Ma’lum jinsli: erkak yoki ayol inson shaxsining shakllanishi haqida
ma’lumot olishimiz mumkin bo’lgan tenglashtirishning muhim jarayonlaridan
biri bo’lib, -
jinsga tegishli tiplashtirish
xizmat qiladi. Jinsga tegishli
tiplashtirish deganda bola tomonidan u bilan bir jinsda bo’lgan odamlarga xos
bo’lgan psixologiya va hulq-atvoming egallanish jarayoni va natijasi
tushuniladi.
Ijtimoiylashtirishning boshqa mexanizmlariga taqlid qilish, uqtirish,
ijtimoiy fatsilitatsiya,
konformlik va qoidalarga rioya qilish kiradi.
Taqlid qilish
- bu ongli yoki ongsiz ravishda individ tomonidan boshqa odamlar tajribasi,
qiliqlari,
harakatlari
va
faoliyatlarining
takrorlanishi.
Taqlid
qilish
mexanizmining asosi insonda tug’ma bo’ladi.
Uqtirishni
inson tomonidan ongsiz ravishda
muloqotdagi odamlaming
fikrlari, hissiyotlari, psixik xossalari va holatlarini takrorlash jarayoni sifatida
o ’rganish mumkin.
Ijtim oiy fatsilitatsiya
- bu ba’zi odamlaming boshqalaming faoliyatiga ular
oldida yoki bevosita ishtirokida amalga oshiriluvchi ijobiy rag’batlantiruvchi
ta’siri. Ijtimoiy fatsilitatsiya natijasida insonning harakatlari samimiylashadi,
fikrlash jarayonlari esa erkinroq, faolroq va jadalroq kechadi (ingliz tilidan
«fatsilitatsiya» so’zining taijimasi «engil bo’lmoq» ma’nosini bildiradi).
Qarama-qarshi xususiyatga ega bo’lgan sub’ektning hulq-atvori va
psixik
jarayonlariga qarshilik ko’rsatishda namoyon bo’ladigan hodisa ham mavjud.
Bu -
ijtimoiy ingibitsiya
(ushbu so’z tarjimada to’xtatish ma’nosini bildiradi).
Ijtimoiy
psixologiyada
konform lik
kabi ijtimoiylashtirish mexanizmiga
katta e’tibor qaratiladi. Konformlik deb, insonning ongli ravishda atrofidagi
odamlaming fikrlarini quwatlamasdan turib umumiy vaziyatdan kelib chiqqan
holda, ular bilan kelishishi mumkin bo’lgan (shaxsiy manfaatni ko’zlab, haqiqat
yo’lini tutishga ziyon yetkazgan holda) inson hulq-atvoriga aytiladi. Konformlik
- bu insonning odamlar bilan muloqotda va o’zaro faoliyatda, haqiqatga qarshi
harakat qilib bo’lsada, qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida o’ziga
ortiqcha
qiyinchiliklar tug’dirmaslik uchun oldindan va ongli ravishda o’ylangan holda
o’zgalar fikriga amal qilishi, moslashuvchanligi.
Psixologiya fiziologiya, ayniqsa, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi bilan
uzviy bog’langan. ONF fiziologiyasi bosh miyada kechadigan va turli tana
reaktsiyalarini keltirib chiqaradigan organik jarayonlami o’rganadi., Har bir
hulq-atvor harakatiga psixik hodisalar tegishli bo’lgani kabi ko’pchilik psixik
hodisalar asosida fiziologik mexanizmlar yotadi.
Inson miyasi va organizmi faoliyatining psixik hodisalar va hulq-atvor
bilan bog’liqligini o’rganish sohasiga I.M. Sechenov katta hissa qo’shdi.
Keyinchalik uning g’oyalarini fanga shartli refleks ta’limotini kiritgan I.P. Pav
28
lov rivojlantirdi. Hozirgi kunda I.P. Pavlovning g’oya va ishlanmalari N.A.
Bernshteyn, K. Xall, P.K. Anoxin, Ye.N. Sokolov, A.R. Luriya va
boshqalaming ilmiy kontseptsiyalari kabi yangi nazariyalami yaratishga asos
bo’lib xizmat qildi.
I.M. Sechenovning fikriga ko’ra, psixik hodisalar har bir hulq-atvor
harakatiga kiradi va o’ziga xos murakkab reflekslar, ya’ni, fiziologik
hodisalardan iborat bo’ladi. I.P.
Pavlovning tasdiqlashicha, hulq-atvor murakkab
ta’lim berish jarayonida hosil bo’lgan shartli reflekslardan tarkib topadi.
Keyinchalik shartli refleks g’oyasi tajriba orttirish usullaridan biri sifatida
Ye.N. Sokolov va CH.I. Izmaylovlar kabi psixofiziologlaming ishlarida
rivojlantirildi. Ular tomonidan qisman mustaqil, lekin bir-biri bilan o’zaro
bog’langan uch xil neyronlar tizimi: afferent (tovush analizatori), effektor
(bajaruvchi, harakat organlarini boshqaruvchi) va modullashtiruvchi (afferent va
effektor tizimlar o’rtasidagi aloqalarni boshqaruvchi)dan iborat kontseptual
refleks yoyi tusliunchasi taklif etilgan edi. Birinchi neyronlar tizimi axborotlami
qabul
qilish va qayta ishlashni, ildcinchi tizim buyruqlami ishlab chiqish va
ulaming bajarilishini ta’minlab bersalar, uchinchi tizim esa bu ikkala tizim
o’rtasidagi axborotlar almashinuvini amalga oshiradi.
N.A. Bernshteyn fikriga ko’ra, eng oddiy orttirilgan harakat ham
psixikaning ishtirokisiz amlaga oshmaydi. Uning tasdiqlashicha, har harakatning
shakllanishi faol psixomotor reaktsiyaning o’zidir.
Amerikalik olim K. Xall tirik organizmni hulq-atvor va irsiy-biologik
boshqariluvning maxsus mexanizmiga ega bo’lgan o’z-o’zini
boshqaruvchi
tizim sifatida o’rgangan. Bu mexanizmlaming asosiy qismi tug’ma bo’lib,
organizmda jismoniy va biokimyoviy muvozanatning barqaror sharoitlarini
(gomeostaz) tutib turadi va bu muvozanat izdan chiqishi bilan harakatga keladi.
P.K. Anoxin o’zining hulq-atvor aktini boshqarishning kontseptsiyasini
taklif etdi. Bu kontseptsiya
Do'stlaringiz bilan baham: 
