matematika va boshqa bo'limlari, hamda kollejlar uchun fizika­
dan o ‘quv dasturlari tuzildi. Bu dasturlarda fizika o ‘qitishning 
maqsadi va vazifalari k o ‘rsatib o ‘tildi.
Akademik litseylarda fizika o ‘qitishning asosiy maqsadi: o ‘rta 
u m u m ta ’lim asosida umumiy fizikadan o ‘rta t a ’lim berishga: 
fizika nazariyasi kuzatishlar va hodisalar haqidagi ta’limotlarni 
umumlashgan shakli ekanligini k o‘rsatishga, nazariya bilan 
a m aliyo tnin g uzviy b o g ‘liqligini k o ‘rsatishga, fizikaning 
texnologiyadagi, texnikadagi, tibbiyotdagi va hayotdagi aham i­
yatini ta ’kidlashga, fanga qiziqish uyg'otish va uni o ‘rganishni 
davom ettirishga zamin yaratishdan iboratdir.
Fizika o ‘qitishning asosiy vazifasi:
— fizika kursining o'q itish izchilligini t a ’minlash;
— fizikaning barcha bo ‘limlari bo'yicha asosiy fizik qonun- 
lar, q on uniyatlar va ularning formulalari bilan tanishtirish;
— fizik jarayon, hodisa, tu shuncha ham da qonunlarni 
o'rganish ketma-ketligi mantiqiy to'g 'ri va oddiydan m u- 
rakkabga qarab borish tamoyiliga rioya qilish;
— fizik hodisalar va jarayonlarni kuzatish usullari bilan 
tanishtirish;
— tajriba o'tkazish, uning natijalarini hisoblash, xatolik- 
larni hisoblash ko'n ikm alarini hosil qilish;
— asosiy fizik qonun va hodisalarni t o ‘g ‘ri talqin qilish, 
ularni masala yechishga tatbiq etish va tajribada tekshirib 
ko'rish ko'nikm alarini hosil qilish;
— oliy o 'qu v yurtiga kirish uchun zarur bo'lgan bilim, 
malaka va ko'nikmalarni hosil qilish;

---

— o ‘quvchilarning fizik tafakkurini rivojlantirish, fikrlash 
qobiliyatini oshirish ham da hayotda yuz berayotgan hodisa va 
jarayonlarni t o ‘g ‘ri talqin qilishga o ‘rgatish;
— h o z ir g i z a m o n f iz i k a s i n in g f a n d a g i , h a y o t d a g i , 
texnikadagi, ekologiyadagi va boshqa tarmoqlardagi m u a m ­
molarni hal etish y o ‘lidagi roli bilan tanishtirish kerakligini 
k o ‘rsatishdan iboratdir.
Aniq fanlar yo‘nalishi b o ‘limlarida fizikani 
0
‘qitish uchun 
720 soat, maxsus kurslarni o ‘rganish uch un 148 soat, fakul­
tativ kurslarini o ‘rganishga 222 soat vaqt ajratilgan.
Fizikani 
0
‘rganish uchun, ximiya-biologiya yo‘nalishidagi 
b o ‘limlariga 280 soat, boshqa yo ‘nalishdagi b o ‘]imlarga 160 
soatdan vaqt ajratilgan.
K asb-hun ar kollejlarida fizikani o ‘rganish uchun 160 soat 
vaqt ajratilgan b o ‘lib, uni o ‘qitishdan asosiy m aqsad bizni 
o ‘rab olgan dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasini o ‘quvchilar 
ongida shakllantirish, politexnik t a ’lim berish, kasbiy pred- 
m etlarni o ‘rganishga nazariy asos yaratib berish va ilmiy 
dunyoqarashlarini t o ‘g ‘ri shakllantirib borishdan iboratdir.
Fizikani kasbga b o g ‘Iab o'qitish kasbga yo'naltirishning 
eng yaxshi vositasidir. Uni quyidagi yo'llar bilan amalga 
oshirish m umkin:
a) maxsus predm etlarda fizik tushuncha, hodisa, q o n u n - 
larni q o ‘llash;
b) kasb m azm uniga ega bo'lgan fizik masalalar yechish;
d) ishlab chiqarishga m o'ljallangan asboblar yordam ida 
kompleks laboratoriya ishlari bajarish va fizik hodisalarni 
namoyish qilish;
e) h un ar-texnika siklidagi predm etlarda fizik tu sh u n c h a - 
lardan foydalangan holda masalalar yechish;
f) fizika kursi va hunar-texnika sikli predmetlaridan ayrim 
mavzu va bo'lim dagi bilimlardan foydalanib kompleks to p ­
shiriqlar bajarish;
g) o'quvchilarning texnik ijodiy qobiliyatlarini rivojlanti- 
rishni talab qiluvchi masalalar yechish;
h) turli asbob va qurilmalarning tuzilishi prinsiplarini 
tushuntirish uchun zaru r b o ‘lgan fizik bilimlarni qanday
22

---

o ‘zlashtirganligini aniqlash maqsadida fizikadan uyga vazi- 
falar berish;
i) ishlab chiqarish • korxonalariga kompleks ekskursiyalar 
uyushtirish va ular bo'yicha o ‘quvchilarga hisobot tuzishni 
topshirish;
i) 
sinfdan tashqari ishlarni bajarish (to'garaklar, konfe- 
rensiyalar, kechalar va boshqalar);
k) m a ’lum dastur asosida fakultativ kurslar o ‘tish.
Fizika o ‘qitishda kasbga yo ‘naltirish prinsipiga amal 
qilinganda o ‘quvchilarning o ‘zlashtirishi ortadi.
Akademik litseylaming, kasb-hunar kollejlarining va o ‘rta 
u m u m t a ’lim m aktablarining fizika dasturlarida fizikaning 
N y u to n mexanikasidan boshlab elem entar zarralar fizikasi- 
gacha bo'lgan barcha b o ‘limlari m a ’lum darajalarda o ‘z ak- 
sini topgan.