N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

4. M ah su lot tan n arxin i p a sa ytirish n in g m an balari va om illari
Ishlab chiqarish xarajatlarini kam aytirish, y a ’ni tannarxni pasaytirish - bu 
korxona ish faoliyatining sifat k o 'rsatkichlaridan biri b o 'lib hisoblanadi.
M ahsuloti tannarxini pasaytirishning eng m uhim m anbalari sifatida m ehnat 
unum dorligini oshirish, xom ashyo va m aterial, yoqilg’i va elektroenergetika 
xarajatlarini kam aytirish, xizm at k o ’rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, 
ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlarni tejash hisoblanadi.
102

---

M ehnat 
unum dorligini 
oshirish 
uchun 
yangi 
texnika, 
texnologiya 
jarayonlarini va ishlab chiqarishni o ’stirish yoki tashkil etishning ilg ’or usullarini 
jo riy qilish orqali har bir m chnatchi tom onidan tayyorlanayotgan m ahsulotni 
k o ’paytirish kerak b o ’ladi. Bu holda har bir m ahsulot birligiga sarflanadigan ish 
haqi qisqaradi, am m o ishehining um um iy ish haqi esa ortib boradi. M ehnat 
unum dorligi ish haqiga nisbatan jad al o ’sgandagina tannarx pasayadi.
M ehnat unum dorligining o ’sish m ohiyati shundan iboratki, bunda m ahsulot 
ishlab chiqarishga ketadigan jo n li m ehnat ulushi kam ayadi, ilgari sarflangan 
m ehnatning ulushi esa ortadi, biroq m ahsulot birligi uchun ketadigan m ehnat sarfi 
qisqaradi.
M aterial, y o q ilg ’i va elektr energiya xarajatlarini kam aytirish uchun ulam i 
tejab sarflash, qim m atbaho m ateriallarni arzon, lekin yaxshi m ateriallar bilan 
alm ashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan b o g ’liq b o 'lg an
sarflam i qisqartirish kerak b o ’ladi.
X izm at k o ’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlam i qisqartirishga 
esa tarm oq va korxonalardagi m a ’m uriy boshqaruv apparatining sarflarini 
kam aytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun 
ketadigan m ab lag ” larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi.
U num siz xarajatlam i (jarim a to ’lash, penya va hokazolar) tugatish m ahsulot 
tannarxini pasaytirishda m uhim aham iyat kasb etadi.
T exnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtim oiy shakllarini 
takom illashtirishning, ishlab chiqarishni rasional jo y lash tirish , ishlab chiqarish va 
m ehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash m ahsulot tannarxini 
pasaytirishning ta ’m inlovchi om illari b o ’lib hisoblanadi. 
M asalan, texnika 
taraqqiyoti 
m ahsulot tannarxini 
pasaytirishning barcha m anbalariga ta ’sir 
ko ’rsatadi. 
Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elcktronizasiyalash ham da 
kom plcks avtom atlashtirish, xim iyalash m ahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan 
solishtirm a xarajatlam i kam aytiradi.
H ar bir korxonada m ahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun 
eng avvalo undagi rczervlarni, y a ’ni foydalanilm ayotgan im koniyatlarni aniqlash 
kerak. U lar k o ’zga tashlanadigan, yuzaki, ju d a m urakkab, k o ’z ilg ’am aydigan 
b o ’lishi mum kin. Faqat chuqur, har taraflam a iqtisodiy-texnik tahlildan keyin 
ularni aniqlash, topish m um kin b o ’ladi.
R ezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi m um kin. U lar eng 
avvalo to ’planish jo y ig a qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. 
Tashqi rezervlarga tarm oqlar b o ’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy- 
ekologik rezervlar kiradi. R ezervlar safarbar ctilishi m uddati bo yicha jo riy va 
•stiqbolli 
rezervlarga ajraladi. 
R ezervlarni 
ishlab chiqarish jarayonlarining
103

---

elem entlari b o ’yicha ham guruhlarga b o ’lish m um kin. B unday rczervlarga m ehnat, 
m oddiy va asosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi.
K orxona yoki tarm oq faoliyatini tahlil etish uchun rezcrvlarni ikkiga b o ’lib 
k o ’rish m um kin:
- tashkiliy-texnikaviy rezervlar;
- ijtim oiy-iqtisodiy rezervlar.
D em ak, tannarxni pasaytirishning asosiy y o 'lla ri bo'lib:
• m ehnattalab sohalarda - ishlab chiqarish jarayonlarini m exanizatsiyalash va 
avtom atlashtirish;
• kapitaltalab sohalarda - ishlab chiqarish fondlaridan sam arali foydalanish, 
yer q a 'rid a n eng k o 'p m iqdorda neft va gaz qazib olish, quvurlam i m aksim al 
darajada yuklash;
• m aterialtalab sohalar - m oddiy resurslam i tejash, m aterial sig'im ini 
kam aytirish, chiqindisiz texnologiyalam i tatbiq etish, neft va gazni chuqur 
qayta ishlash;
• 
energiyatalab sohalar - energiyani tejovchi texnologiyalam i jo riy etish, 
energiya yo'qotishlarini kam aytirish.
M ana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, y a ’ni foydalanilm ayotgan 
im koniyatlam i safarbar etish, ishga solish ham da shu asosda tannarxni keskin 
pasaytirish uchun bir qator om illardan keng foydalanish va ulam i hisoblab chiqish 
kerak.
M ahsulot 
tannarxini 
rejalashtirish 
m ehnat, 
m oddiy 
va 
m oliyaviy 
m ab lag ” lardan 
oqilona 
foydalanish 
asosida 
ishlab 
chiqarishning 
yuqori 
sam aradorligiga erishishga qaratilgandir. T annarx rejasi quyidagi b o ’lim lam i o ’z 
ichiga oladi:
1. M ahsulot tannarxini pasaytirish rejasi;
2. M ahsulot tannarxini kalkulyasiya etish;
3. Ishlab chiqarish xarajatlari sm etasi;
4. T ovar va sotiladigan m ahsulot tannarxining hisobi.
T annarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. B irinchi bosqichda, eng 
avvalo, hisobot yilida rejalam ing bajaralishi tahlil etiladi, m ahsulot tannarxini 
pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan 
rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. 
Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja 
topshiriqlari korxona b o ’lim lariga etkaziladi.
M ahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida 
yuqoridan belgilanm aydigan, aksincha, korxonalarning o ’zida hisob qilinadigan 
k o ’rsatkich 
hisoblanadi. 
Shunga 
qaram ay, 
m ahsulot 
tannarxi 
sanoat 
k o ’rsatkichlaridan biri b o ’lib qolaveradi. C hunki sanoat m ahsuloti tannarxini
104

---

pasaytirish ishlab chiqarishning rentabcllik darajasini oshirish rezervlaridan biri 
hisoblanadi. M ahsulot tannarxi qanchalik past b o ’lsa, albatta, b oshqa shart- 
sharoitlar b ir xil b o ’lgan holda (m asalan, xuddi o ’sha m ahsulotning narxi barqaror 
b o ’lganda) uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik k o ’p b o ’ladi.
N eft va gaz sohasida tannarxning pasaytirilishining o ’ziga xos xususiyatlari 
bor. O 'zb ek isto n R espublikasida yillik uglevodorod xom -ashyosini qazib olish 
xajm i 86 m ln.tonnagacha shartli y o q ilg 'i tashkil etadi. Y ildan yilga uglevodorod 
xom ashyosini qazib olish hajm i oshib borm oqda. O 'zb ek isto n d a Jarqoq, 
M ingbuloq, Ja rq o 'rg 'o n va boshqa neft qazib olish konlarida yuqori parafinli va 
yuqori qatronli neftlar qazib olinib, ularning quvurlar orqali tashilishida 
oquvchanligini oshirishning sam arali usullarini q o 'llash n i talab qiladi.
M a ’lum ki, 
neftlarning 
yuqori 
qovushqoqligi 
ular 
tarkibida 
turli 
m oddalam ing: parafin, qatron, oltingugurt, m exanik aralashm alar va boshq. 
sezilarli m iqdori saqlanashi bilan izohlanadi.
N eftni quvurlar orqali tashish uni iste’mol qilish jo y larig a etkazib berishning 
asosiy va tejam kor usullaridan biri b o ’lib hisoblanadi. 
Jum ladan elektr 
energiyasidan foydalanish holatida, tashiladigan neftning qovushqoqligi qanchalik 
yuqori b o 'Isa, elektr energiyasi sarfi ham shuncha yuqori b o 'lad i, b a ’zi holatlarda 
esa yuqori qovushqoq neftning katta diam etrli quvurlardan harakatlanish 
im koniyati hatto m avjud bo'lm aydi.
K im yoviy reagentlar (erituvchilar, suyultiruvchilar, sirt-faol m o d d alar va 
boshq.) foydalanish yuqori qovushqoq neftlarning quvurlar orqali tashilishida u 
yoki bu darajada ularning oquvchanligi oshishiga k o 'm aklashadi. B iroq bunda 
barcha reagentlar ham sam arador hisoblanam aydi, chunki ularning bir qismi 
quvurlarning p o rtlash -y o n g 'in xavfini oshiradi, boshqa qism i esa ulam i tashish 
tannarxini kcskin oshiradi.
Tayyorlanadigan neftning sifat k o 'rsatk ich lari tovar m ahsulot darajasigacha 
oshirish, xom ashyo va y o q ilg 'i-en erg etik a resurslaridan oqilona foydalanish 
takom illashgan texnologik jaray o n lar, yuqori sam arali jih o z va qurilm alarni 
q o 'llash bilan b og'liq.
Shu sababli em ulsiyalar, neftlar va qatlam suvlarining fizik-m exanik 
xossalarini kom pleks tadqiq qilish, yuqori qovushqoqli neftlarni tayyorlash 
qurilm asining funksional 
blok 
sxem asini 
o 'rg a n ish
m aqsadida texnologik 
jihozlarni ilm iy asoslab tanlash va ishlatish dolzarb hisoblanadi.
O g 'ir neftlarni kon sharoitida ananaviy usullarda - term ik, kim yoviy, 
kom pleks yoki elektr yordam ida tayyorlash (tuzsizlantirish va suvsizlantirish)da 
neftni 
isitish, 
tarkibiga 
reagent-deem ulgatorlar 
q o 'sh ish , 
elektr 
m aydoni 
kuchlanishni oshirish neftni tayyorlash tannarxini ortishiga olib keladi.
105

---

Faqat deem ulgatorlargina neft em ulsiyalarini to 'liq buzish im konini beradi. 
Q azib olingan neft tarkibidagi qatlam suvlari va unda erigan tuzlar jih o zlar 
korroziyasini tezlashtiradi, neftkim yo jaray o n larid a ishlatiladigan katalizatorlarni 
neytrallaydi va 
neftni qayta ishlash m ahsulotlari tarkibida kul m iqdorining 
ortishiga olib 
keladi. 
U ndan tashqari n eft tarkibidagi suv quvurlarning 
o 'tk azu v ch an lik qobiliyatini va avtotransport jih o zlari yuk tashish qobiliyatini 
pasaytiradi.
Ishlatiladigan 
deem ulgatorlar 
jih o z 
va 
quvurlarni 
korroziyaga 
uchratm aydigan, neft m ahsulotlari sifatiga salbiy ta ’sir k o 'rsatm ay d ig an , tuzlar va 
isitish ta ’sirida o 'z suvsizlantirish xossalarini o 'zgartirm aydigan, shuningdek, 
sanoat m iqyosida ishlab chiqarish im koniyatiga ega b o 'lish i lozim.
N eftga akustik, magnitli va m ikrotulkinli ta ’sir k o 'rsatish y o 'li bilan neftni 
tayyorlash yangi zam onaviy usullardan b o 'lib hisoblanadi. 
Bu usullarni ishlab 
chiqarishga keng q o 'llash uchun bu usullam ing suv-neft em ulsiyasiga ta ’sirini 
o 'rg an ish n i taqozo etadi.
Shunday 
qilib, 
suv-neft 
em ulsiyalarini 
sam arali 
buzish, 
optim al 
tuzsizlantirish, m exanik q o 'sh im ch alarn i sam arali ajratish im koniyatiga ega 
b o 'lg a n noorganik m oddalar asosidagi kom pozisiyani tanlash dolzarb m uam m o 
b o 'lib hisoblanadi.