N. Rahmatullayeva A. Kamalov ijtimoiy menejment

Navuxodonosor II

Ko‗p sonli boshqaruv yangilanishlarini Qadimgi Rimda, ayniqsa, Diokletian (243-316-yy.) hududiy boshqaruv tizimida, shuningdek, o‗rta asrlarda Rim katolik cherkovining tuzilishida ko‗rish mumkin. Uni hozirda ham g‗arb dunyosining eng mutlaq shakllangan tashkiloti deb hisoblashadi. Uning hissasi, menejmentning personalni boshqarish, hokimiyat va avtoritet tizimi, funksiyalarning maxsuslashuvi kabi sohalarida juda kattadir.

29

To‗rtinchi boshqaruv inqilobi, XVII-XVIII asrlardagi sanoat inqilobi davriga deyarli mos keladi. U Yevropa kapitalizmi rivojlanishini rag‗batlantiradi va ijtimoiy boshqaruvning nazariya va amaliyotiga menejmentdagi avvalgi inqiloblardan ko‗ra kuchliroq ta‘sir eta oladi.

Sanoat fabrika tizimi chegaralaridan o‗sib ketayotganda, zamonaviy aksiyadorlik kapitali tizimi shakllanayotgan edi. Kapital egalari iqtisodiy faoliyat sifatidagi biznes mashg‗ulotidan tobora uzoqlashib borar edilar, natijada yagona boshqaruvchi – xo‗jayin o‗rniga bir necha yollanma menejerlar paydo bo‗ldi. Mulkning yangi tizimi sanoat rivojlanishini tezlashtirdi va boshqaruvning ishlab chiqarish va kapitaldan ajralishi boshqaruvning alohida usuliga olib keldi. Keyinchalik esa ma‘muriyat va menejmentni mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy kuchga aylanishini to‗xtatib qo‗ydi.
Ma‘muriylashtirish bu kompaniya siyosati va umumiy maqsadlarini shakllantirish, menejment esa ularning amalga oshishini tashkil etish va nazorat qilish. Keyin menejment ko‗pgina funksiyalarga bo‗lindi - rejalashtirish, amalga oshirish, takror ishlab chiqarish, ta‘minot, sotish, tashkil etish, xo‗jalik faoliyati tahlili va b. Shunday qilib, har bir ishlab chiqish jarayoni menejmentning mustaqil funksiya va faoliyat sohasiga bo‗lindi. Lekin bunday funksiyalar sonining ko‗payishi ularning yangi asosda birlashtirish muammosini kuchaytirdi. Menejment va ma‘muriyat inson faoliyatini muvofiqlashtirishning maxsus yo‗lini, qaror qabul qilishning shaxsiy tizimini, xo‗jalik siyosatining maqsadini boshqarish falsafasini ishlab chiqdi.
Boshqaruvdagi to‗rtinchi inqilobning boshlanishi burjua inqilobida bo‗ldi. U tarix sahnasiga yangi figura - kapitalistni, ma‘lum vaqt o‗tgach esa yollanma menejerni olib chiqdi. Boshqacha qilib aytganda, bu davrning boshlanishi – kapitalistning paydo bo‗lishi, oxiri menejerning paydo bo‗lishi bilan bog‗liq. Kapitalistlar sinfidan ajralgan mutaxassis menejerlar sinfi paydo bo‗lishi bilan, jamiyatda yangi radikal to‗ntarish imkoniyati tug‗ildi. Buni beshinchi boshqaruv inqilobi deb hisoblash kerak.

30

Aksionerlik kapitalining paydo bo‗lishi, ulkan korporatsiyalarning vujudga kelishi, banklar va transport tarmoqlarining markazlashuvi individual mulkdor figurasini kattalashtirdi. Uning o‗rnini - yollanma mansabdor byurokrat egallay boshladi. Ma‘muriy ishchilar jamiyat hayotida yuqori boshqaruvchanlikni egallashdi va mustaqil qatlamga aylanishdi. Byuroda xo‗jayinchilik qiluvchi odam kommunikatsiya kanallari va boshqaruv texnikasini monopollashtirdi. Mansabdorlar bu, birinchi navbatda, maxsus tayyorgarlikdan o‗tgan va kasbiy faoliyat sifatida boshqaruv bilan shug‗ullanuvchilardir. Kapitalizm tuzumining boshlang‗ich davrida tadbirkor – mulk egasi o‗zining shaxsiy tajribasiga tayanib ishlab chiqarishni boshqargan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada bo‗lgan sanoat to‗ntaruvi boshqaruvga bo‗lgan qiziqishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga a‘lohida e‘tibor berila boshlandi.

Menejmentning haqiqiy xronologik tarixi XIX asr oxiri XX asr boshida g‗arb muhandislari guruhi boshchiligidagi harakatdan boshlanadi. Ular F.Teylor, A.Fayol, G.Emerson va b. Ularning diqqat markazida mehnat unumdorligini oshirish va korxonada ijtimoiy munosabatlarni yangilash masalalari turgan. Vaqt o‗tishi bilan menejment siyosatning yuqori sohasiga aylanmoqda. Zamonaviy menejmentning nazariy fundamenti A.Maslou, E.Meyo, P.Druker mehnatlari bilan «mehnat gumanizatsiya»si hududida boshqaruv funksiyalarining maxsus asosi bo‗lib xizmat qilmoqda.
1941-yilda J. Branxeym «Menejer inqilobi» kitobini yozadi⁵. Bu kitobda zamonaviy shart-sharoitda kapitalistlar sinfi boshqaruvchilar sinfi ekanligi amaliy ifodalangan. Bu fikr mavjudligi ko‗p jihatdan M.Veber fikriga o‗xshab ketadi, lekin bitta farq shundaki, «mulkchilik - bu oddiy kapital yoki yaratilgan mehnat emas, balki bularning nazoratidir», – deb ta‘kidlaydi J. Branxeym. Agar nazorat bo‗lmasa mulkchilik ham bo‗lmaydi, biroq nazorat ayni vaqtda menejerlar qo‗lida.
Korporatsiyalarda boshqaruvning roli va menejmentning jamiyat-dagi missiyasi haqidagi fikrlarini menejment nazariyotchilaridan biri

5. 
   Афонин Ю. А., Жабин А. П., Панкратов А. С. Социальный менеджмент: Учебник. М.: Изд-во МГУ, 2004.
   

320. 
     с.
     

31

P.Draker o‗zining «Korporatsiya tamoyillari» kitobida aytib o‗tgan. Bundan tashqari, u menejmentning yuksalish davri haqida ham ko‗p fikrlar bildirgan. 1963-yil Sorokin kapitalistik sinfni boshqaruv sinfiga aylanayotganini aytib o‗tgan, ayni paytda T.Parsons ishlab chiqarishni nazorat qilish oilalardan korporatsiyalarga, boshqaruv va texnik personalga o‗tayotganligini ta‘kidlagan. «Yangi industrial jamiyat» a‘zolarining fikriga ko‗ra, katta korporatsiyalardagi menejment yengilmas kuchga aylanib borayotgan edi. Bu kuch bilan na hissadorlar, na davlat tenglasha olardi⁶.

Sobiq ittifoqning A.K.Gastev, P.M.Kerjensev, V.G.Afanasyev, D.V.Gvishiani, S.E.Kamenitser, O.V.Kozlova, D.M.Kruk, A.M.Oma-rov, G.X.Popov kabi olimlari menejment nazariyasini rivojlantirishga o‗zlarining salmoqli hissalarini qo‗shganlar. Sobiq ittifoqda mehnatni ilmiy tashkil qilish va boshqarish sohasini ilmiy tadqiq qilish 1920-yillarda boshlangan. O‗sha yillari Markaziy mehnat instituti (MMI) tashkil etilib, mehnatni ilmiy tashkil qilish bo‗yicha qator konferensiyalar o‗tkazildi. Maxsus jurnallar chop etilishi yo‗lga qo‗yildi.
O‗quv yurtlarida «Mehnatni ilmiy tashkil qilish» fani o‗qitila boshlandi. A.K.Gastev (1882-1941-yy.) «Qanday ishlash kerak?», «Mehnatni normalash va tashkil qilish» kabi qator asarlarini chop ettirdi. Markaziy
mehnat instituti (MMI)ning tashkilotchisi ham A.K.Gastev bo‗lgan. MMI va A.K.Gastevning ilmiy ishlanmalari negizida mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish borasida qator muvaffaqiyatlarga erishilgan.
Chunonchi, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish bo‗yicha o‗qitish va xodimlarning malakasini oshirish tizimi yaratilgan bo‗lib, bu ilg‗or tajriba chet davlatlarda ham ommalashgan.
P.M.Kerjensev (1881-1940-yy.) ham boshqarish bo‗yicha qator asarlar chop ettirgan. Bular qatoriga «Mehnatni ilmiy tashkil etish», «Boshqarishni tashkil qilish prinsiplari», «Vaqt uchun kurash» kabilar

6. 
   Ko‗rsatilgan manba.
   

32

kiradi. Ular boshqarish bo‗yicha darsliklarni yozishda asos qilib olindi⁷. 1920-yilning boshlarida P.M.Kerjensev tashabbusi bilan «Vaqt» ligasi tashkil etildi. Liga o‗z e‘tiborini quyidagilarga qaratdi:

• 
  mehnatni tashkil qilishda tartibsizliklarning nihoyatda ko‗pligiga;
  

• 
  behuda ishlarga vaqtning ko‗p sarflanayotganligiga;
  

• 
  boshqaruv tizimida funksiyalarning nooqilona taqsimotiga. Ularni bartaraf etish yo‗llari ishlab chiqildi.
  

1950-yillarning oxiridan boshlab boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada kuchaydi. Shu yillarda mehnatni ilmiy tekshirish instituti, boshqarish va normativ bo‗yicha markaziy ilmiy-tadqiqot institutlari tashkil etildi.

Mamlakatning yetakchi oliy o‗quv yurtlarida (MDU, MMI, KXXN, MXXN, TXXI va b.) «Mehnatni ilmiy tashkil qilish», «Boshqarish» kafedralari, fakultetlari tashkil etilib, ular bo‗yicha maxsus fanlar o‗qitila boshlandi.
Rossiyada hozircha yagona, Moskva boshqaruv instituti tashkil qilingan bo‗lib, u korxona yoki tarmoq faoliyatining boshqaruv tomonini takomillashtirish masalalari bo‗yicha direktorlar maslahatchilari deb yuritiladigan boshqarishni tashkil qilish bo‗yicha mutaxassislarni tayyorlaydi.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari Y.Sezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa o‗rta asr davrida Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy bo‗lib, asosan, harbiy tavsifga ega edi.
U davrlardagi boshqaruvchilar esa harbiy intizomni o‗rnatish maqsadida xodimlarni jazo bilan qo‗rqitish, har qanday buyruq va farmonlarga so‗zsiz itoat etish kabi usullarni qo‗llaganlar. Bunday boshqaruv mehnat resurslaridan foydalanish, ulardan iloji boricha ko‗proq qo‗shimcha qiymat undirishning g‗oyatda samarali usuli, deb

7. 
   Афанасьев В. Г. Научное управление обществом. М., 1993.
   

33

qaralgan, Amir Temur davrida markazlashgan, intizomli davlatning barpo bo‗lganligi ham o‗z qo‗l ostidagilarni ―qo‗rquv bilan umid o‗rtasida ushlash‖ tamoyili bo‗yicha boshqargani sabab bo‗lgan.

O‗rta Osiyoda menejmentning nazariy asoslari va uning asosiy prinsiplari qadim zamonlarda ham u yoki bu ko‗rinishda mavjud bo‗lgan. Ammo ular Amir Temur hukmronligi davriga kelib ma‘lum shaklni kasb etgan, bunga Amir Temurning «Temur tuzuklari» asari yorqin misol bo‗la oladi.
«Temur tuzuklari» jahonga mashhur asardir. Uning qo‗lyozma nusxalari dunyoning deyarli barcha mamlakatlari (Hindiston, Eron, Angliya, Daniya, Fransiya, Rossiya, Germaniya, Armaniston, O‗zbekiston va b.) kutubxonalarida mavjud. Asar ikki qismdan iborat.
Birinchi qism Amir Temurning o‗z davlatini barpo etish va uni har jihatdan mustahkamlash, mukammal qurollangan qudratli qo‗shin tuzish borasida tatbiq etgan tuzuklari va rejalaridan iborat bo‗lib, unda hatto qo‗shinning jangovar saflanish tartibi ham maxsus jadvallar orqali ko‗rsatib berilgan.
Asarning o‗n uch qism (kengash)dan iborat ikkinchi bobida esa sohibqironning kuchli feodal davlatni barpo etish, qo‗shin tuzish va dushman lashkarini sindirish yuzasidan tuzgan kengashlari va amalga oshirgan ishlari o‗z ifodasini topgan.
Amir Temur zukko, tajribali va siyosatdon davlat arbobi bo‗lgan. U o‗zi tuzmoqchi bo‗lgan davlatning markaziy apparati va mahalliy hokimiyatning qanday, qaysi ijtimoiy toifalarga tayanishi, mansabdor shaxslar va ularning sifatlari hamda burch va vazifalarini oldindan belgilab bergan.
Hozirgi menejment fanida ta‘kidlangan boshqarishning iqtisodiy, insoniy, oqilona va samarali shaklini yaratish bo‗yicha harakatlar Amir Temurning «Temur tuzuklari»da o‗z aksini topib, hozirgacha ham o‗zining qimmatini yo‗qotmagan.
34

Shunday qilib, jahon menejmenti tarixi boshqaruv nazariyasi va amaliyotidagi tub burilishlarni ifodalovchi bir necha boshqaruv inqiloblaridan iborat.

Birinchi boshqaruv inqilobi ishdagi aloqalar va kalkulyatsiya natijasida ruhoniylar hokimiyati va yozuvning paydo bo‗lishiga olib keldi.
Menejmentdagi ikkinchi inqilob Vavilon hukmdori Hammurapi nomi bilan bog‗liq bo‗lib, boshqaruvning oliy zodagonlik shaklini yaratdi.
Navuxodonosor II hukmdorligi davriga to‗g‗ri kelgan uchinchi boshqaruvning inqilobi davlat rejali nazorat usulining ishlab chiqarish faoliyati bilan birikishiga olib keldi.
To‗rtinchi inqilob kapitalizmning paydo bo‗lishi va Yevropa sivilizatsiyasi industrial taraqqiyotining boshlanishiga to‗g‗ri keldi. Sanoat inqilobi shuni isbotladiki, boshqaruv funksiyasi ham moliyaviy yoki texnikaviy kabi muhim ekan.
Beshinchi boshqaruv inqilobi yangi ijtimoiy kuch – mutaxassis menejerlar, boshqaruvchilar sinfining kelishini ifodaladi. U davlatni, moddiy va ma‘naviy ishlab chiqarishni boshqarishda hukmron bo‗ldi.
Turli zamonaviy nuqtayi nazarlardan asosiy holatlarni ajratib ko‗rsatish mumkin. Ular ijtimoiy menejmentning u yoki bu ilmiy maktablari asosida yotadi. Turli xil ilmlarni tizimga solish maqsadida ilg‗or xorijiy boshqaruv maktablarini ko‗rib chiqamiz.