N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

Ishlab chiqarish in ventarlari va jih ozlar.
B unga ishlab chiqarish jarayonlarini va m ehnatni m uhofaza qilishni 
osonlashtiradigan ishlab chiqarish vositalari, shuningdek suyuq va sochiluvchi 
m ateriallarni saqlash hajm lari (verstaklar, baklar, chanlar, qutilar, kislorod 
ballonlari, tem ir b ochkalar va hokazolar).
X o 'ja lik inventarlari.
B unga ofis va uy-ro'zg'or buyum lari (stollar, stullar, shkaflar, kassalar, 
yozgichlar, soatlar, gilam lar, pardalar, ko'chm a narvon va boshqalar)
Ish hayvon lari va m ah su ldor mollar.
M ehnat va unum dor qoram ollar (otlar, ho'kizlar, sigirlar, b u q alar va boshqa 
qishloq xo'jaligi hayvonlari, qushlar va ari oilalari).
K o'p у illik daraxtlar.
B unga ko'p yillik o'sim liklar (m eva daraxtlari va rezavor m evalar butalari, 
yashil va bezakli o'sim liklar).
B oshqa asosiy fo n d la r.
B unga kutubxona fondlari, m uzey eksponatlari kiradi.
Ishlab chiqarish hisobotlarida oxirgi 6 ta b o ’lim birgalikda hisoblanadi.
M ehnat buyum lariga ta 's ir k o ’rsatish darajasiga karab asosiy ishlab chiqarish 
fondlari aktiv va passiv fondlarga bo'linadi.
A ktiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga m ehnat buyum lari shaklini 
0 zgartiruvchi, y a 'n i bevosita ta 's ir k o ’rsatuvchi fondlar (m ashinalar, asbob- 
u skunalar, texnologik liniyalar, o ’lchov va to ’g ’rilash asboblari, transport
65

---

vositalari) kiradi. U shbu guruhlarning eng asosiylari - m ashina va asbob-uskunalar, 
uzatuvehi qurilm alar, neft va gaz ishlab chiqarishda esa inshootlar ham
hisoblanadi. O datda ular asosiy vositalam ing faol qism i deb ataladi, chunki 
m aqsadli m ahsulot ishlab chiqarish bevosita ulam ing ishlariga bog’liq.
A sosiy fondlam ing faol qism iga:
• 
K uch m ashinalari va uskunalari: dizellar, b u g ’ m ashinalari, b u g ’, 
gaz va suv turbinalari, elektrogeneratorlar va elektrodvigatellar
•
Ishchi m ashinalar va uskunalar: b u rg ’ulovchi m ashinalar, pechlar, 
ustunlar, m uzlatgichlar, kondensatorlar, elektr b u rg ’ulovchilar
• 
U zatuvehi qurilm alar: quvurlar, elektr va issiqlik uzatuvchilar, 
telefon va te le g ra f tizimlari
• 
A vtom atik boshqaruv va nazorat vositalari kiradi.
N eft-gaz qazib olish sanoatida inshootlar ham asosiy fondlam ing faol qism iga 
kiritiladi, vaholanki boshqa sohalarda inshootlar (k o 'p rik lar, quduqlar, suv 
om borlari, dam balar, kanallar, tem ir y o 'l va boshqalar) asosiy fondlam ing passiv 
qism i b o 'lib hisoblanadi. Shu sababli neft va gaz quduqlari asosiy fondlam ing faol 
qism i hisoblanadi. A sosiy fondlam ing faol qism i ulushiga korxonaning um um iy 
ishlab chiqarish quvvati cham barchas b o g 'liq . N eft va gaz sohasida asosiy fondlar 
tarkibida faol qism i yuqori ulushga ega. Jum ladan: neft va gaz qazib olishda - 
90% , bu rg 'u lash d a - 80%, quvur transportida - 94% , neftni qayta ishlashda -60%
ni tashkil etadi.
Passiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga m ehnat buyum lariga bilvosita ta 's ir 
o'tkazuvchi, y a 'n i ishlab chiqarish jarayonining norm al o 'tish ig a kerakli sharoit 
yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.zo.).
B oshqa soha va tarm oqlar bilan taqqoslaganda neft va gaz sohasida kapital 
q o ’yilm alam ing sam aradorligi yuqori, chunki ulam ing katta qism i aynan asosiy 
fondlam ing faol qism iga kiritiladi, ular esa o ’z navbatida tayyor m ahsulot ishlab 
chiqarishda bevosita qatnashadi.
A sosiy fondlar tarkibini 
o ’rganishda 
ulam ing 
strukturasi (tuzilm asi) 
m asalasiga ham e ’tibor berish kerak b o ’ladi.
A sosiy fondlar tuzilm asi kuyidagi turlarga ajratiladi:
Tasviriy tuzilm a.
T exnologik tuzilm a.
Tarm oq tuzilm asi.
H ududiy tuzilma.
T akror ishlab chiqarish tuzilm asi.
A sosiy fondlam ing tuzilishiga konsentrasiya, 
ixtisoslash, kooperasiya, 
kom binasiyalash, yangi korxonalar qurish va qayta qurishga kapital sarflashning 
texnologik 
tuzilishi, 
korxonalarning 
hududiy jo ylashishi, 
tayyorlanadigan
66

---

m ahsulotning xususiyati va hajm i cham barchas b o g ’liqdir. M asalan, ishlab 
chikarilgan m ahsulotning hajm i qancha k o ’p b o ’lsa, shuncha ishchi m ashinalar va 
asbob-uskunalam ing tutgan o ’m i k o ’prok b o ’ladi.
H ududiy tuzilm a asosiy fondlarining hududiy taqsim lanishi va ulam ing