O’zbеkistоn rеspublikаsi

Eski o'zbek adabiy tili. Eski o'zbek adabiy tilining yuzaga kelishi o'zbek xalqining tashkil topishi va qabila tillarining xalq tiliga aylanish jarayoni bilan mahkam bog'liq, chunki, xususan, XI-XII asrlarga kelib, turli qabila va xalqlarning tarixan o'zbek xalqi bo'lib tashkil topishi uchun yetarli shart­sharoitlar vujudga keldi. XII-XIII asrlarga kelib eski o'zbek adabiy tili shakllana boshladi.

Eski o'zbek adabiy tilining XIV-XV asrlarga oid namunalari sifatida Xorazmiyning «Muhabbatnoma», Durbekning «Yusuf va Zulayho» asarlarini ko'rsatish mumkin. Lutfiyning o'tkir she'rlari, Navoiy va uning zamondoshlari, Sakkokiy va Atoiy g'azallari eski o'zbek adabiy tilining yuksalganligini ko'rsatuvchi dalillardir.

Alisher Navoiyning badiiy adabiyotning turli janrlaridagi asarlari, adabiyotshunoslik va tilshunoslik sohasidagi ilmiy ishlari XV asrda eski o'zbek adabiy tilini yuqori taraqqiyot cho'qqisiga ko'tardi. Alisher Navoiy yuksaltirgan bu adabiy til to XX asr boshlariga qadar, o'z mavqeini yo'qotmadi, aksincha ta'sir doirasini tobora kengaytirib, hozirgi o'zbek adabiy tili uchun mustahkam zamin yaratdi.

XV asr eski o'zbek tilining hamma xususiyatlarini aks ettiruvchi Alisher Navoiy asarlari tili «O'zbek tili tarixi» kursida atroflicha bayon qilinadi. Shunday bo'lsa ham, bu davr tili haqida gapirganda, Alisher Navoiyning o'zbek adabiy tili taraqqiyotiga qo'shgan hissasini ta'riflamay, chetlab o'tib bo'lmaydi.

Alisher Navoiy asarlari tilining prof. A.Borovkov izohlab bergan muhim belgilari tubandagichadir:

Alisher Navoiy asarlari tili fonetik jihatdan unli fonemalar tizimiga ko'ra hozirgi o'zbek adabiy tili tarkibidagi Andijon shevasi unlilariga yaqin 8 unliga ega bo'lgan: 4 ta til orqa (a, ы, o', u) va 4 ta til oldi (ə, i, Ө, o'). Qadimturkiy va hozirgi o'zbek tilidan boshqa turkiy tillardagi kabi o' unlisi fonematik (ma'noni farqlovchi) tabiatga ega bo'lmagan. Demak, eski o'zbek adabiy tili ham huddi shunday to'rtta lablangan (o, ы, o', u) va to'rtta lablanmagan (ə, i, a, o') unliga ega bo'lgan.

Undosh fonemalar Alisher Navoiy asarlari tilida (demak, eski o'zbek adabiy tilida ham) hozirgi o'zbek adabiy tilidagi undoshlardan farqlan-magan, chunki Navoiy asarlarida o'g'iz tillariga xos k//g, t//d, qipchoq tillariga xos sh//s, q//v kabi tovush almashinishlari uchramaydi, so'z boshida, so'z o'rtasida va so'z oxirida undosh tovushlarning qo'llanishi hozirgi o'zbek adabiy tilidagi shu xususiyatlardan farqlanmaydi.

Leksik jihatdan Alisher Navoiy asarlarining tili, garchi asos e'tiboriga ko'ra hozirgi o'zbek milliy adabiy tilining lug'at tarkibi bilan teng bo'lsa ham, ayrim farq va tafovutlardan ham holi emas. Bu farq va o'xshashliklar eski o'zbek adabiy tili yoki Navoiy yashagan davr tili nuqtai nazaridan Alisher Navoiyning o'zi tomonidan uning «Muhokamat­ul lug'atayn» asarida batafsil ko'rsatib berilgan. Navoiy o'zi yashagan davr tili leksikasi haqida fikr yuritar ekan, bu davr leksikasi ma'no ifodalashda rang­barang xususiyatlarga ega ekanligi (yig'lamsinmoq, ingramoq, singramoq, siqta-moq, o'jarmoq fe'llari orqali), bu tilning omonim va sinonimlarga juda boyligi, so'zning ko'p ma'noliligini, juda boyligini ko'plab misollar orqali aniq yoritib beradi.

Morfologik jihatdan Navoiy asarlari tilida o'zbek tilining morfologik belgilari bilan bir qarorda qisman o'g'iz guruh tillariga xos bo'lgan ­mish affiksi orqali yasalgan sifatdosh formasi (o'lmisham – bo'lganman, bog'la-mishman – bog'laganman kabi), fe'lning borurali, istaram, qilmon kabi turli zamon ma'nolarini anglatuvchi formalar ham uchraydi. XV asr tilida uchraydigan bu kabi formalar, ayrim turkshunos olimlar taxmin qilganidek, bu Navoiyning o'g'uzlar bilan qandaydir yaqinlik belgisi emas. Buni quyidagicha izohlash mumkin:

1) bu qadimturkiy yoki eski o'zbek tiliga xos umumiy xususiyat;

2) o'zbek xalq ijodining qadimgi namunalarida o'zbek­xorazm dialekti bilan ozar-bayjon va turkman tillarini yaqinlashtiruvchi elementlar bo'lib, Navoiy asarlariga o'g'iz elementlari folklor orqali o'tgan bo'lishi mumkin.

3) o'tgan adabiy­madaniy merosdan keng foydalanish munosabati bilan xorazm adabiyoti an'analarining Navoiy asarlari tiliga o'tgan bo'lishi ehtimol.

Bu farazlardan qat'i nazar, Alisher Navoiy adabiyotda shunday keskin burilish yasadiki, u o'zining adabiy faoliyatida uyg'ur tili an'analaridan yuz o'girdi, o'g'iz tili unsurlarini cheklay bordi va mumtoz o'zbek adabiy tilining taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdi. Shuning uchun o'zbek tilining grammatik qurilishiga oid faktlar, shu jumladan, morfologik unsurlar, o'g'iz tili unsurlariga qaraganda ustun turadi va Navoiy asarlari tilida asosiy o'rinni egallaydi.

Shunday qilib, Alisher Navoiy asarlari tilida hozirgi o'zbek tilining gram-matik qurilishiga to'la ravishda mos keladigan ko'pgina grammatik belgilar bilan bir qatorda undan farq qiladigan ba'zi bir morfologik unsurlar uchray-diki, bular eski o'zbek adabiy tilining morfologik xususiyatlarini aks etdiradi.