N. Rahmatullayeva A. Kamalov ijtimoiy menejment

6.2. Ijtimoiy menejment muammolari

Ijtimoiy menejment muammolarini o‗rganishda quyidagi yondashuvlar farqlanadi:

• 
  aniq-tarixiy. Bu ijtimoiy boshqaruv munosabatlarini ularga ta‘sir qiluvchi omillar ta‘sirida o‗zgarish va rivojlanish holatida bo‗lgan jarayonlar sifatida o‗rganishga imkon beradi;
  

• 
  majmuaviy. Bu boshqaruv munosabatlarini o‗rganishda iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy-psixologik va boshqaruv munosabatlari tahliliga boshqa yondashuvlar o‗zaro aloqadorligini nazarda tutadi;
  

• 
  jihatli. Bu biror-bir maxsus fan (falsafa, siyosiy iqtisod, sotsiologiya, psixologiya va h.k.) tomonidan maxsus tadqiqot qilinadigan munosabatlar ostida namoyon bo‗ladigan boshqaruv munosabatlarining bir tomoni, bir xususiyatini o‗rganishga imkon beradi;
  

128

• 
  tizimli. Bu ham boshqaruvchi, ham boshqariluvchi tizimchalarni umumiy maqsadli elementlar bilan birlashgan yagona majmua sifatida qarashga, tizimnmng xususiyatlari, uning ichki va tashqi aloqalarini aniqlashga imkon beradi.
  

Ijtimoiy menejmentning samarali usullariga modellashtirish (turli ko‗rinishdagi modellar qo‗llaniladi: fizik, grafik, matematik va b.), tajriba-sotsiologik va psixologik (so‗rovlar, testlar, kuzatuvlar va b.), shuningdek, iqtisodiy-ijtimoiy usullar (dasturlash, o‗yinlar nazariyasi, axborot nazariyasi va b.) kiradi.

Uslubiy tadqiqotlarning asosiy maqsadi hodisalar, tizimlar va boshqaruv jarayonlari haqida bilim olish uchun yanada samarali yo‗llar, yondashuvlar va usullarni ishlab chiqishdan iborat.
Boshqaruv munosabatlari quyidagilarga bo‗linadi:

• 
  boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalar, ya‘ni bevosita ijtimoiy boshqaruvning subyekt va obyekti o‗rtasidagi munosabatlar;
  

• 
  boshqaruvchi tizim ichidagi boshqaruv munosabatlari: boshqaruv pog‗onalari, darajalari o‗rtasida (vertikal aloqa); har bir pog‗onaning boshqaruv bo‗g‗inlari o‗rtasida (gorizontal aloqa);
  

• 
  rahbar va qo‗l ostidagilar o‗rtasidagi munosabatlar: har bir boshqaruv zvenosida, turli boshqaruv bo‗g‗inlarida.
  

Undan tashqari, ijtimoiy boshqaruv munosabatlari quyidagilarga bo‗linadi:

• 
  soha, region, sohalararo, hududiy-sohaviy, hududlararo;
  

• 
  tashqi (atrof-muhit bilan munosabatlar) va ichki (tizim elementlari hamkorligi munosabatlari);
  

• 
  tizimlararo va aralash, shuningdek, jamoaviy va individual;
  

• 
  vaqtinchalik va doimiy, bevosita va bilvosita;
  

• 
  chiziqli, funksional va aralash.
  

129

6.3. Ijtimoiy menejmentning asosiy qonunlari

Ijtimoiy boshqaruv qonunlari tizimida insonlar xohishiga bog‗liq bo‗lmagan ijtimoiy va iqtisodiy qonunlar yetakchi rol o‗ynaydi. Ularning harakati faqat odamlar faoliyatida namoyon bo‗ladi. Boshqaruvchi tizim odamlar mehnatini birlashtirib, maqsadni aniqlash, uni amalga oshirish yo‗llarini qidirish, erishilgan natijalarni baholashda namoyon bo‗ladigan ijtimoiy va iqtisodiy qonunlar talablariga qat‘iy rioya qilishi kerak. Masalan, asosiy ijtimoiy qonunlarga ijtimoiy rivojlanish qonunlari, ijtimoiy stratifikatsiya qonunlari va boshqalar kiradi.

«Qonun» tushunchasi ham «qonuniyat» tushunchasi tegishli bo‗lgan guruhga kiradi. Ham qonun, ham qonuniyatlar o‗rganilayotgan hodisalar o‗rtasidagi umumiy va kerakli aloqalarni o‗rnatadi. Menejment

nazariyasida «qonuniyat» tushunchasi qonunning nazariy tadqiqot boshidagi dastlabki shakli sifatida qaraladi.

Qonun bajarilishi shart, majburiy bo‗lgan, norma, qoida tusiga kirgan talab, topshiriq va shu kabilar, ya‘ni jamiyatda, ijtimoiy guruh va shu kabilarda qabul qilingan, odat tusiga kirgan qoida, rasm, odat.
Qonun davlat hokimiyati tomonidan qabul qilingan, hamma uchun majburiy bo‗lgan ijtimoiy-huquqiy norma va munosabatlarni belgilovchi rasmiy qoida. Masalan, konstitutsiya O‗zbekistonning asosiy qonunidir. To‗qqiz yillik majburiy ta‘lim haqida qonun va h.k.
Ijtimoiy menejmentning asosiy qonunlariga quyidagilar kiradi:

• 
  jamiyat rivojlanishining madaniy, siyosiy va iqtisodiy omillar bilan shartlashtirilgan ijtimoiy boshqaruv tizimining birligi. Bu uzluksiz boshqaruv munosabatlari zanjirida menejmentning asosiy funksiya va uslublari qorishmasida namoyon bo‗ladi;
  

• 
  ijtimoiy tizimning boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari nisbati. Bu shu tizimchalarning samarali amalga oshishini ta‘minlash maqsadida ular orasidagi oqilona nisbatni nazarda tutadi;
  

130

• 
  ijtimoiy boshqaruv funksiyalari markazlashuvida optimal munosabat. Boshqaruvning markazlashish darajasi jamiyat rivojlanishi jarayonida o‗zgaradi va bu o‗zgarish ijtimoiy boshqaruv qonuni hisoblanadi. Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichi uchun markazlashishning o‗z maqbul darajasi bo‗lishi kerak;
  

• 
  aholi turli qatlamlarining ijtimoiy boshqaruv, uning samaradorligi va mas‘uliyatini oshirishda ishtirok etishi. Chunki moddiy va ma‘naviy ne‘matlarning jamiyat ishlab chiqarishi aholi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga bo‗ysundirilgan.
  

Tamoyil - mayl, moyillik, tendensiya. ―Prinsip‖ so‗zi lotin tilidan olingan bo‗lib, asos, dastlabki, ya‘ni xatti-harakat yoki faoliyatning asosiy qoidasi, rahbar g‗oyasi ma‘nolarini bildiradi. Prinsiplarni menejment fani va amaliyotining poydevori deyish mumkin.

Qonun va tamoyillarda menejmentning obyekti va subyekti o‗rtasidagi obyektiv, muhim, takrorlanadigan, nisbiy, turg‗un, aniq muayyanlik va mohiyat bilan umumiy bog‗lanish va aloqadorlik o‗z ifodasini topadi. Bu umumiy bog‗lanish va aloqadorliklar ma‘lum shart-sharoitlarda voqealar rivojining yo‗nalishi va xususiyatini belgilab beradi.
Bundan ko‗rinib turibdiki, menejmentning qonun-qoidalari va tamoyillari faqat hamma uchun majburiy bo‗lgan norma, qoida, rasm-rusum, moyilliklar orqali ta‘riflanishi va ifodalanishi mumkin.
Menejmentning tamoyillari:
Demokratiyalash tamoyili - ommani boshqarishga keng ko‗lamda jalb qilishni, kengash va maslahat bilan ishlarning bajarilishini talab qiladi.
Iyerarxiya tamoyili - boshqarishning pog‗onaligiga asolanadi. Bu tamoyil, bir tomondan, markaziy, ikkinchi tomondan esa viloyat, shahar va tumanlar darajasidagi davlat hokimiyati hamda boshqaruv idoralarining vazifalarini aniq belgilanishini talab qiladi. Samarasiz
131

boshqaruv bo‗g‗inlari qanchalik ko‗p bo‗lsa, shunchalik boshqaruv jarayoni chigallashadi.

Rejalashtirish tamoyili – boshqarish bo‗g‗inlari o‗rtasidagi taraq-qiyot nisbatlarini aniqlaydi, shartnomalarning bajarilishini tashkil qiladi va nazorat qiladi.
Yakkahokimlik tamoyili – boshqarish tayinlangan shaxs tomonidan bajarilib, unga boshqariladigan obyekt, uning mol-mulki, pul mablag‗lari ishonib topshiriladi. Yakka hokimlik boshqarishda jiddiy tartib va mehnat intizomini ta‘minlaydi. Bunda ―Ko‗plashib muhokama qilish kerag-u, lekin mas‘uliyat yakka bir kishida bo‗lishi lozim‖ degan prinsip amal qiladi.
Ilmiylik tamoyili – menejerlardan chuqur bilimni, o‗z sohasi bo‗yicha iqtisod, mantiq, ruhiyat, matematika, chet tili, texnologiya kabi fanlarni yaxshi bilishini talab qiladi. Shu bilan birga, uning saviyali tashkilotchi, tashabbuskor g‗oyalarga boy, izlanuvchan, bozor konyunkturasini yaxshi biladigan, tavakkal qilishdan qo‗rqmaydigan mutaxassis bo‗lishini talab qiladi.
Qayta aloqalar tamoyili - topshiriqni berishda ―Tushundinglarmi?‖
– deb so‗rash yetarli emas. Bunday savolga javobgar shaxslardan tasdiqlovchi javobni, topshiriqni to‗g‗ri tushunganligini so‗rash kerak.
Javobgarlik tamoyili - bu tamoyil, eng avvalo, boshqaruvchilarning javobgarligini nazarda tutadi. Bajaruvchanlik madaniyati past, mas‘uliyatsiz rahbar korxona va xodimlarning sho‗ri. Menejer uchun huquqiy javobgarlik o‗ta yuqori bo‗lishi kerak.
Shunday qilib, boshqarish tamoyili (prinsipi) deganda, boshqaruv organlari va rahbarlari faoliyatining zaminini tashkil etuvchi asosiy qonun-qoidalar tushuniladi. Boshqarish tamoyillari - bu boshqaruv amaliyotida obyektiv qonunlardan ongli foydalanish shakllaridandir.
Ijtimoiy menejment tamoyillari deganda, jamiyatda o‗rnatilgan ijtimoiy sharoitlarda boshqaruv organlari rahbarlik qiladigan qonunlar,
132

asosiy holatlar va xulq me‘yorlari tushuniladi. Ular ijtimoiy boshqaruv tizimi, tuzilmasi, jarayoni va mexanizmiga talablarni qo‗yadi. Xususan, ijtimoiy boshqaruv tamoyillari - bu boshqaruv munosabatlari rivojlanishi qonunlarini aks ettiruvchi rahbarlik g‗oyalari. Tamoyillar, qonunlar va qonuniyatlar o‗zaro aloqasini quyidagi ketma-ketlikda ko‗rish mumkin: ijtimoiy rivojlanish qonunlari - ijtimoiy rivojlanishning mos davrdagi ijtimoiy qonunlar - ijtimoiy boshqaruv qonun va qonuniyatlari - ijtimoiy boshqaruv tamoyillari. Ijtimoiy boshqaruv tamoyillari va usullari o‗rtasidagi farq shundaki, boshqaruv tamoyillari tanlanmaydi, ularga amal qilinadi. Tamoyil usullar tizimini shakllantirish va har bir usulni alohida tanlab olish imkonini beradi.

Shunday qilib, ijtimoiy menejment tamoyillari quyidagicha bo‗lishi kerak:

• 
  Jamiyat rivojlanish qonunlari, uning ijtimoiy qonunlari va menejment qonunlarida asoslangan bo‗lishi.
  

• 
  Ijtimoiy menejment maqsadlariga mos kelishi, menejmentning asosiy xususiyatlari, aloqa va munosabatlarining aks ettirishi.
  

• 
  Ijtimoiy boshqaruv jarayonlarining vaqtinchalik va hududiy jihatlarini hisobga olishi.
  

• 
  Huquqiy rasmiylikka ega bo‗lishi, ya‘ni turli me‘yoriy hujjatlarda mustahkamlangan bo‗lishi.
  

Ijtimoiy menejmentning asosiy tamoyillari quyidagilar: qaror qabul qilishda birlik va uni muhokama qilishda jamoaviylik tamoyili, davlat - ma‘muriy, xo‗jalik va ijtimoiy-madaniy menejmentning birdamlik tamoyili, soha va hududiy ijtimoiy boshqaruvning aralashma tamoyili, ijtimoiy boshqaruvning ilmiyligi tamoyili, ijtimoiy boshqaruvni bashorat qilish tamoyili, mehnatni rag‗batlantirish tamoyili, ijtimoiy boshqaruv natijalari uchun mas‘uliyat tamoyili, kadrlarni oqilona tanlash, ularni tayyorlash, joylashtirish va ishlatish tamoyili, boshqaruvning tejamkorlik va samaradorligi timoyili, tizimlilik tamoyili, iyerarxik

133

tamoyil, zaruriy turli-tumanlik tamoyili, qaytma aloqaning majburiyligi tamoyili.

Boshqaruvning bu tamoyillari ijtimoiy boshqaruv va jamiyat jarayonlarining rivojlanishi natijasida o‗zgarib boradi. Ijtimoiy boshqaruvning tamoyillari butunlay yo‗qolib ketmaydi, chunki bu tamoyillar menejment tamoyillari bilan ifodalanadi.