N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

2. Ishlab chiqarish sikli davom iyligin i qisqartirish
Ishlab chiqarish turlari - doim iy nom enklatura asosida m ahsulot ishlab 
chiqarish, ishlab chiqarishni tashkil qilish elem entlari va om illari birliginining 
xususiyatlari va tashkiliy-texnik, iqtisodiy tavsiflarining y ig'indisidir.
Ishlab chiqarish turlari quyidagilarga b o 'lin ad i:y ak k a ishlab chiqarish, seriyali 
ishlab chiqarish, om m aviy ishlab chiqarish.
Ishlab chiqarish turlari uni tashkil qilish usulini aniqlaydi. Ishlab chiqarishni 
tashkil qilishning 3 m etodi m avjud: potok asosida, partiyali, yagona.
Ishlab chiqarishni potok asosida tashkil qilish m etodi-texnologik jaray o n
b o 'y ic h a jo y lash g an ish jo y larid a asosiy, yordam chi, x izm at k o 'rsatu v ch i ishlab 
chiqarish operasiyalarini bajarishga ixtisoslashtirilib, vaqt va fazo b o 'y ic h a ritm
asosida ishlab chiqarish takrorlanishiga asoslangan m etoddir. Bu m etod om m aviy 
va yirik seriyali ishlab chiqarish turlariga xosdir.
Ishlab chiqarishni partiyali tashkil qilish m etodi - bu m etodda davriy ravishda 
chegaralanm agan nom enklatura asosida m a ’lum m iqdorda m ahsulot ishlab 
chiqarish tushuniladi. Ishlab chiqarishning partiyali m etodi ishlab chiqarishning 
seriyali turiga xosdir.
Ishlab chiqarishning yagona m etodini tashkil qilishda m a ’lum vaqt o ralig 'id a 
takrorlanadigan yoki hech qachon takrorlanm aydigan yagona nusxada keng 
nom enklaturada m ahsulot ishlab chiqariladi.
Ishlab chiqarishni tashkil qilish m etodini tanlashda ta ’sir qiluvchi om illar:
S
ishlab chiqariladigan m ahsulot nom enklaturasi;
S
m ahsulot ishlab chiqarish dasturi;
•/
ishlab chiqarish davriyligi;
■S
m ahsulot m ehnat sig 'im i;
S
ishlab chiqarish texnologiyasi xususiyati.
52

---

K orxonada ishlab chiqarishni tashkil qilishning ierarxik jih atd an uchta 
darajasi m avjud:
- ish jo y id ag i ishlab chiqarish jaray o n in i tashkil etish - bu texnika, ishlab 
chiqarish texnologiyasi va kadrlar m alakasi;
- texnologik jarayonning bir bosqichini qam rab oluvchi alohida yoki guruh ish 
joylarida ishlab chiqarish jarayonlarini birlashtiruvchi vazifa darajasiga ega bo'lgan 
ishlab chiqarishni tashkil etish;
- ishlab chiqarishning idoralararo yoki interstitsional tashkiloti katta 
bosqichlam i, ishlab chiqarish jarayonining bosqichlarini m asofaviy va vaqtinchalik 
kom binatsiyalash bo'yicha tadbirlam i am alga oshirishni o'z ichiga oladi, ushbu 
b osqichlam ing h ar biri to'liq ishlab chiqarish bosqichi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlari tarkibiy bo'lim larg a, y a ’ni operasiyalarga 
b o 'lin ad i. Ishlab chiqarish operasiyasi deb b ir yoki bir nechta ishchilar tom onidan 
bir ish jo y id a bir xil m ehnat predm ctlari ustida va bir xil m ehnat qurollari bilan 
bajarilgan ishlab chiqarish jarayonining qism iga tushuniladi. Ish kuchi, m ehnat 
vositasi va m ehnat predm etining o 'z a ro birlashuvi bir operasiyani bajarishni 
bildiradi. Bu clem entlardan birining o 'zg arish i esa boshqa operasiyaning 
boshlanishidan darak beradi. M ehnat predm etining bir sifatiy holatdan ikkinchi 
sifatiy holatga o 'tish id a katnashadigan bir yoki bir n echta operasiyalam ing 
birlashm asi ishlab chiqarish bosqichi deb aytiladi. Ishlab chiqarish jaray o n i turli 
xildagi operasiyalardan tuzilgan b o ’lib, bu operasiyalar 2 ta belgi orqali 
klassifikasiyalanishi m um kin:
1. vazifasi b o 'y ic h a operasiyalar
2. bajarilishi b o 'y ic h a operasiyalar
N eft va gaz sohasida ishlatiladigan ishlab chiqarish jarayoni m urakkab va 
xilm a-xil bo'lib, funktsiya va m aqsadlari, m exanizatsiyalash va avtom atlashtirish 
darajasi, tashkil etish uslublari va boshqalar bilan farqlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarining tasniflanishi turlicha, jaray o n lam in g asosiy 
yo'nalishlari har xil b o ’ladi:
• 
M ahsulot ishlab chiqarish funktsiyalariga m uvofiq, ishlab chiqarish 
jarayonlari quyidagi qism larga bo'linadi:
- asosiy
- yordam chi
Eng m uhim i, ushbu korxona (ustaxona) uchun xos b o 'lg a n m ehnat 
predm etining m ehnat m ahsuliga aylantirilishi uchun bevosita ishlov beradigan 
jarayonlar.
•
Ishlab chiqarish jarayonini bajarilish usuliga k o ’ra:
- Q o’l m ehnatiga asoslangan
- Q o'l-m exanizatsiyalashgan
53

---

- M ashina
- M ashina-qo'l m chnatiga asoslangan
- A vtom atlashtirilgan
- M exanik
- B ajarish vaqtiga ko 'ra:
- uzlukli
- uzluksiz
H am asosiy, ham yordam chi jaray o n lar ju d a m urakkab va u lar tashkiliy va 
texnik jihatdan alohida jaray o n larg a bo’linadi.
Y ordam chi asosiy ja ray o n lar uchun odatiy jarayon uchun zarur shart- 
sharoitlam i yaratadigan ishlab chiqarish jarayonlari (m asalan, m ehnat sharoitida 
m ehnat resurslarini ta'm inlashga qaratilgan jarayonlar). Ba'zi hollarda yordam chi 
jaray o n lam i yordam chi va x izm at ko'rsatuvchi turlarga ajratish tavsiya etiladi. 
X izm at ko'rsatish jarayonlari asosiy va yordam chi jaray o n lam in g norm al ishlashini 
ta'm inlaydi (m asalan, transport xizm atlari).
N eft qazib olishning ishlab chiqarish jarayoni quyidagi jarayonlarga 
bo'linadi: neft quduqlaridan neftni qazib olish, neft va gazni ajratish, neftni 
suvsizlantirish (dehidratatsiya qilish) va tuzsizlantirish, barqarorlashtirish va 
boshqalar.
Ishlab 
chiqarish jaray o n i 
asboblar, 
ish jo y lari 
va ish jo y larin in g
o'zgarm asligi bilan ajralib turadigan jaray o n n in g bir qism idir. A gar ish paytida 
ishchi (yoki ishchilar guruhi) asbobni o'zgartirsa, ish jo y in i o'zgartirsa yoki boshqa 
ish jo y ig a o'tsa, dem ak, bitta operatsiyani bajarish tugallanadi va boshqasining 
bajarilishi boshlanadi. M isol uchun, "burg'ulash asbobini ishga tushirish" 
jaray o n in in g ichki qism lari quyidagi jarayonlarga bo'linishi m um kin: b olg'ani, 
o 'q n i yoki ish shtangasini tushirish va hokazo.
Ishlab chiqarish jaray o n in in g alohida elem entlarga bo'linishi ishlab chiqarish 
va m ehnatni oqilona tashkil etishda m uhim aham iyatga ega bo'lgan uning tarkibi 
va tuzilishini har tom onlam a o'rganish uchun sharoit yaratadi.
Q o'lda bajariladigan ja ray o n lar m exanizm lar, m exanizatsiyalashgan vositalar 
va energiya m anbalarining yo'qligi bilan tavsiflanadi. U lar qo'lda asbob-uskunalar 
bilan yoki qo'lda bajaradigan ishchilar tom onidan am alga oshiriladi.
Q o'l-m exanizatsiyalashgan jaray o n lar qo'lda bajariladiganlardan farqli 
o'laroq, energiya m anbalari bor jo y d a m exaniklashtirilgan qo'l asboblari yordam ida 
bajariladi. M isol uchun, qo'l burg'ulovchisida b u rg 'u lash - qo'lda ishlov berishdan 
iborat va elektr dastgohi bilan b u rg 'u lash -qo'l-m exanizatsiyalashgan hisoblanadi.
M ashina qo'lda ishlov berish m ashinalar yordam ida am alga oshiriladi, va 
m ashina ishchi organi m ehnat ob'ektiga yoki m ehnat ob'yektiga ishchi organga 
kuch qo'llash orqali qo'l bilan harakat qiladi. Bunday jarayonlarga, m asalan, o 'q n i
54

---

X
quduqqa tushirish, dastgohlarda detallarga qo'lda uzatish orqali ishlov berish va 
boshqalar kiradi.
M ashina jaray o n lari ishchining fizik kuch ishlatm asdan harakatlanadigan 
m ashina tom onidan am alga oshiriladi. Y ordam chi operatsiyalar qo'lda yoki qism an 
m exanizatsiyalashgan holda am alga oshirilishi m um kin. M asalan, bo'sh liftni 
k o ’tarish, quvum i ko'tarish yoki k o ’tarish m exanizm i orqali o 'q n i quduqdan 
chiqarish, avtom atik uzatish bilan ishlaydigan kesuvchi dastgohlarda detallam i 
qayta ishlash va boshqalar.
A vtom atlashtirilgan ishlab chiqarish jaray o n i - bu m ahsulotlar ishlab 
chiqarish bo'yicha asosiy ishlar to'liq avtom atlashtirilgan va yordam chi jaray o n lar 
to 'liq yoki qism an ishlov berish jarayonlari. 
X odim ning funktsiyalari - 
avtom atlashtirilgan m ashinalar ishini, xom ashyolarni yuklash va tayyor 
m ahsulotlam i tushirishni kuzatish va nazorat qilishdan iborat b o 'lad i. M isol uchun, 
burg'ulash sharoitida avtom at A SP orqali tu sh irish -k o ’tarish ishlarini m isol qilish 
mum kin.
A pparat, y a 'n i qurilm alardagi jaray o n lar issiqlik, bosim , elektr yoki 
kim yoviy energiya ta'sirida, ish kuchini sifat jih atid an o'zgartiradigan asboblarda, 
pechlarda va hokazolarda am alga oshiriladi. Ishchining vazifasi texnologik rejim
param etrlarini 
kuzatish 
va 
nazorat 
qilishni 
o'z 
ichiga 
oladi 
(m asalan, 
dehidratatsiya, tuzsizlantirish va neft stabilizatsiyasi). 
U skuna jarayonlari 
boshqalardan k o 'ra avtom atlashishi osonroq.
M azm uniga ko'ra, ishlab chiqarish jarayoni m exanik va fizik-kim yoviy 
turlarga bo'linadi:
•
U lardan 
birinchisi 
m exanik 
kuchlar ta'siri ostida fazoda m ehnat 
ob'ektlarining shakli, o'lcham i, holatini o'zgartiriladi. T og'-kon sanoati sohasida 
m ahsulotni tabiiy m assadan (neft, gaz, ko'm ir, ruda) ajratish ko'zda tutilgan.
• H ar qanday energiyaning ta'sirida fizik-kim yoviy jarayonlar, m ehnatning 
xom ashyo va m ateriallari xususiyati va tuzilishini bir holatdan ikkinchisiga 
(m asalan, 
neft 
dehidratsiyasi 
jaray o n id a 
em ulsiyani 
parchalash, 
neftni 
m arom lashtirish v a boshqalar) o'zgaradi.
Ishlab chiqarish jarayoni, vaqt oralig ida davom etishiga k o 'ra , uzlukli va 
uzluksizga bo'linadi:
• U zluksiz ishlab chiqarish jarayonida m uayyan vaqtlarda ishlash hech 
qanday zarar ko'rm asdan to'xtatilishi m um kin. Bu jaray o n lar kichik tsikl 
davom iyligi bilan ishlashning aniq tsiklik xususiyatiga ega bo'lgan bir hil 
operatsiyalam ing tez-tez takrorlanadiganligi bilan tavsiflanadi. O datda uzlukli 
jarayonlar m ehnat ob'ektlarining shakli va hajm i o'zgarishi bilan bog'liq 
jarayonlardir (qayta ishlash jarayoni, yig'ish va boshqalar).
55

---

• U zluksiz 
ishlab 
chiqarish jaray o n id a h ar bir keyingi 
operatsiya 
vaqtinchalik to'xtab qolm asdan oldin darhol boshlanadi. K o'p hollarda doim iy 
ishlab chiqarish jarayoni m ehnat ob'ektlarining tarkibi 
va xususiyatlarini 
(kim yoviy, elektrokim yo va boshqalam i) o'zgartirish jarayonlari hisoblanadi.
• Ishlab chiqarishni rasional tashkil qilish ishlab chiqarish jarayonida 
yordam chi operasiyalam ing um um iy sonidagi solishtirm a o g 'irlig i kam aytirishni 
talab qiladiki, bu m ahsulot ishlab chiqarish m ehnat sig 'im in i va ishlab chiqarish 
jarayoni davom iyligini qisqartiradi. Ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish uchun 
jad v al va grafik m etodlari q o 'llan ilad i. Jadval usulda asosan 2 ta jad v al to'ldiriladi. 
G rafik usulda har xil operasiyalar geom etrik shakllar bilan va chiziqlar bilan 
belgilanadi.
□
Д
о -
- T exnologik operasiyalar
- K o'chuvchi operasiyalar 
N azorat operasiyalar
- q o 'ld a bajariladigan operasiyalar
- m ashina - q o 'ld a bajariladigan 
operasiyalar
- m ashinada bajariladigan 
operasiyalar