Hujayra yadrosi
Yadro (yunon. karuon lat. nucleus) atamasi 1833-yilda Broun tarafidan
kiritilgan bо„lib, u о„simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom
bilan atagan.
Yadro hamma eukariot hujayralarida bо„ladi. Yadro faqat eritrotsitlarda
bо„lmaydi. Eritrotsitlar – yuqori ixtisoslangan hujayra bо„lib, differensirovka
vaqtida о„z yadrosini yо„qotadi. Yadroning shakli hujayra shaklini qaytaradi, lekin
71
notо„g„ri formada ham bо„lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon va kо„p qirrali
hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon, duksimon
hujayralarda yadro uzun ellips, yassi hujayralarda esa duksimon bо„ladi. Notо„g„ri
shakldagi yadrolarga ba‟zi bir leykotsitlariing yadrosi misol bо„ladi (taqasimon va
parraksimon). Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki ikkita (ikki
yadroli hujayra) bо„ladi. Kо„p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir.
Yadroning kattaligi turlicha bо„lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm
gacha (tuxum hujayra) boradi. Yadro о„lchami sitoplazma о„lchamiga kо„pincha
tо„g„ri proporsional bо„ladi. Yadro va sitoplazmaning hajm nisbati yadro-
sitoplazma nisbati deb ataladi. Yadroning hujayrada joylashishi har xil bо„lib,
hujayraning faoliyati va shakliga bog„liq bо„ladi.
Bez hujayralarida yadro hujayraning bazal qismida joylashib, apikal qismi
sekret bilan banddir. Differensiallashmagan hujayrada yadro geometrik markazda
joylashadi. Yadro quyidagi asosiy struktur komponentlardan iborat (21, 22-
rasmlar).
21- rasm. Yadroning elektron mikroskopik tuzilishi (sxema).
1–yadro qobigi; 2–yadro teshiklari. 3–karioplazma; 4 –xromatin; 5– yadrocha; 6–
interxromatin donachalar; 7 – perixromatin donachalar; 8 – spiral tanacha.
72
1. Yadro qobig„i. 2. Xromatin strukturalari (xromatin, xromosoma). 3. Bir
yoki bir necha yadrocha. 4. Karioplazma (yadro shirasi).
Yadroning asosiy komponent xromosomalar DNK dan iborat bо„lib, о„zida
genetik informatsiyani saqlaydi. DNK dan tashqari hujayra yadrosida 3 xil:
informatsion, ribosomal va transport RNK bor. Hujayra yadrosi tarkibida yana
giston tipidagi oqsillar bо„lib, DNK bilan tuzlar tipidagi birikmalar hosil qiladi.
Shuning bilan birga nogiston tipidagi oqsillar ham mavjud. Yadroda bir qancha
fermentlar – ATF-aza, glikolitik fermentlar bor, lekin oksidlanish fermentlari
uchramaydi. Gistokimyoviy va biokimyoviy usullar orqali yadro oqsillar bilan
lipoproteid va liponukleoproteidlar holida birikkan lipidlar topilgan. Ular yadro
quruq og„irligining 10–20% ni tashkil qiladi.
Yadroda kalsiy, magniy, natriy, fosfor, temir, rux, mis, kobalt va boshqa
elementlar ham topilgan.
Yadro qobig‘i (kariolemma).
Yadro qobig„ining mavjudligi oddiy
(yorug„lik) mikroskop ostida kо„rilgan edi. Elektron mikroskop yadro qobig„i
murakkab tuzilishga egaligini kо„rsatdi. U ikki membranadan tashkil topgan bo„lib,
har birining qalinligi 10 nm va aniq 3 qavatdan tuzilgan. Ichki va tashqi yadro
qobig„i orasida 10–30 ba‟zan 100 nm ga teng perinuklear bо„shliq bо„ladi (21,22-
rasmlarga). Yadroning tashqi qobig„i endoplazmatik tо„r membranasiga о„tadi.
Yadro qobig„ining har bir membranasi boshqa hujayra membranalari singari oqsil
va lipiddan tashkil topgan. Yadro qobig‟ining о„ziga xos xususiyati kо„p miqdorda
yadro teshiklarining bо„lishidir.
Teshiklarning diametri о„rtacha 80–90 nm. Teshiklar atrofida yadro qobig„i
membranalari о„zaro birlashadi. Teshiklar murakkab tuzilishga ega bо„lgan
globulyar va fibrillyar tuzilmalar bilan tо„lgan.
Yadro teshiklari bilan bu tuzilmalarni qо„shib yadro teshiklari kompleksi
deb yuritiladi. Bu kompleks oktogonal tuzilishga ega bо„ladi. Yadro teshigi
devorini hosil qiluvchi yadro qobig„ida uch qator donachalar joylashadi. Har bir
qatori 8 tadan donacha tutadi (23-rasm). Birinchi qator donachalar yadro shirasi
tarafida, ikkinchisi sitoplazma tarafida, uchinchi
73
22- rasm. Yadro. Me‟da osti bezi atsinar hujayrasi. Elektron mikrofotegramma.
1 –yadro; 2– yadrocha; 3– karioplazma; 4– euxrematin; 5–geteroxromatin, 6–donador
endoplazmatik tо„r
.
qator donachalar esa teshikning markazida yotadi. Donachalar kattaligi 25
nm ga teng. Bu donachalardan fibrillyar tortmalar chiqib teshik markazida
joylashgan markaziy granulaga kelib birlashadi. Bir yadroda taxminan 12000
teshik bor yoki 1 mm
2
ga 45 ta teshik tо„g„ri keladi. Teshiklar soni hujayraning
funksional aktivligiga bog„liq.
Sitoplazma bilan yadro aloqasi oddiy emas. Hatto mayda ionlar K
+
, Na+,
Sa
++
yadro qobig„idan erkin о„tolmaydi. Na
+
, K
+
ionlarining miqdori bо„yicha
yadro hujayra oraliq moddasiga yaqin. Yadro qobig„ining endoplazmatik tо„r
membranalariga qadar davom etishi, yadro bilan sitoplazmaning о„zaro ionlar bilan
almashinishiga imkon yaratadi. Endoplazmatik tо„rning ba‟zi bir bо„limlari
plazmatik membrana bilan aloqa qiladi, degan dalillar ham bor. Shuning uchun
bо„lsa kerak, ba‟zi bir bо„yoq moddalari yadroga hujayrani bо„yamasdan о„ta
oladi.
74
23-rasm. Yadro teshigining tuzilishi (sxema).
1-perinuklear bо„shliq; 2–ichki yadro qobig„i; 3–tashqi yadro qobig„i; 4–periferik
donachalar; 5 – markaziy donacha; 6 – donachalardan tarqaluvchi fibrillalar; 7– diafragma.
Yadro qobig„ining о„tkazuvchanligi tufayli nasl informatsiyasining yadrodan
sitoplazmaga yuqori polimer RNK orqali о„tishi tо„g„risidagi zamonaviy bilimlar
alohida ahamiyatga ega. Bir tomonidan, ionlarning mayda molekulalari uchun bu
teshiklar о„tib bо„lmas chegara bо„lsa, ikkinchi tarafdan,
katta molekula
informatsion RNK yadrodan sitoplazmaga о„ta oladi. Sitoplazmadan yadroga
sitoplazmada sintezlanuvchi va yadroni energiya bilan ta‟minlashda kerak bо„lgan
mononukleotid trifosfatning katta molekulalari о„tadi.
Aminokislotalar, purin va pirimidin asoslari, ATF yadroga aktiv transport
yо„li bilan о„tadi. Ba‟zan yadrodan sitoplazmaga yadro moddasining ajralib о„tishi
mumkin degan fikr bor. О„z navbatida yadro qobig„ida botiqlar paydo bо„lib,
xuddi fagotsitoz kabi sitoplazma moddasini qamrab oladi.
Yadro qobig„i endoplazmatik tо„r hosil bо„lishida ishtirok etadi, degan fikr
ham bor. Profazada yadro qobig„i fragmentatsiyaga uchrab, donador
endoplazmatik tо„r bilan birlashadi. Telefazada esa qobiqlar qaytadan
endoplazmatik tо„r elementlaridan hosil bо„ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |