N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Biologik  membranalar.
  Bu  membranalar  murakkab  va  о„ta  spetsifik 
tuzilmalar  bо„lib,  hujayraning  hayotiy  jarayonini  belgilab  turadi.  Membranalar 
hujayraga  moddalarning  kirishi  va  chiqishini,  membranalar  bilan  bog„liq  bо„lgan 
bioximik  protsesslarni  va  membranalarda  joylashgan  fermentlar  orqali  hujayrada 
moddalar almashinuvi (metabolizm)ni boshqarib turadi. Membranalar chegaralash 
funksiyasini  bajaradi.  Turli  modda  molekulalari  (masalan,  oqsillar)  spetsifik 
xususiyatlarga  faqatgina  ma‟lum  tartibda  joylashishi  va  о„zaro  munosabati 
natijasida ega bо„ladi. Moddalarning bunday  munosabati biologik membranalarda 
kuzatiladi. 
Ma‟lumki,  hozirgi  vaqtda  hujayraviy  tuzilishnnng  ikki  turi  ajratiladi: 
prokariot  va  eukariotlar.  Prokariot  hujayralar  yadro  qobig„i  bо„lmagan  va  DNK 
sitoplazmada  erkin  yotuvchi  hujayralardir.  Prokariot  hujayralarga  ba‟zi 
bakteriyalar  va  suv  о„tlari  kiradi.  Asosiy  kо„pchilik  tirik  organizm  hujayralari 
eukariot hujayralar bо„lib, ularda yadro shakllangandir, bu hujayralarda murakkab 
tuzilgan  yadro  qobig„i  xromosomalarni  sitoplazmadan  ajratib  turadi.  Eukariot 
hujayralar membrana tuzilmalariga boy bо„lib, bu membranalar turli funksiyalarni 
bajaradi. Hujayraning tashqi qavatini hosil qiluvchi plazmatik membrana hujayrani 
tashqi  muhit  bilan  aloqasini  belgilaydi.  Hujayra  ichidagi  membranalar 
(sitomembranalar)  ATF  sintezlovchi  mitoxondriyani,  ma‟lum  moddalarni 
parchalovchi  lizosomalarni,  oqsil,  yog„,  karbonsuv  va  hujayra  uchun  kerakli 
kimyoviy 
moddalarni  sintezlovchi 
endoplazmatik  tо„rni, 
plastinkasimon 
kompleksni, yadro qobig„ini va boshqa tuzilmalarni hosil qiladi.
 
Biologik  membranalar  hujayra  qobig„i,  hujayraning  membranali 
organoidlarini va yadro qobig„ini hosil qilib, qalinligi 6–10 nm bо„lgan lipoproteid 
tuzilmadir.  Biologik  membranalarning  taxminan  40%  lipiddan,  60%  oqsillardan 
tashkil 
topgan.  Lipidlar  turlicha  bо„lib,  ularning  ichida  fosfolipidlar 
(glitserofosfatlar), sfagomiyelin alohida о„rin tutadi.  
Biologik  membranalarning  tuzilishi  bо„yicha  anchagina  modellar  tavsiya 
etilgan.  Shulardan  Devson  va  Danielli  modeli  bо„yicha  oqsil  globulalari  yog„ 
qatlami  bо„ylab  bir  tekis  joylashganligi  ta‟kidlanadi.  1972  yilda  Sindjer  va 

---

34 
 
Nikolson  о„zlarining  «mozaik»  modelini  tavsiya  etdi.  Bunga  kо„ra,  lipid 
molekulalari  ikki  qavat  –  bir-biriga  parallel  joylashib,  ularning  gidrofil  (polyar) 
qismlari  tashqariga,  gidrofob  (nopolyar)  qismlari  esa  bir-biriga  qarab  yotadi. 
Biologik  membranalarda  oqsillar  lipid  molekulalari  orasida  joylashgan.  Obrazli 
qilib aytganda «oqsil molekulalari lipid kо„llarida suzib yuradi» (5-rasm). 
Biologik membranalar oqsil, lipiddan tashqari, uglevod, noorganik ionlar va 
suvni  tutadi. Membrana  tarkibiga  kiruvchi  oqsillar  struktur  retseptor  va globulyar 
oqsillardir.  Globulyar  oqsillar  fermentlarni  hosil  qilib,  moddalarning  membrana 
orqali transportida muhim ahamiyatga ega. 
Biologik  membranalarning  metabolik  funksiyasi  ularda  joylashgan 
fermentlar  bilan  bog„liq.  Biologik  membranalar  о„ziga  xos  baryerlardir,  chunki 
ular  hujayrani  tashqi  muhitdan,  hujayra  organoidlarini  sitoplazmatik  matriksdan 
ajratib turadi. Ular ma‟lum kattaklikka ega bо„lsa ham , shu bilan birga elastikdir. 
Biologik  membranalar  orqali  hujayra  organoidlarining  metabolizm  bilan 
bog„liq bо„lgan moddalari о„tadi. Agar bu moddalar konsentratsiyasi past bо„lgan 
tomonga  yо„nalsa  va  bu  transport  energiyaning  ishtirokisiz  bо„lsa,  bunday 
transport passiv transport (diffuziya) deyiladi. Moddalarning bunday transporti shu 
moddaning kimyoviy gradiyentiga bog„liq. 
 
5-rasm. Hujayra membranasining mozaik modeli. 
1–
 
gidrofil lipid oyoqchalari; 2– gidrofob lipid boshchasi; 3– periferik oqsil molekulasi; 
4– botib turuvchi oqsil molekulasi; 5– oraliq oqsil molekulasi. 
Diffuziya  yо„li  bilan  transport  maxsus  о„tkazuvchan  moddalar  bilan  ham 
bog„liq bо„lishi mumkin. Bu moddalar oqsil tabiatiga ega bо„lib, membrana orqali 

---

35 
 
о„tuvchi  moddaga  (substratga)  nisbatan  spetsifikdir.  Bu  moddalar  substrat  bilan 
komplekslar hosil qilib, moddalarni tezroq membrana orqali о„tishini ta‟minlaydi. 
Aktiv  transport  oqsil  tabiatiga  ega  bо„lgan  yetkazuvchi  moddalar  bilan 
bog„liq  bо„lib,  unda  albatta  energiya  sarf  bо„ladi.  Aktiv  transportda  molekula 
konsentratsiya  gradiyentiga  qarshi  harakat  qiladi.  Aktiv  transport  membranalar 
bilan  о„ralgan  turli  strukturalarda  ma‟lum  moddalarning  yetarli  miqdorda 
tо„planishini ta‟minlaydi. Aktiv transport hujayra membranalarida hosil bо„luvchi 
elektrik potensiallar asosida yotadi
1
.