N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

О‘simlik hujayrasining о‘ziga xos tuzilishi 
 
О„simliklar hujayrasida hayvon hujayrasiga xos bо„lgan barcha organoidlar: 
yadro,  mitoxondriya,  Golji  majmuasi,  ribosomalar  mavjud.  Shuningdek,  ular 
tuzilishidagi  bir  qator  xususiyatlari  bilan  hayvon  hujayralaridan  farq  qiladi:  1) 
birmuncha qalin bо„lgan hujayra qobig„iga ega; 2) quyoshning yorug„lik energiyasi 
hisobiga  anorganik  moddalardan  birlamchi  organik  moddalarni  hosil  qiluvchi 
maxsus  organoidlar-plastidalari  bor;  3)  yaxshi  rivojlangan  vakuola  tizimi  mavjud 
bо„lib, u hujayraning osmotik xususiyatlari bilan bog„liq (32- rasm). 
Hujayra qobig‘i.
  О„simlik  hujayrasi  tashqi  tomondan  qalin  hujayra  qobig„i 

---

99 
 
bilan  о„ralgan  bо„ladi.  Hujayra  qobig„i  tufayli  har  bir  hujayra  о„zining  shaklini 
saqlab qolish xususiyatiga ega. 
Hujayra qobig„i polisaharidlardan tashkil topgan. Qobiq orqali suv va kichik 
molekulali  moddalar  osonlik  bilan  о„tish  imkoniga  ega.  Shu  bilan  birga  qobiq 
birmuncha  mustahkam  bо„lib,  о„simlikka  xos  tuzilmani  saqlab  turadi.  U  shamol 
ta‟sirida о„simlikning egilishini ta‟minlaydi, biroq sinib ketishiga yо„l qо„ymaydi. 
 
32– rasm. О„simlik hujayrasining ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 
1–  hujayra  qobig„i;  2–  markaziy  vakuol;  3–  mitoxondriya;  4–Golji  apparati;  5– 
ribosomalar; 6– yadro; 7– yadrocha; 8– silliq endoplazmatik tо„r; 9– sitoplazma; 10– xloroplast; 
11–  plazmatik  membrana;      12–  plazmodesma;  13–  lizosoma;  14–  yadro  qobig„i;  15–  donador 
endoplazmatik tо„r.
 
 
Plastidalar
  –    (plastidos  –  hosil  qiluvchi,  yaratuvchi  sо„zlaridan  olingan) 
о„simlik  hujayralarining  asosiy  organoidlaridan  biri  bо„lib,  ularda  fotosintez 
jarayoni  amalga  oshadi.  Ular  murakkab  membranalar  sistemasidan  tashkil  topgan 
bо„lib, tashqaridan ikki qavat membrana bilan о„ralgan membranali organoidlarga 
kiradi.  Hayvonlar  hujayrasida  plastidalar  bо„lmaydi.  Plastidalar  shakli,  tuzilishi, 
о„lchami, funksiyalariga kо„ra xilma-xil bо„ladi. Rangiga kо„ra ularning, asosan 3 

---

100 
 
ta  turi  mavjud:  yashil  –  xloroplastlar,  qizil,  tо„q  sariq,  sariq  –  xromoplastlar, 
rangsiz – leykoplastlar. Plastidalar kelib chiqishi jihatdan bir-biriga bog„liq bо„lib, 
ontogenez  davomida  biri  ikkinchisiga  aylanishi  mumkin.  Odatda  hujayrada 
plastidalarning bir turi uchraydi, uning  о„lchami 4–6 mkm gacha yetadi. Elektron 
mikroskopda  tekshirilganda  xloroplastlarning  ikki  qavat  membrana  bilan 
о„ralganligini kо„rish mumkin. Xloroplastlarning ichki qismi stroma deyiladi, unda 
juda kо„p fermentlar joylashadi. Xloroplastlarning mitoxondriyalardan asosiy farqi 
shundaki, ularning ichki membranasi kristalarni hosil qilmay yassi tolali lamellalar 
va membranali tilakoidlar hosil qiladi.  
Lamellalar  yassi    naychalar  bо„lib,  stromada  о„zaro  parallel  joylashadi, 
ammo  о„zaro  birlashmaydi.  Tilakoid  membranali  bо„shliqlar  bо„lib,  tangachani 
eslatadi.  Tilakoidlar  о„zaro  ustma-ust  joylashib,  granlarni  hosil  qiladi  (33-  rasm). 
Xloroplastlar  ham  mitoxondriyalarga  о„xshab,  о„z  avtonom  oqsil  sintezlovchi 
apparat,  ya‟ni  DNK,  RNK,  ribosomalar,  fermentlarga  ega.  Xloroplastlarda 
yorug„lik  energiyasi  ta‟siridagi  reaksiyalar  natijasida  fotosintez  jarayoni  amalga 
oshadi, energiyaga boy birikma ATF sintezlanadi, CO
2
 uglevodlarga aylanadi. 
 
33- rasm. Xloroplastlarning tuzilishi (sxema): 
A-  ultramikroskopik  tuzilishi  (sxema),  V-  elektron  mikroskopda  kо„rinishi:  1-
membranasi; 2-stroma; 3- tilakoid; 4- lamilla; 5- gran; 6-yog„ tomchisi. 
Vakuolalar ham о„simlik hujayralariga xos organoid bolib, membrana bilan 
о„ralgan. Ular endoplazmatik tо„rning g„ovak membranalari hisobiga hosil bо„ladi. 
Vakuola tarkibida turli tuman organik birikmalar va tuzlar uchraydi. 

---

101