N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

1.3-M A V Z U . M AHSULO T ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI
1. A sosiy, yordam chi va xizm at k o ’rsatuvchi ishlab chiqarishni tashkil etish
2. Ishlab chiqarish sikli davom iyligini qisqartirish
3. Ishlab chiqarishni bir xilligi va ritm ini ta ’minlash
/. 
A sosiy, yo rd a m ch i va x izm a t ко ’rsatu vch i ishlab ch iqarish n i tash kil etish
Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish ishlab chiqarish jarayonini y o 'lg a
q o'yish bilan b o g 'liq .
Ishlab chiqarish jarayoni 
- bu kishilam i o ’zlarining iste’moli uchun zarur 
b o ’lgan m oddiy va m a ’naviy n e’m atlam i yaratishga qaratilgan m aqsadga m uvofiq 
faoliyatidir. M oddiy va m a’naviy n e ’m atlar yaratish, turli xizm atlar k o ’rsatish 
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
M a’lum ki, h ar qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, m ehnat jaray o n id ir 
yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bo r narsalarning k o ’rinishini o ’zining 
iste’m oli uchun m uvofiq holga keltirish uchun qilingan m ehnat faoliyatidan 
iboratdir. K ishilar o ’zlarining ongli m aqsadga m uvofiq unum li m ehnati bilan tabiat 
m oddalarining shakllarini o ’zgartiradilar va iste’m oli uchun zarur b o ’lgan 
m ahsulotni vujudga keltiradilar. M ehnat jaray o n id a kishilar bilan tabiat o ’rtasida 
m oddalar alm ashinuvi bilan birga insonning o ’zi ham har tom onlam a kam ol topib 
boradi, y a ’ni kishilar o ’zining m ehnatga b o ’lgan qobiliyatini, bilim ini oshiradi va 
ulam i am alda q o ’llashni kengaytirib boradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiym atlarni vujudga keltirish 
uchun m aqsadga m uvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalam i kishi 
iste’moli uchun o ’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o ’rtasidagi m odda 
alm ashuvining um um iy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab 
chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining ham m a bosqichlariga, ham m a
49

---

m am lakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos b o ’lib, um um insoniy kategoriyadir 
(tushunchadir).
Ishlab chiqarish jarayoni - b u xom -ashyoning tayyor m ahsulotga aylanguncha 
b o ’lgan b arch ajaray o tilar tushuniladi.
Y oqilg'i-energetika kom pleksining ajralm as qism i bo'lgan neft-gaz sanoati 
m urakkab sanoatdir. N eft va gazni qazib olishni ta'm inlash uchun neft 
m ahsulotlarini ishlab chiqarish va ulam i iste'm olchilarga etkazib berish ko'plab 
texnologik jaray o n lar bilan shug'ullanuvchi ko'plab tashkilotlar va korxonalam ing 
ishtirokini talab qiladi.
H ozirgi vaqtda qabul qilingan texnologik m utaxassislik bo'yicha, quyidagi 
faoliyat yo'nalishlari ajratilishi m um kin:
1) m anbalarni qidirish;
2) quduqlam i qurish (neft, gaz, in'ektsiya va boshqalar;
3) neft, gaz, kondensat;
4) neft va gazni qayta ishlash, neft va gaz kim yo;
5) neft, gaz va ulam ing m ahsulotlarini tashish, saqlash, sotish;
6) neft m ahsuloti quvurlari, gaz quvurlari, gaz om borlari va neftebazalar qurilishi.
N eft va gazni qazib olish jaray o n id a turli xil qism an ishlab chiqarish 
jarayonlari m avjud:
1) neft va gazning haqiqiy ishlab chiqarilishi (qatlam lardan sirtga chiqarish);
2 ) y o 'ld o sh gazni yig’ish va ulardan foydalanish;
3) neft va gazni kom pleks tarzda tayyorlash;
4 ) neftni tashish va saqlash;
5) quduqlam i yerosti ta'm irlash;
6) quduqlar va uskunalarni yer usti ta'm irlash;
7) kapital ta'm irlash ;
8) quduq va qatlam lam i o 'rg an ish ;
9) m exanik va quvvatli asboblam i yig'ish va dem ontaj qilish.
N eft va gaz qazib chiqarish va qayta ishlash hajm lari ushbu sohaga tegishli 
barcha korxonalam ing um um iy faoliyatiga ta ’sir ko 'rsatad i. K orxonalar orasidagi 
farqlarga qaram ay, ular ju d a yaqin aloqada va bir-birining rivojlanish darajasini 
belgilab beradi. neftni qayta ishlash zavodlarining neftga bo'lgan talabning 
pasayishi uning qazib olinishining kam ayishiga, aksincha, neft m ahsulotlari qazib 
chiqarish hajm ini pasayishi ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi.
N eft va gaz sanoati rivojlanishining asosini geologiya-qidiruv jarayonida 
am alga oshirilayotgan uglevodorod zahiralarini tayyorlash hisoblanadi. G eologiya- 
qidiruv ishlari m uayyan ketm a-ketlikda am alga oshiriladigan, yakuniy m aqsadlam i 
h al qilishni ta'm inlaydigan bir-biriga bog'liq bo'lgan jaray o n lard an iborat.
50

---

\
N eft va gaz sohasidagi m uhim faoliyat quduqlam i qurish hisoblanadi. Bu erda 
geologiya-qidiruv ishlarini bajarish kom pleksi am alga oshiriladi, neft va gaz 
o'tkazuvchanlikning m avjudligi (yoki yo'qligi) ni belgilaydi, neft va gaz 
zaxiralarini hisoblash uchun konlam ing zarur param etrlarini aniqlaydi va 
rivojlanish tizim larini ishlab chiqadi. N eft m ahsulotlari, m oylar, shuningdek, neft 
va gaz kim yo m ahsulotlarini ishlab chiqarishni ta'm inlaydigan neft va gazni qayta 
ishlash faoliyati - tog'-kon sanoatini tayyor m ahsulot ishlab chiqaradigan 
iqtisodiyot tarm oqlari bilan bog'langan.
N eft, neft m ahsulotlari va ayniqsa, gazni tashish, boshqa turdagi sanoat 
m ahsulotlarini etkazib berishda foydalanilm aydigan ixtisoslashtirilgan va hatto 
m axsus transport vositalaridan (quvurlar) foydalanish bilan bog'liq. Shuning uchun 
neft va gaz sanoati oldida ilgari surilgan vazifalar iste'm olchilarga ishlab 
chiqarilgan m ahsulotlam i yetkazib berishni o'z ichiga oladi. N eft, neft m ahsulotlari 
va gazni saqlash alohida texnika va vositalam i ham talab qiladi. A yniqsa, ular katta 
hajm dagi tabiiy gazni saqlash uchun o'ziga xosdir. Y er usti om borlari 
(gazgolderlar) saqlash m uam m olarini to'la hal qila olm asliklari sababli, bu 
m uam m oni gaz iste'm ol qilish darajasida m avsum iy va kunlik o'zgarishlam i 
tartibga solishga im kon bcradigan turli xil yer osti gaz om borlari tashkil etish yo'li 
bilan hal qilinm oqda.
Ishlab chiqarish jarayoni m ahsulot ishlab chiqarishda vazifasi bir xil 
b o 'lm ag an turli jarayonlardan tashkil topadi. Ishlab chiqarish jaray o n id a m ehnat 
predm etlarini sifatiy o'zg arish larig a olib keladigan jaray o n lar asosiy jaray o n lar 
deyiladi (sifatiy o 'zg arish lar m ehnat predm etlarining ichki xususiyatlari, tashqi 
k o 'rin ish i, shakli, hajm i va boshqalar). Y ordam chi jaray o n lar esa asosiy 
jaray o n lam i am alga oshirishda kerakli 
shart sharoitlar yaratadi. 
B ularga 
quyidagilar m isol b o 'la oladi: turli xildagi energiya ishlab chiqarish, xom ashyo, 
m ateriallar tayyor m ahsulotning fazodagi o 'm in i alm ashtirish, jih o z la r rem ontini 
tashkil qilish va boshqalar.
N eft va gaz qazib chiqarish korxonasining ishlab chiqarish jarayoni quyidagi 
jarayonlardan iborat:
• asosiy tarkibiy qism - m ahsulotning geom etrik shakllari, o'lcham lari va 
fizik-kim yoviy xususiyatlari o'zgarganligi jaray o n id a texnologik jarayon;
• yordam chi - bu asosiy jaray o n lam in g uzluksiz oqim ini ta'm inlaydigan 
jaray o n lar (uskunalar va uskunalam i ishlab chiqarish va ta'm irlash, jihozlarni 
ta'm irlash;
• xizm at ko'rsatish - bu ikkala asosiy va yordam chi jarayonlarga xizm at 
ko'rsatish bilan bog'liq bo'lgan jarayonlardir, lekin buning natijasida m ahsulotlar 
yaratilm aydi (saqlash, tashish, texnik nazorat va boshqalar).
51

---

A sosiy sexlarda va 
ishlab chiqarish uchastkalarida ishlab chiqarish 
jarayonining asosiy - xom ashyo va yarim tayyor m ahsulotlam i tayyor m ahsulotga 
aylantirish bosqichi yoki m ahsulot, yo uning b ir qism ini tayyorlashning bir qator 
bosqichlari am alga oshiriladi (m uzlatkichlar sexi).
Y ordam chi sexlar asosiy ishlab chiqarishni asbob-uskunalar va encrgiya bilan 
ta'm inlaydi ham da uskunalam i ta'm irlash (ta'm irlash , uskunalar, m odel tsexlari va 
boshqalar) vazifalarini bajaradi.
X izm at ko 'rsatu v ch i sex va x o 'jalik lar tarkibiga korxonaning infratuzilm asini 
(om bor va transport bo 'lin m alari, uy-joy-kom m unal x o 'jalig i, oshxona, sanatoriy 
va hokazo)tashkil qiluvchi b o 'lin m alar kiradi.