N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi



Download 9,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/97
Sana20.01.2022
Hajmi9,16 Mb.
#393918
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   97
Bog'liq
Ривожланиш биологияси дарслик

Hujayraning ta’sirlanuvchanligi.
 Yuqorida aytib о„tilganidek, hujayra ochiq 
sistema  bо„lib,  u  tashqi  muhit  bilan  doimo  aloqada  bо„ladi.  Hujayra  temperatura, 
kimyoviy tarkibi va boshqa muhitlarining о„zgarishiga о„ziga xos ta‟sirlanish bilan 
javob  beradi.  Hujayraning  bu  universal  reaksiyasi  hujayraning  ta‟sirchanligi 
deyiladi.  Hujayrada  u  yoki  bu  о„zgarishlarga  olib  keluvchi  faktor  esa  ta‟sirlovchi 
hisoblanadi.  Hujayraning  ta‟sirlovchi  faktorlarga  bо„lgan  javobi  uning 
komponentlarining funksional va morfologik о„zgarishlari orqali ifodalanadi. 
Agar ta‟sirlovchi faktorga javoban hujayra tinch holatdan о„ziga xos bо„lgan 
funksiyani (sekretsiya, о„tkazuvchanlik, qisqarish va boshqalarni) bajarishga о„tsa, 
bunga hujayra qо„zg„aluvchanligi deb ataladi. 
Hujayra  qо„zg„aluvchanligi  ta‟sirlanuvchanlikning  yuqori  formasidir. 
Hujayra  о„zi  uchun  adekvat  (mos)  ta‟sirdan  tashqari  normal  holatda 


96 
 
uchramaydigan  va  uning  uchun  favqulodda  bо„lgan  ta‟sirlovchi  faktorlarga  duch 
keladi.  Bu  turdagi  qо„zg„atuvchilarga  ionlovchi  nurlar,  temperatura,  mexanik  va 
boshqa  ta‟sirlar  kiradi.  Tabiiyki,  ta‟sirlovchi  faktorlar  turli  vaqt  davom  etgani 
singari, hujayraning ularga javobi ham har xildir. 
Yirik  sitolog  D.N.Nasonov  va  uning  о„quvchilari  uzoq  yillar  davomida 
hujayraning turli ta‟sirlarga javobini о„rganishgan. Buning natijasida D.N.Nasonov 
paranekroz  konsepsiyasini  yaratdilar.  Hujayraga  turli  faktorlar  (temperatura, 
ionlovchi nurlar, gipoksiya va boshqalar) ta‟sir qilganda hujayraning ularga javobi 
prinsipial  bir  xil  bо„ladi.  Bu  о„zgarishlar  yadro  va  sitoplazma  kolloidi 
dispersligining  о„zgarishidan  iborat.  Sitoplazmaning  yopishqoqligi,  bо„yoq  bilan 
bо„yalishi oshadi, uning muhiti о„zgaradi. Bu о„zgarishlar yig„indisiga paranekroz 
deyiladi.  Paranekroz  boshlanish  davrida  ta‟sirlanish  tо„xtatilsa,  orqaga  qaytadi. 
Uzoq  va  kuchli  ta‟sirlanish  natijasida  hujayra  nobud  bо„ladi.  Paranekroz 
hujayraning о„limi– nekrozga о„tishda bir bosqich hisoblanadi. 
Hujayra  organoidlari  shikastlovchi  ta‟sirlarga  turlicha  sezgi  bilan  javob 
beradi. Eng sezgir organoidlar mitoxondriya, Golji kompleksi, silliq endoplazmatik 
tо„r  membranalari,  hujayra  qobig„ining  maxsus  strukturalaridir.  Granulyar 
endoplazmatik tо„r, yadro qobig„i shikastlovchi ta‟sirlovchiga anchagina chidamli 
bо„ladi. 
Hujayra harakati ta‟sirot bilan uzviy bog„liq bо„lib, harakat ta‟sirchanlikning 
tashqi  kо„rinishidir.  Harakat  hujayra  ichida  modda  almashinuvining  о„zgarishi 
natijasida  hosil  bо„ladi.  Harakatning  eng  oddiy  turi  sikloz  hisoblanadi.  Bu 
harakatda  sitoplazma  ichida  organoidlarning  va  boshqa  tuzilmalarning  siljishi 
kuzatilib,  hujayra  tashqi  tarafdan  harakatsiz  kо„rinadi.  Bu  harakatga  misol  qilib 
mitoz  bо„linish  davrida  sentriolalarning  va  xromosomalarning  siljishini  olish 
mumkin.  Sitoplazma  yopishqoqligining  oshishi  (zoldan  gel  holatga  о„tishi) 
harakatni sekinlashtirsa, yopishqoqligining pasayishi (geldan zolga о„tishi) siklozni 
kuchaytiradi. 
Amyobasimon  harakat  bir  hujayrali  hayvonlar  bilan  kо„p  hujayrali 
hayvonlarning  ba‟zi  hujayralariga  xosdir.  Amyobasimon  harakat  qilish  oq  qon 


97 
 
tanachalari–leykotsitlarga,  biriktiruvchi  tо„qima  hujayralari  –  makrofaglarga 
taalluqli bо„lsa ham, ammo regeneratsiya davrida organizmning mutlaq kо„pchilik 
hujayralari  shu  yо„l  bilan  harakat  qilishi  mumkin.  Amyobasimon  harakat  davrida 
hujayralar yolg„onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg„onoyoqlarga  hujayra 
tanasining  borliq  tuzilmalari  qо„yiladi.  Natijada  hujayra  yolg„onoyoq  uzunligi 
bо„yicha harakat qiladi. 
Kiprikchalar  va  xivchinlar  yordamida  harakat  qilish  hayvon  va  о„simlik 
hujayralarida  kuzatiladi.  Nafas  yо„llaridagi  kiprikchalar  harakati  natijasida  bu 
yо„llarga  tushgan  yot  moddalar  tashqariga  chiqarib  yuboriladi.  Bachadon 
naylaridagi  kiprikli  epiteliy  tuxum  hujayraning  harakatini  ta‟minlaydi.  Kiprik-
chalar  kelishib  harakat  qiladi,  ya‟ni  bir  kiprikchadan  sо„ng  keyingisi  qisqarib, 
yalpisiga  tо„lqinsimon  harakatni  yuzaga  keltiradi.  Xivchinlar  yordamida  erkak 
jinsiy hujayralari – spermatozoidlar harakat qiladi. 
Evolyusion  taraqqiyot  davomida  harakatning  eng  oliy  formasi–  mushak 
harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak hujayralari va kо„ndalang-targ„il 
mushak  tolalari  bajaradi.  Bunday  harakat  maxsus  oqsillar  –  aktin  va  miozinning 
о„zaro ta‟siri natijasida yuzaga keladi. 
Hujayraning  о‘sishi.
  Har  bir  tirik  mavjudot  ma‟lum  о„lchamlarga  ega.  Bu 
о„lchamlarga  organizm  hujayralarining  kо„payishi  va  о„sishi  orqali  erisqiladi. 
Odam  tanasining  hamma  hujayralari  о„sish  qobiliyatiga  ega.  Ammo  bizning 
a‟zolarimizdagi  kо„pchilik  hujayralar  о„zining  о„rtacha  о„lchamlarini  saqlab 
qoladi.  A‟zo  aktivligining  keskin  oshishi  yoki  patologik  jarayonlar  natijasida 
hujayra о„lchamlari odatdagidan kо„ra kattalashishi – gipertrofiya kuzatiladi. 
Hujayraning  hayot  sikli,  differensiallanishi.
  Yangi  hosil  bо„lgan  hujayralar 
hayot siklini о„taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil bо„lishida uning 
keyingi bо„linishiga qadar yoki uning о„lishigacha bо„lgan davrni о„z ichiga oladi. 
Hujayra  о„z  hayoti  davrida  bо„linishi,  о„sishi,  differensiallanishga  uchrashi 
kuzatiladi.  Shuning  uchun  hujayraning  hayot  sikli  jarayonlarini  ikki  gruppaga 
bо„lish. Birinchi gruppaga hujayraning bо„linishi bilan bog„liq jarayonlar kirib, uni 
avtosintetik  interfaza  deyiladi.  Ikkinchi  gruppaga  esa,  hujayraning  о„sishi, 


98 
 
differensirovkasi  ma‟lum  vazifani  bajarishga  ixtisoslanishi  mansubdir 
(geterosintetik  interfaza).  Differeitsirovkaga  uchragan  hujayra  ixtisoslangan 
hujayra bо„lib, u ma‟lum vazifani bajarishga moslashgan. Ular kо„pincha bо„linish 
qobiliyatini  yо„qotadi.  Masalan,  differensiallangan  qon  hujayralari  –  eritrotsitlar, 
nerv  hujayralari  va  hokazo.  Ba‟zi  hujayralar  differensirovka  holatida  bо„linish 
qobiliyatiga ega bо„ladi (jigar hujayralari). 
Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi tо„qima, mushak va 
nerv 
hujayralari 
embrional 
varaqlardan 
rivojlansa, 
yetilgan 
davrida 
differensiallanishga  a‟zolarning  turli  qismlarida  joylashgan  kambial  hujayralar 
uchraydi.  Qon  ishlab  chiqaruvchi  organlardagi  kambial  hujayralar  «о„zak 
hujayralar» deb yuritiladi. 
Hamma  hujayralar  ma‟lum  muddatda  yashaydi.  Masalan,  eritrotsitlar  120 
kungacha,  epidermis  hujayralari  4–10  kun  va  hokazo.  Nerv  va  mushak  tо„qimasi 
hujayralari organizmning butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar ham  
bor.  Hujayra  о„lish  vaqtida  hujayra  yadrosi  piknozga  (yadro  zichlashishi  va 
donadorlikni  yо„qotib  kichrayishi),  karioreksisga  (yadroning  mayda  donachalarga 
bо„linib ketishi), kariolizisga (yadroning erib ketishi) uchrashi mumkin. 
Yadrodagi о„zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib bо„lmas 
о„zgarishlar yuz berib, natijada, hujayra halok bо„ladi. 
 

Download 9,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish