N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Hujayra morfologiyasi va biologik membranalar 
 
Odam  va  hayvon  organizmida  hujayralar  kattaligi,  shakli  va  tuzilishi 
jihatidan  bir-biridan farq  qiladi. Bajaradigan  funksiyasiga  kо„ra  hujayralar  har  xil 
shaklga  ega  (3-rasm).  Suyuq  muhitda  hujayralar  kо„pincha  о„zgaruvchan  bо„lib, 
psevdopodiylar  hosil  qiladi.  Bularga  qon  va  biriktiruvchi  tо„qimalarning 
hujayralari  kiradi.  Bir-biriga  yaqin  yotgan  hujayralar  esa  ma‟lum  formaga  ega. 
Masalan, plast hosil qiluvchi teri epiteliysi hujayralari yassi, qisqaruvchan mushak 
hujayralari esa uzun duksimon shaklda bо„ladi. Impuls о„tkazuvchi nerv hujayralar 
esa uzun-uzun о„simtalarga ega bо„ladi. Erkaklar jinsiy hujayrasi – spermatozoidda 
harakat  qiladigan  xivchinlari  bor  va  hokazo.  Odam  va  kо„pgina  sut  emizuvchi 
hayvonlarning hujayralari 5–7 mkm (mikrometr) dan 200 mkm gacha bо„ladi. 
 
 
 
3- rasm. Har xil 
shakldagi hujayralar. 
1 – bakteriya; 2 – eritrotsit;           
3 – muskul hujayrasi;                   
4 – epiteliy; 5– amyoba;                
6– infuzoriyaaa-tufelka;                     
7 – yashil evglena; 8–leykotsit; 
9–eritrotsit; 10 – neyron.
 

---

31 
 
 
 
4–rasm. Hujayralarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 
1  –  hujayra  qobig„i  (sitolemma);  2–  donador  endoplazmatik  tо„r;  3–  ribosoma;                 
4–Golji  apparati;  5–  sekret  ajratma;  6–peroksisoma;  7–  oraliq  filomentlar;  8–  mikronaychalari; 
9–  mikrofilamentlar;  10–  mikrovorsinkalar;  11–  sentrosoma;  12–  sentriol  (hujayra  markazi)  3– 
mitoxondriya; 14– lizosoma; 15– gialoplazma; 16– silliq endoplazmatik tо„r; 17– yadrocha; 18– 
xromatin; 19– yadro qobig„i; 20–  yadro. 
 
Kо„rinishi  va  kattaligi  bilan  hujayralar  bir-biridan  farq  qilsada,  ular 
kо„pincha hujayra tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi (4-rasm). Odam va 
hayvon  hujayralarining  umumiy  tuzilishi  bir  hujayrali  avlodlarni  eslatsa  ham, 
ammo kо„p hujayralilar murakkab funksiyalarni bajarishi bilan bog„liq bо„lgan о„z 
tuzilmalari  bilan  ajralib  turadi.  Har  bir  hujayra  sitoplazma  qobig„i  (sitolemma, 
hujayra qobig„i), sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma: organoidlar, 
kiritmalar  va  gialoplazmadan:  yadro:  yadrocha,  xromatin,  yadro  shirasi  va  yadro 
qobig„idan iborat. 
Yorug„lik  va  elektron  mikroskop  orqali  olingan  ma‟lumotlarga  asoslanib, 
hujayralarning quyidagi qismlari farq qilinadi: 

---

32 
 
 
 
Hujayra tashqi muhitdan sitoplazmatik parda (hujayra qobig„i) bilan ajralib 
turadi. Yadrodan tashqari hujayra ichidagi tuzilmalarning hammasi sitoplazma deb 
nomlanadi.  Eukariotik  hujayralar  sitoplazmasining  tuzilishi  va  tarkibi  turlicha 
bо„lib, gialoplazma, hujayra organoidlari va kiritmalardan tuzilgan. 
Sitoplazmaning  gialoplazma,  organoidlar  va  kiritmalar  kabi  tarkibiy 
qismlarga bо„linishi shartli bо„lib, ularning hammasi bir-biri bilan bog„liq kelishib 
ishlaydigan tuzilmalar yig„indisidir. 

---

33