N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

- m o l i y a v i y f a o l iy a t x a r a j a tla r i:
- banklarning uzoq va qisqa m uddatli kreditlari uchun to ’lovlar;
- uzoq m uddatli ijara uchun to ’lovlar;
- valyuta kursining o ’zgarishi sababli foyda va zararlar;
- korxonaning o ’z qim m atbaho q o g ’ozlarini chiqarish va tarqatish 
xarajatlari.
- f a v q u lo d d a z a r a r la r :
- bularga kutilm agan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
Y uqoridagilardan k o ’rinib turibdiki, yangicha sharoitda m ahsulot tannarxiga
tijorat, m a ’m uriy, u m u m x o ’ja lik va m oliyaviy xarajatlar kiritilm aydi. Balki ular 
har davrning o ’zida korxona foyda sum m asi hisobidan qoplanadi va bu holat m illiy 
hisoblar tizim iga m os keladi.
D avr xarajatlari - korxonalar faoliyatida yangi k o ’rsatkich hisoblanadi. Bu 
xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jaray o n i bilan b o g ’liq emas.
B ularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, u m u m x o ’ja lik xarajatlari 
shu jum ladan ilm iy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. U lar 
u m u m x o 'jalik xarajatlari b o ’lib, ularning hajm i ishlab chiqarish m ahsulot hajm i 
bilan b o g ’liq em as, balki davr, vaqt bilan b o g ’liq.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o ’m iga qarab 
asosiy va q o ’shim cha xarajatlarga ajratiladi. A sosiy xarajatlar bevosita m ahsulot 
ishlab chiqarish bilan b o g ’liq b o ’ladi. Q o ’shim cha xarajatlar korxonani x o ’jalik 
jih atd an boshqarish bilan b o g ’liq b o ’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar 
ham (jarim a, kam om ad, brak, bekor turishlar) q o ’shiladi.
M ahsulot hajm i bilan b o g ’liqligiga qarab xarajatlar o ’zgaruvchan va shartli 
doim iy 
xarajatlarga 
ajratiladi. 
O ’zgaruvchan 
xarajatlar 
m ahsulot 
hajmi 
o ’zgarishiga qarab o ’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordam chi m ateriallar, 
energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). Shartli doim iy xarajatlar m ahsulot 
hajm i o ’zgarishiga qarab o ’zgarm aydi (boshqaruv xarajatlari). M ahsulot hajm ining
100

---

ortishi shu xarajatlar hisobiga uning b ir donasi tannarxining pasayishiga olib 
keladi.
M ahsulotlam ing ayrim turlari orasida taqsim lanishiga qarab xarajatlar 
bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
B evosita xarajatlar ayrim m ahsulotlar tannarxiga to ’g ’rid an -to ’g ’ri q o ’shiladi 
(xom ashyo yoki asosiy m ateriallar).
Bilvosita xarajatlar ayrim m ahsulotlar turlari b o ’yicha shartli ravishda