N. K. Jamalov mehnat huquqi

6. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni tekshirish va xisobga borish

Avvalo shuni aytish lozimki, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va xodimlarning o’z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog’liq holda sog’lig’ining boshqacha tarzda shikastlanishi, shuningdek kasb kasalliklari belgilangan tartibda tekshirilishi hamda hisobga olinishi shart.

Fuqarolik-huquqiy shartnomalar bo’yicha ishlar bajaruvchi (xizmatlar ko’rsatuvchi) shaxslarga nisbatan ham ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar hamda sog’lig’ining boshqacha tarzda shikastlanishi, kasb kasalliklari belgilangan tartibda tekshirilishi va hisobga olinishi shart(Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunining 26-moddasi).

O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 222-moddasiga muvofiq, ish beruvchi ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni o’z vaqtida tekshirish va hisobga olib borishi shart.

Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 6 iyundagi 286-sonli qarori bilan “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni va xodimlar sog’lig’ining boshqacha tarzda shikastlanishlarni tekshirish va xisobga olib borish to’g’risida Nizom tasdiqlangan. O’zbekiston Respublikasi hududida mulkchilikning barcha shaklidagi korxona, muassasa, tashkilotlarda, shuningdek mehnat shartnomasi bo’yicha ishlayotgan ayrim fuqarolarda mehnat faoliyati bilan bog’liq holda xodimlar bilan ro’y bergan baxtsiz xodisalarni tekshirish va xisobga olib borish tartibi belgilab berilgan. Mazkur Nizom yana:

-sud hukmiga binoan jazoni o’tayotgan fuqarolarga ishlab chiqarishdagi ish davomida;

-ish beruvchilarga;

-pudrat va topshiriq shartnomalari bo’yicha fuqarolik-huquqiy (kontraktlar) bitimlar asosida ish bajarayotgan shaxslarga;

-tabiat xodisalari va texnogen xarakteridagi favqulodda xodisalarning oqibatlarini tugatishda ishtirok etayotgan shaxslarga;

-yollanib ishlayotgan chet el fuqarolariga, basharti maxsus xalqaro shartnomalarda o’zgacha holat ko’rsatilmagan bo’lsa;

-harbiy xizmatni o’tash bilan bog’liq bo’lmagan qurilish, qishloq xo’jaligi va boshqa ishlarni bajarish uchun korxonalarga ishlashga yuborilgan harbiy xizmatchilarga, shuningdek, muqobil xizmatni o’tayotgan shaxslarga;

-korxonada ishlab chiqarish amaliyotini o’tayotgan talabalar va o’quvchilarga nisbatan tadbiq etiladi, tekshirib ko’riladi.

Nizomga muvofiq, korxona hududida hamda uning chegarasidan tashqarida mehnat vazifalarini bajarish vaqtida, shuningdek, ishlab chiqarish manfaatlarini ko’zlab qilingan harakatlar natijasida yuz bergan xodisalar, korxona transportida ishga kelish va qaytish vaqtida yo’lda, korxona territoriyasida (tanaffus vaqti ham shunga kiradi), shanbaliklarni o’tkazish vaqtida, ishlab chiqarish ob’ektlarida yuz bergan avariyalar, vaxta usulida ish tashkil qilingan posyolka territoryasida yoki smena tugagan, dam olish vaqtida, ish vaqtida o’zining shaxsiy transportida, basharti bunga ish beruvchi tomonidan ruxsat berilgan bo’lsa, yuz bergan xodisalar ish beruvchining topshirig’i bo’yicha transportda yoki yayov kelayotgan xodim bilan, shuningdek faoliyati xizmat ko’rsatish ob’ektlari o’rtasida qatnash bilan bog’liq xodimlar bilan ish vaqtida yuz bergan, shanbaliklar vaqtida uning joyidan qat’iy nazar, otalikka olingan korxonalarga yordam ko’rsatish vaqtida, o’z xizmat vazifalarini bajarayotganda xodimga boshqa shaxs tomonidan ish vaqtida yetkazilgan tan jarohati va boshqalar baxtsiz xodisalar sanaladi.

Tabiiy o’lim, o’z-o’zini o’ldirish, jabrlanuvchi o’z sog’lig’iga qasddan shikast yetkazilganligi, shuningdek jabrlanuvchi jinoyat qilayotgan paytda olgan jarohatlar kabi xodisalar tekshirilmaydi va hisobga olinmaydi.

Nizomga ko’ra, ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisa tufayli xodim kamida bir kun mehnat qobiliyatini yo’qotsa yoki uni tibbiy xulosaga muvofiq boshqa yengilroq ishga o’tkazish zarurati kelib chiqsa, bunday baxtsiz xodisa N-1 shaklidagi akt bilan rasmiylashtiriladi.

Jabrlanuvchining talabiga binoan, tekshiruv tugagan kundan e’tiboran, uzog’i bilan 3 kun ichida ish beruvchi shu baxtsiz xodisa to’g’risida dalolatnoma berishi shart (Mehnat kodeksining 222-moddasi).

Ish beruvchining buyrug’iga asosan, ish beruvchining vakillari hamda kasaba uyushmasi komiteti yoki xodimlarning boshqa vakillik organi xodimlaridan iborat tarkibda komissiya tuziladi. Komissiya 3 kun ichida tekshiruv o’tkazib, uch nusxada akt tuziladi va bunda baxtsiz xodisaning kelib chiqish sababi, kimning aybi bilan ro’y berganligi va uning oldini olish choralari ko’rsatiladi. Akt ish beruvchi tomonidan tasdiqlanadi va jabrlanuvchiga yoki uning manfaatlarini himoya qiluvchi shaxsga, korxonadagi mehnat muhofazasi xizmati rahbariga (muhandis, mutaxassis), barcha tekshirish materiallari bilan davlat mehnat-texnika inspektsiyasiga yuboriladi.

Guruh tarzidagi (ikki va undan ortiq) xodimlar bilan ro’y bergan baxtsiz xodisalar alohida tartibda tekshiriladi. SHuningdek, baxtsiz xodisa tufayli o’lim sodir etilgan yoki nogironlik kelib chiqqan bo’lsa, shunday alohida tekshiruv o’tkaziladi.

Mehnat muhofazasi bo’yicha davlat inspektori zarur hollarda: shikoyatga asosan, baxtsiz xodisa ochilib qolganda va boshqa sabablarga ko’ra uning qachon sodir bo’lgan vaqtidan qat’iy nazar, mustaqil ravishda tekshiruv o’tkazilishi mumkin. Davlat inspektori tekshiruv natijalari bo’yicha xulosa tuzadi, bunda u baxtsiz xodisa va unga oil holatlarga xarakteristika berib, baxtsiz xodisaning asosiy sabablari va mehnat muhofazasi qoidalarini buzgan shaxslarni ko’rsatib o’tadi. Ro’y bergan baxtsiz xodisa tufayli besh va undan ko’p bo’lgan kishilar xalok bo’lgan bo’lsa, bunday xodisa Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan tuzilgan komissiya tomonidan tekshiruv o’tkaziladi. Maxsus tekshiruv komissiyasi 15 kun ichida baxtsiz xodisani tekshiradi, korxonada mehnat muhofazasining holati yuzasidan tekshirish o’tkazadi, maxsus tekshiruv yuzasidan akt tuzadi va uni barcha materiallar bilan qo’shib rasmiylashtiriladi. Davlat bosh mehnat texnika inspektori tomonidan barcha tekshiruv materiallari prokurorga, Mehnat vazirligiga, tegishli vazirliklarga, kasaba uyushmalarining yuqori organlariga yuboriladi.

Nizomga ko’ra, barcha baxtsiz xodisalar hamma vaqt hisobga olinib, maxsus jurnalda ro’yhatdan o’tkaziladi.

Mazkur nizomda:

1. 
   guruh tarzidagi baxtsiz xodisalar haqida xabar berish;
   
2. 
   ishlab chiqarishda ro’y bergan baxtsiz xodisani ro’yhatga olish tartibi;
   
3. 
   ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarning oqibatlari haqida ma’lumot berish;
   
4. 
   baxtsiz xodisa haqidagi N-1 shaklidagi aktni to’ldirish tartibi tasdiqlangan.
   

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 6 iyundagi 286-sonli qarori bilan Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisa to’g’risida xabar berish sxemasi (3-ilova) tasdiqlangan.¹

Bosh davlat texnika inspektori maxsus tekshiruv o’tkazayotgan komissiyaning xulosasi bilan kelishmasa, zarur deb topgan hollarda, o’zining xulosasini berishi mumkin.

SHuni alohida ta’kidlamoq lozimki, mehnat qonunchiligida baxtsiz xodisalar yuzasidan tuzilgan xulosalar xususida kelib chiqqan nizolarning qaysi organ tomonidan va qanday hal qilish tartibi belgilanmagan.