Н.Қ. ЙЎлдошев, В. И набоков, О. А. Арипов, О. АҲмедов

Бошқарувнинг маъмурий усуллари  қуйидагиларни ўз ичига олади: 

мамлакат ва минтақанинг қонунчилик ҳужжатлари тизими; 

ташкилотнинг меъѐрий ва услубий (қўллаш учун мажбурий) 
ҳужжатлари тизими; 

оператив бошқарув тизими(ҳукмронлик тизими). 
Мамлакат ва маълум минтақанинг қонунчилик ҳужжатлари тизимига
республика ва минтақавий идоралар томонидан тегишли худудларда 
мажбурий қўллаш учун тасдиқланган қонунлар, фармонлар, қарорлар, 
стандартлар, қоидалар ва бошқа ҳужжатлар киради. Уларнинг тартиби, 
тузилиш ва мазмуни белгилашда бошқарувнинг илмий, назарий ва амалий 
жиҳатлари ҳисобга олиниши керак. 
Корхона меъѐрий ва услубий ҳужжатлари тизими ўз ичига стандартлар, 
услубиѐтлар, қоидалар, йўриқномалар ва худди шундай узоқ вақт 
фойдаланадиган ҳужжатлар, ҳамда корхона раҳбарияти томонидан 
тасдиқланган буйруқлар, фармойишлар, кўрсатмаларни олади. Ушбу 
ҳужжатлар аниқ ташкилот менежменти барча тизимчаларининг таркиби, 
мазмуни ва ўзаро алоқаларини тартибга солишлари керак. 
Оператив бошқарув тизим ҳам муҳим аҳамиятга эга. Раҳбариятнинг ўз 
ҳокимиятини амалга оширишнинг тўртта усули мавжуд, улар ундан тўлиқ 
фойдаланишдан то ундан тўлиқ воз кечишгача бўлган диапазонда бўлади. 
Гап фармойишлар, оммалаштириш, бошқарувда иштирок этиш , ваколатлар 
ва жавобгарликларни топшириш ҳақида кетмоқда. 
Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари бошқарувга жамоадаги 
ижтимоий-психологик жараѐнларни, ходимлар саломатлиги ва жамоадаги 
яхши аҳлоқий-психологик муҳитни сақлаб қолиш, қонунлар ва меъѐрий 

---

58 
ҳужжатлар талабларига риоя қилиш сифатида қўйилган мақсадларга эришиш 
учун қаратилган.
Қуйидагилар ижтимоий-психологик жараѐнларни бошқариш объектлари 
бўладилар: 

ходимларнинг шахсий таърифлари, ҳамда уларнинг руҳий ва руҳий-
физиологик хусусиятлари; 

меҳнатни ва иш жойларини ташкил қилиш усуллари; 

ходимларни танлаш, жой жойига қўйиш, тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш 
тизими; 

ахборот таъминоти ва ундан фойдаланиш; 

ходимларни рағбатлантириш тизими; 

жамоадаги аҳлоқий-психологик муҳит; 

ходимларнинг ижтимоий-маиший шароитлари. 
Ижтимоий-психологик 
жараѐнларни 
бошқариш 
ўз 
ичига 
қуйидагиларни олади: 

ижтимоий-психологик жараѐнларнинг меъѐрлари ва нормативларини 
ишлаб чиқиш; 

бу меъѐрлар ва нормативларни бажарилишини таҳлил қилиш, ҳисобга 
олиш ва назорат қилиш; 

ижтимоий-психологик 
жараѐнларни 
меъѐрлаштириш 
ва 
соғломлаштириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш, 

бу тартибларни ташкил қилиш ва уларни бажарилишини назорат 
қилиш, 

ижтимоий-психологик жараѐнларни тартибга солиш. 
Жамоада қулай аҳлоқий-психологик муҳитни таъминланиши ижтимоий-
психологик усулларнинг муҳим вазифаси бўлади. Қуйидагилар унинг муҳим 
аломатларидир; 

раҳбарларнинг қўл остидагиларга босимини йўқлиги; 

---

59 

жамоа аъзоларининг ўзларининг вазифалари ва ишлари ҳолати ҳақида 
етарлича хабардорлиги; 

жамоа аъзолари ва жамоатчиликнинг ўзаро талабчанлиги; 

жамоанинг ҳар бир аъзоси томонидан ташкилот (бўлинма)даги 
ишларни ҳолати учун жавобгарликни ўзига олиниши; 

жамоага тегишли эканликдан қаноатланиш; 

дўстона ва ишга доир танқид; 

масалаларни муҳокама қилишда фикрларни эркин билдирилиши; 

жамоада узоққа чўзилиб кетган, вазифавий низоларнинг йўқлиги; 

ўзаро ѐрдамнинг юқори даражаси ва бошқалар. 
Жамоада қулай аҳлоқий-психологик муҳитни таъминлаш учун 
раҳбарларнинг махсус билимлари ва кўникмалари талаб қилинади. Махсус 
тадбирлар сифатида қуйидагилардан фойдаланиш керак: ходимларни илмий 
асосланган ҳолда танлаш, менежерларни ўқитиш ва даврий равишда 
аттестациядан ўтказиш, меҳнат жамоаларини ходимларни психологик бирга 
бўла олишларини ҳисобга олиш билан шакллантириш, жамоа аъзоларида 
ўзаро тушуниш ва ўзаро ҳамкорлик кўникмаларини ишлаб чиқишга ѐрдам 
берувчи ижтимоий-психологик усуллар, раҳбарликнинг тегишли услуби.
Жамоани шакллантириш ва шахслараро муносабатларни тадқиқот 
қилишда социоматрицалар ва социограммаларни тузиш тавсия этилади. У 
гуруҳ аъзоларининг бир бирларига муносабатларини ва жамоанинг 
жипслиги даражасини белгилаш, етакчини аниқлаш, ҳамда ходимларнинг 
социоматрик мавқи ва жўшқин енгилтаклигини аниқлашга имкон беради. 
Таъкидлаш керакки, амалиѐтда бошқарув усуллари тизими доимо 
ўзгариб туради. Масалан, маъмурий-буйруқбозлик тизимидан бозор тизимига 
ўтишда бошқарувнинг иқтисодий усуллари ривожланганлар. Бундан 
ташқари, ижтимоий ҳаѐт ва иқтисодиѐтни демократлашиши натижасида 
инсоний омилнинг роли ўсган, шунинг учун ижтимоий-психологик
омилларга кўпроқ эътибор қаратила бошланган. 

---

60 
Аммо, амалиѐтда фойдаланиладиган бошқарув усуллари, қоидага кўра, 
мажмуавий бўладилар, яъни улар бир вақтда иқтисодий манфаат, маънавий 
ва моддий рағбатлантириш, ижтимоий-психологик омилларни ҳисобга 
оладилар. Бунда айрим усуллар аниқ вазиятларда бир бирларини тўлдирган-
дай бўлиб, ҳар хил омилларнинг бошқарув объектига таъсирни мажмуавий 
белгилашга имкон беради. Бундай шароитларда ҳар хил даражадаги 
менежерлар бошқарувнинг мажмуавий усулларини эгаллаган бўлишлари, 
танловни тўғри бажаришлари ва худди ушбу аниқ шароитларда 
самаралироқ бўлган усулларни қўллашлари керак.