N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

umumiy
va 
maxsus
qobiliyatlarga bo’ladi. Bu 
guruhlaming har biri oddiy va murakkab, guruh ichida esa alohida turlarga 
bo’linadi.
Umumiy boshlang’ich qobiliyatlar
- bu qobiliyatlar turli darajadagi 
ifodalanishda bo’lsada, barcha odamlarga xos. Ularga psixik aks ettirishning 
asosiy shakllari: sezish, idrok qilish, esda olib qolish, qayg’urish, fikrlash, xayol 
surish, qaror qabul qilish va amalga oshirish kiradi. Bu qobiliyatlaming 
boshlang’ich ifodalari mos bo’lgan sensor, mnemik, tafakkur, irodaviy 
samaralar bilan bajariladigan psixik harakat. Mashqlar natijasida u muvofiq 
ko’nikmaga aylanishi mumkin.
Maxsus boshlang’ich qobiliyatlar
- bu qobiliyatlar barcha odamlarga xos 
bo’lmay, ular psixik jarayonlaming qandaydir sifat tomonlarining ma’lum 
ifodalanishini taqazo etadi. 
K o’z bilan chamalash
- bu ko’rish orqali idrok 
qilinadigan ob’ektlaming kattaliklarini, ular o’rtasidagi va ulargacha bo’lgan 
masofalaming turli aniqlikda idrok qilish, baholash va taqqoslash qobiliyati, 
ya’ni, ko’rish orqali idrok qilishning ma’lum sifati. 
Musiqaviy eshitish
18.2. Qobiliyat turlari, tuzilishi
va darajalari
Qobiliyatlaming 
juda 
ko’p 
turlari 
mavjud. Hozirgi zamon psixologiyasida inson 
qobiliyatlarining 
tasniflanish 
turlari
335

---

qobiliyati
- bu musiqali tovushlami farqlash va ulami aniq joriy etish 
qobiliyatida namoyon bo’ladigan eshitish orqali idrok qilishning ma’lum sifati 
sanaladi. Musiqali eshitish qobiliyati - bu musiqali qobiliyatlaming tarkibiy 
qismlaridan bin. Maxsus odatdagi qobiliyatlar ta’lim jarayonida iste’dod 
nishonalari asosida rivojlanadi.
Umumiy murakkab qobiliyatlar
- bu umuminsoniy faoliyat turlari: 
mehnat, ta’lim, o’yin, bir-biri bilan muloqotga bo’lgan qobiliyatlar. Ular u yoki 
bu darajada barcha odamlarga xos. Bu guruhga mansub qobiliyatlaming har bin 
shaxs xossalarining murakkab tarkibini tashkil etadi.
Maxsus murakkab qobiliyatlar
turli darajada emas, umuman barcha 
odamlarga xos bo’lmagan qobiliyatlar. Ular inson madaniyati tarixi jarayonida 
yuzaga keladigan ma’lum kasbiy faoliyatga bo’lgan qobiliyatlar hisoblanadi. 
Ular, odatda, kasbiy qobiliyatlar deb ataladi.
«Umumiy psixologiya» (Sankt-Peterburg, 2002) darsligining muallifi A.G. 
Maklakov qobiliyatlami tabiiy yoki odatdagi qobiliyatlar, va ijtimoiy-tarixiy 
kelib chiqqan maxsus qobiliyatlarga ajratadi.
Tabiiy qobiliyatlar
odamlar va hayvonlar uchun xos bo’lib, idrok qilish 
xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik 
jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo’lish 
jarayoni tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi 
bu qobiliyatlar bir-biridan farq qiladi.
Maxsus insoniy qobiliyatlar
ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bo’lib, ijtimoiy 
hayot va taraqqiyotni ta’minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o’z navbatida 
umumiy va xususiy qobiliyatlarga bo’linadi.
Umumiy qobiliyatlar
insonning turli 
faoliyatlari 
muvaffaqiyatini 
ta’minlovchi aqliy qobiliyatlar xotira va nutqning rivojlanganligi, qo’l 
harakatlarini aniqligi va boshqa xususiyatlardan iborat. 
Maxsus
qobiliyatlar deb, 
inson yutuqlarini amalga oshirish uchun alohida turdagi iste’dod va uning rivoji 
zarur bo’lgan maxsus faoliyat turlarida aniqlaydigan qobiliyatlar tushuniladi. 
Bunday qobiliyatlarga musiqa, matematika, lingvistik, texnikaviy, badiiy, 
adabiy, sportga bo’lgan qobiliyatlami kiritish mumkin.
Qobiliyatlar muammosini tadqiq qiluvchilaming ko’pchiligining fikriga 
ko’ra, umumiy va maxsus qobiliyatlar nizoga bormaydilar, ular o’zaro bir-birini 
to’ldirgan va boyitgan holda birgalikda mavjud bo’ladilar. Bundan tashqari, 
ayrim holatlarda umumiy qobiliyatlar rivojlanganligining darajasi ma’lum 
faoliyat turlariga nisbatan maxsus qobiliyatlar sifatida namoyon bo’lishi 
mumkin.
Inson umumiy qobiliyatlari sirasiga