|
Flegmatik
- senzitivligi sust, hissiy qo’zgaluvchanligi oz, kuldirish,
jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq
kulganda u vazminligicha qolaveradi. Katta ko’ngilsiz hodisa yuz berganda ham
osoyishtaligini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. G’ayrati
ishchanligi bilan ajralib turadi. Yuksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik
qiladi. Chidamliligi, matonati, o’zini tuta bilish bilan ajralib turadi.
Harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan
to’playdi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko’chiradi. Yangi
sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik
bilan qo’shiladi. Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi.
Melanxolik -
yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak
(sezgi chegaralari yuqori). Arzimagan sababga ko’ra, ko’zlaridan yosh oqib
ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi,
faolligi sust. O’ziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan
bo’lsa, qo’lini yuvib qo’ltig’iga urib qo’ya qoladi. G’ayratsiz qatiy emas.
Diqqati tez chalg’iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan).
Introvertlik xususiyatiga ega.
Shunday qilib, temperament individning tabiiy belgilangan psixik
xususiyatlarining individual o’ziga xos yig’indisidir. bu xususiyatlarga umumiy
nerv-psixik faollikning jadallligi, zo’riqqanligi, ta’sirlanish va harakatlaming
maromi, individning motorli, aqliy va kommunikativ sohasida namoyon
bo’iadigan xususiyatlaming kuchayishi va susayishi; sub’ekt emotsional
tuzilishining qo’zg’aluvchanligi, reaktivligi, barqarorligi, hissiyotlaming nazorat
qilinishi kiradi. Temperament faqat faoliyat va hulq-atvor usullarining dinamik
xususiyatlarini belgilaydi.
3 0 9
16.5. Mehnatfaoliyatida
Temperamentning mehnat va ta’limda
temperamentning hisobga
tutgan
o’mi
uning
yoqimsiz
sharoit,
olinishi
emotsiogen
omillar,
pedagogik
ta’sirlar
tomonidan keltirib chiqariladigan turli psixik
holatlarning faoliyat ta’siriga bog’liqligidan iborat. Nerv-psixik zo’riqish
darajasini belgilovchi turli omillar ta’siri temperamentga bog’liq bo’ladi,
(masalan, faoliyatni baholash, faoliyat nazoratini kutish, ish maromini
tezlashtirish, intizomiy ta’sirlar va h.k.
Temperamentning faoliyat talablariga moslashishning to’rt xil yo’nalishi
mavjud.
Birinchi y o ’nalish
-kasbiy tanlov, uning vazifalaridan biriga ushbu
faoliyatga temperamentning zarur xossalariga ega bo’lmagan shaxslami yaqin
yo’latmaslik kiradi. Ushbu yo’nalishni shaxs xossalariga yuqori talablami
qo’yuvchi kasblami tanlashda joriy etadilar (energiya tizimlari nazoratchilari,
tog’dagi qutqaruvchilar, uchuvchilar va h.k.).
Shuni ta’kidlash lozimki, kasbiy tanlov bilan birga kasbiy yo’nalganlik
ham muhimdir, ya’ni, bunday mehnat faoliyatining inson qiziqishlariga emas,
balki uning individul xususiyatlari va imkoniyatlariga ham muvofiq kelishi
zarur.
Temperamentning faoliyatga moslashishining
ikkinchi y o ’nalishi
insonga
qo’yiladdigan talablar, mehnat sharoitlari va usullarini (individual yondoshuv)
individuallashtirishdan iborat. Bunda ta’lim va tarbiya temperamentni
o’zgartirmasdan, insonga temperamentining u yoki bu kamchiliklarini yengib
o’tishga, ijobiy tomonlarini rivojlantirishga ko’mak berishi lozim.
O’quv-tarbiya jarayonida xoleriklarda mashqlar vositasida tormozlash
jarayonini rivojlantirishga intilish kerak. Ulardan muntazam ravishda
yumshoqlik bilan, xotirjam, o’ylab javob qaytarishni, hulq-atvor va boshqalar
bilan munosabatlarda o’zini tuta bilishni, ishda
sarishtalik va tartibni talab
qilish zarur. Melanxoliklarga yumshoqlik, sinchkovlik bilan ta’sir ko’ratish
lozim, bunda ma’qullash, maqtov, ruhlantirish katta ahamiyatga ega.
Flegmatiklarda harakatchanlik, faollikni rivojlantirish zarur. Sangviniklarda
qat’iyatlilik, maqsadga intiluvchanlik, quntni tarbiyalash kerak.
Uchinchi y o ’nalish
temperamentning salbiy ta’sirini faoliyatga nisbatan
ijobiy munosabat va mos keluvchi motivlami shakllantirish vositasida bartaraf
etishdan iborat. Masalan, o’quvchilaming yuqori faolligiga sabab bo’ladigan
o’ta qiziqarli mashg’ulotda xoleriklaming vazminlik darajasi, sangviniklaming
vazminlik darajasidan kam bo’lmaydi, melanxoliklaming ishchanligi ham
flegmatiklamikidan qolishmaydi.
3 1 0
To’rtinchi,
asosiy va barcha yo’nalishlar ichida universal bo’lgan faoliyat
talablariga moslashish
yo ’nalishi
- uning individual uslubini shakllantirishdan
iborat. Faoliyatning
individual uslubi
deganda ushbu odam uchun xos va
muvaffaqiyatli natijaga erishish uchun maqsadga muvofiq bo’lgan harakat
usullari va vositalarining individual tizimi tushuniladi. Inson, odatda, o’zining
temperamentiga mos bo’lgan harakat usullari va vositalarini tanlaydi, lekin bu
har doim ham anglangan holatda amalga oshirilmaydi. Pedagog ongli ravishda
ijodiy faoliyatning individual uslubini ishlab chiqishi kerak.
Temperamentlar bo’yicha farqlar- bu psixika imkoniyatlari darajasidagina
emas, balki ifodalanishining o’ziga xosligi bo’yicha farqlar bo’lib hisoblanadi.
Aniqlashlarga ko’ra, temperament xususiyatlari va yutuqlar darajasi o’rtasidagi
bog’liqlik mavjud emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
