N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

I. Boshlang’ich sensorpsixika bosqichi
A. 
Tubait 
daraja.
Ta’sirchanlikning sodda 
unsurlari. 
Rivojlangan 
sezgirlik.
A. 
Muhitning 
biologik 
muhim xossalaridan tezlikni 
va 
harakat 
yo’nalishini 
o’zgartirish 
orqali 
aniq 
ta’sirlanish. 
Harakatning 
sodda 
shakllari. 
Hulq- 
atvoming 
kuchsiz 
egiluvchanligi. 
Muhitning 
biologik 
neytral, 
hayotiy 
muhim 
bo’lmagan 
xossasidan 
ta’sirlanishning 
shakllanmagan 
xususiyati. 
Kuchsiz, 
maqsadga 
yo’naltirilmagan 
harakat 
faolligi.
A. Sodda hayvonlar. 
Suv 
muhitida 
yashovchi ko’pchilik 
tuban ko’phujayrali 
organizmlar.
B. 
Yuqori 
daraja.
Hissiyotlaming 
mavjudligi. Harakatlami 
amalga 
oshirishning 
muhim 
organi 
-
jag’laming 
paydo 
bo’lishi. Oddiy shartli 
reflekslami shakllantirish 
layoqati.
B. 
Biologik 
neytral 
ta’sirlovchilarga 
nisbatan 
aniq javob reaktsiyalarming 
mavjudligi. 
Rivojlangan 
harakat 
faolligi 
(suvdan 
quruqlikka 
chiqish 
bilan 
bog’liq 
sudralish, 
yer 
kavlash, suzish). Muhitning 
noqulay sharoitlarini chetlab 
o’tish, ulardan uzoqlashish, 
ijobiy ta’sirlovchilami faollik 
bilan 
izlash 
layoqati. 
SHaxsiy 
tajriba 
va 
o’rganishning katta ahamiyat 
kasb etmasligi. Hulq-atvorda 
qat’iy tug’ma dasturlaming 
asosiy ahamiyati.
B. Yuqori (halqali) 
chuvalchanglar, 
qorinoyoqli 
mollyuskalar (shilliq 
qurtlar), ba’zi bir 
boshqa
umurtqasizlar.
63

---

II. Pertseptiv psixika bosqichi
A. Tuban daraja.
Tashqi 
voqelikning 
jismlar 
tasavvuri shaklida aks 
etishi. Buyumning yaxlit 
tasawuriga 
ta’sir 
ko’rsatuvchi xossalaming 
integratsiyasi, 
umumlashtirilishi. 
Harakatlaming 
asosiy 
organi - j a g ’lar.
A. Harakat ko’nikmalarining 
shakllanishi. Rigid, irsiyat 
tomonidan 
belgilangan 
tarkibiy qismlaming afzalligi. 
Harakat layoqatlarining o’ta 
murakkabligi 
va 
turli- 
tumanligi 
(sho’ng’ish, 
sudralish, yurish, yugurish, 
sakrash, o’rmalash, parvoz 
qilish va boshqalar). Ijobiy 
ta’sirlovchilami faollik bilan 
izlash, 
salbiy (zararli) 
ta’sirlovchilami 
chetlab 
o’tish, rivojlangan himoya 
hulq-atvori.
A. 
Baliqlar 
va 
boshqa 
tuban 
umurtqalilar, 
shuningdek,
(qisman) ba’zi bir 
yuqori umurtqasizlar 
(bo’g’imoyoqli 
va 
boshoyoqli 
mollyuskalar). 
Hasharotlar.
B. 
Yuqori 
daraja.
Tafakkuming 
sodda 
shakllari 
(masala 
yechish). Ma’lum «olam 
manzarasini» tuzish.
B. 
Hulq-atvoming 
yuqori 
rivojlangan 
instinktiv 
shakllari. 
O’rganishga 
bo’lgan layoqat.
B. 
Yuqori 
umurtqalilar 
(qushlar va ba’zi sut 
emizuvchilar).
V. 
Eng yuqori daraja.
Amaliy 
faoliyatda 
alohida, 
yo’naltirilgan- 
tadqiqot, 
tayyorgarlik 
davri. Bir xil masalani 
turli 
metodlar 
bilan 
yechish layoqati. Awal 
topilgan masalani yechish 
tamoyilini 
yangi 
sharoitga 
ko’chirish. 
Sodda 
ish 
qurollarini 
yaratish 
va 
faoliyatda 
ulardan 
foydalanish. 
Xususiy 
biologik 
ehtiyojlardan 
mustaqil 
ravishda 
atrofdagi 
voqelikni bilish layoqati. 
Amaliy 
harakatlarda
V. Boshqarishning maxsus 
organlarini ajratish: qo’l va 
oyoqlar. Hulq-atvor tadqiqot 
shakllarining 
awal 
egallangan bilim, malaka va 
ko’nikmalaridan 
keng 
foydalangan 
holda 
rivojlantirish.
V. Maymunlar, ba’zi 
boshqa 
yuqori 
umurtqalilar 
(Шаг, 
delfinlar).
64

---

hodisalar 
o’rtasidagi 
sababiy-oqibat aloqalarini 
bevosita hisobga olish
(insayt).
Ushbu kontseptsiyaga ko’ra, hayvonlar psixikasi va hulq-atvorining 
rivojlanish tarixi qator bosqich va darajalarga bo’linadi. Boshlang’ich sensor 
psixika va pertseptiv psixika bosqichlari ajratiladi. Birinchi bosqich o’z ichiga 
ikki: tuban va yuqori darajani, ikkinchisi - uch - tuban, yuqori va eng yuqori 
darajani birlashtiradi.
Hayvonlar psixikasi taraqqiyotini o’rganuvchi ushbu yondoshuvdan 
tashqari boshqa yondoshuvlar ham mavjud. Masalan, frantsiyalik biolog-olim, 
birinchilar qatorida sinantrop odatpning qoldiqlarini aniqlagan tadqiqotchi- 
antropolog va taraqqiyparvar 
arisob 
Per Teyyar de SHarden ushbu muammoni 
o’rganishga idealizm nuqtai nazaridan yondoshadi.
Bunda Teyyar de Sharden olamda ideal asosning abadiy mavjudligi, uning 
moddiy asos bilan uyg’un ravishda taraqqiy etishi qoidalariga tayanib ish 
ko’radi.
U psixik manbalami «ruhiy quvvat» tushunchasini jismning «ichki tomoni» 
bilan tenglashtirgan holda ko’ra oladi, va uning boshlanish tarixini 
«boshlang’ich hayot» deb nomlanuvchi qadim zamonlarga taqaydi. Ruhiy 
quvvat jismoniy quvvat bilan uyg’unlashgan holda unga qarshilik ko’rsatadi. U 
rivojlanishda moddiy dunyoning xilma-xilligini yaratuvchi jismoniy quwatdan 
farq qilib, o’z taraqqiyot yo’lida sodda hayvonlardan tortib, odamgacha bo’lgan 
tirik mavjudotlarga xos psixologik hodisalaming turli-tumanligini yuzaga 
keltiradi. Teyyar de SHardenning yozishicha: «Ikkala - jismoniy va ruhiy 
quvvatlar mos ravishda dunyoning tashqi va ichki tomonlarida ... o’zaro 
muntazam birlashgan holatda bo’ladi va ba’zi hollarda bir-biriga o’tib turadi»5.
Xulosa o’mida shuni aytish mumkinki, birinchidan, moslashish vositalari 
va darajalari hayvonlar psixikasining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. 
Ikkinchidan, hayvonlar psixikasi rivojlanishining jismlami idrok qilish 
bosqichida turgan eng yuqori darajasi hayvonlaming boshlang’ich idrokli hulq- 
atvori haqida fikr yuritish imkonini beradi. Lekin hayvonlar hulq-atvorining 
o’ziga xos xususiyati, asosan, o’zining biologik ehtiyojlarini qondirishdan 
iborat.
Hayvonot dunyosida psixika rivojlanishi insondagi kabi ong darajasiga 
o’tmasdan, idrokli hulq-atvor darajasida tugaydi.
5 Pg’er Teyyar de SHarden. Fenomen cheloveka. Predjizng’. Jizng'. Mqslg’. Sverxjizng'. M., 1987. B.60.
65

---

Psixikaning inson darajasidagi keyingi rivojlanishi xotira, nutq, tafakkur va 
ong hisobidan faoliyatning murakkablashishi va atrof-olamni tadqiq etish 
vositasi sifatidagi mehnat qurollarining takomillashishi, shuningdek, belgili 
tizimlaming kashf etilishi va keng qo’Ilanilishi evaziga amalga oshdi. Odamda 
tabiat tomonidan berilgan psixik jarayonlaming tuban tashkiliy darajalari bilan 
bir qatorda yuqori darajalari ham yuzaga keladi.
Insonlaming psixik tarraqqiyotining jadallashishiga insoniyat erishgan 
uchta asosiy yumq ko’mak berdi, bular: mehnat qurollarining kashf etilishi, 
moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlarini ishlab chiqarilishi va til va 
nutqning paydo bo’lishi. Inson mehnat qurollari yordamida tabiatga ta’sir 
ko’rsatish va uni chuqurroq bilish imkoniyatiga ega bo’ldi.
O’z navbatida, qurollami va ular yordamida bajariladigan mehnat 
vazifalarini takomillashtirish qo’l yordamida bajariladigan vazifalaming 
o’zgarishiga va yaxshilanishiga olib keldi, buning evaziga qo’l vaqt o’tishi bilan 
ish qurollari orasida eng nozik va aniq qurolga aylandi. Qo’l misolida inson 
ko’zi voqelikni bilishni o’rgangan, uning yordamida tafakkur taraqqiy etib, 
inson ruhining asosiy ijod namunalari yaratilgan. Olam haqidagi bilimlaming 
kengayib borishi bilan inson imkoniyatlari ham oshdi, u tabiatdan mustaqil 
bo’lish va o’z tabiatini (psixika va hulq-atvomi) idrokli o’zgartirish layoqatini 
egallab bordi.
Insonlaming ko’plab avlodlari tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy 
madaniyat buyumlari beiz ketmadi, ular avloddan-avlodga o’tib, qayta ishlanib, 
takomillashib bordi. Insonlaming yangi avlodi uchun ulami yangitdan kashf 
etish zamriyati tug’ilmadi, ulardan foydalanishni bunday 
mahoratga ega 
odamlar yordamida o’rganib olishning o’zi kifoya edi.
Layoqatlar, bilimlar, malaka va ko’nikmalami irsiyat orqali o’tkazilish 
mexanizmi o’zgardi. Endilikda psixologik va xulq-atvor shakllanishida yangi 
pog’onaga ko’tarilish uchun organizm ichki tuzilishi va unda kechadigan 
jarayonlami, irsiy axborotni o’zgartirish shart emas.
4.3.0damda oliypsixik
«01|У Psixik vazifalar>> tushunchasi fanga
vazifalaming rivojlanishi
L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan bo’lib,
bunday vazifalar sirasiga L.S. Vigotskiy 
tushunchali tafakkur, mantiqiy xotira, ixtiyoriy diqqatni kiritgan edi. 
L.S. 
Vigotskiy shunday deb yozgan edi: «Oliy psixik vazifalar» tushunchasi va 
tadqiqotlarimiz predmeti hodisalaming ikki guruhini o’z ichiga oladi... Bular, 
birinchidan, madaniy rivojlanish va tafakkuming tashqi vositalari - til, yozuv, 
hisob, rasm chizishni egallash jarayonlari; ikkinchidan, chegaralanmagan va 
aniq belgilanmagan va an’anaviy psixologiyada ixtiyoriy diqqat, mantiqiy 
tafakkur, tushunchalarning hosil bo’lishi deb ataluvchi maxsus oliy psixik
66

---