N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

q a n d a y d ir 
to ’g ’ri xarajat (m asalan, ish haqi)ga nisbatan proporsional ravishda 
taqsim lanadi. X arajatlarni bunday guruhlarga ajratish b ir nccha xil m ahsulot ishlab 
chiqaradigan korxonalarga xos b o ’lib, b ir xil m ahsulot ishlab chiqaradigan 
korxonalarga ham m a xarajatlar ham o ’sha m ahsulot tannarxiga kiradi.
3. M ah su lot ta n n arxi va uning tarkibi
M ah su lot tan n arxi korxona m ahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan
bog 'Uq bo 'Igan, p u l bilan ifodalangan x a rajatlam in g y ig 'indisidir.
M ahsulot 
tannarxining 
m a ’lum 
darajasi ju d a
k o ’p 
ishlab 
chiqarish 
om illarining o ’zaro ta ’sir natijasidir. M asalan, tannarxning pasayishiga m ehnat 
unum dorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, y oqilg’gi m ateriallam in g
tejab tergab sa rf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, 
brak, bekor turishlam ing kam aytirilishi va h.k. ta ’sir k o ’rsatadi.
T annarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jam g 'a rm a la ri oshadi, 
ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takom illashtirish uchun q o ’shim cha 
m ablag” beradi, m ahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining 
turm ush darajasini yuksaltirishga im kon yaratadi. M ahsulot tannarxi xarajat 
elcm entlari b o ’yicha klassifikasiyalanadi.
X arajatlam ing iqtisodiy elem entlari quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy m ateriallar (chiqindilar kirm aydi);
2. Y ordam chi va boshqa m ateriallar;
3. Y oqilgi;
4. Energiya;
5. A sosiy va q o ’shim cha ish haqi;
6. Ijtim oiy su g ’urta ajratm alari;
7. A sosiy fondlar am ortizasiyasi;
8. Boshqa pul xarajatlari.
Bundagi 1-4 - elem entlar m ehnat predm etlari uchun, 5 va 6 - elem entlar kishi 
mehnati uchun, 7 - elem ent m ehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini 
ifodalaydi. 8 - elem ent esa ishlab chiqarishni norm al am alga oshirish uchun zarur 
Pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodim lam i xizm at safariga yuborish,
101

---

pochta, telegraf, o ’qishga yuborilganlarga to 'lan ad ig an stipcndiya va boshqa shu 
kabi xarajatlar).
X arajat elem entlarining um um iy tarkibdagi ulushiga qarab sohalar turli 
guruhlarga ajratiladi:
B irinchi guruh - m ehnattalab sohalar, bunda ish haqi va ijtim oiy to 'lo v la r 
hissasi yuqori b o 'lad i. B unday soha va tarm oqlarga k o 'm ir sanoatini m isol 
keltirish m um kin.
Ikkinchi guruh - m aterialtalab sohalar, bunda xom ashyo va m ateriallarga 
xarajatlar yuqori. B unday tarm oqlarga neft va gazni qayta ishlash sanoatini m isol 
keltirish m um kin.
U chinchi guruh - energiyatalab sohalar, bunda energiya xarajatlari hissasi 
yuqori b o 'lad i. B unday soha va tarm oqlarga elektroenergetika, rangli m etallurgiya 
va kim yo sanoatini m isol keltirish m um kin.
T o 'rtin ch i guruh - kapitaltalab (fond sig 'm i yuqori) sohalar, bunda 
am ortizatsiya ajratm alari yuqori. 
B unday tarm oqlarga neftni qazib olish, 
gidroenergetika, gaz sanoatini m isol keltirish m um kin.
Beshinchi guruh - aralash ishlab chiqarishga asoslangan tarm oqlarni qam rab 
oladi. U larga m ashinasozlik, qora m etallurgiya sanoati kiradi.
Shunday qilib, tannarx tarkibi tarm oq ishlab chiqarishi xususiyatlari bilan 
bilan b og'liq.
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
m azkur 
iqtisodiy 
elem entlari 
b o ’yicha 
klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o ’rganish im konini beradi. Birlik 
m ahsulot uchun xarajat kalkulyasiya m oddalari b o ’yicha m ahsulot tannarxidagi 
xarajatlar klassifikasiyalanadi.
M ahsulot tannarxining dinam ikasini o ’rganishning m uhim shartlaridan biri 
o ’rganilayotgan m ahsulotning albatta solishtirm a tovar m ahsulot b o ’lishidir. 
S olishtirm a tovar m ahsulotga solishtirilayotgan ikki davr (bazis va jo riy )d a ishlab 
chiqarilgan va shu bilan birga texnologiyasi, konstruksiyasi bir oz o ’zgarsa ham 
lekin iste’mol xususiyati o ’zgarm agan m ahsulotlar kiradi.