N iz o m iy n o m id a g I to sh k en t davlat ped a g o g ik a universiteti mamasoli jumaboyev

Qoming nima uchun katta?
— Jigarim zo ‘r, 
— dedi qumursqa.
— Beling nima uchun ingichka?
— Mehnatim zo'r!
— Kallang nima uchun katta?
— 
Davlatim zo ‘r! Mehnatim zo ‘r, savlatim zo ‘r, men zo ‘r, men zo ‘r!
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklaming asosiy qismini 
to‘g‘ri so‘z, halol, pok bo'lish, yolg‘on gapirmaslik, birovlarni aldamaslik 
kabi mazmundagi asarlar tashkil etadi. Masalan, «Rostgo'y bola» (turkman 
xalq ertagi)ni olib ko‘raylik. Ertak qahramoni to‘g‘ri so'zligi, kattalaming 
pancl-nasihatlariga quloq solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taassurot 
qoldiradi, ko‘p bolalarning havasini keltiradigan ish qiladi.
Qaroqchilar azaldan yomon odamlar. Ular har doim zo'ravonlik qilib, 
bosqinchilik qilib birovlaming mol-mulklarini tortib olishgan.
«Rostgo'y bola»da ota karvon bilan yo'lga chiqqan o'g'lining qoiiga 
qirq tanga oltin berib:
— 0 'g ‘lim, hecham yolg'on gapirma, halol bo'lgin, — deb nasihat qiladi.
Karvon yo'lda qaroqchilarga duch keladi. Qaroqchilar noinsoflik,
bosqinchilik bilan hammani talaydilar, mol-mulklarini tortib oladUar. Ammo 
bolaga mutlaqo e’tibor bermaydilar. Ota nasihatini diligajo qilib olgan bola 
to'g'ri so'zligi bilan qaroqchi, bosqinchi, yo'lto'sarlikda nom chiqargan bir 
necha muttahamni tarbiyalaydi, ulami halolligu to'g'ri so'zligi bilan mag'Iub 
qiladi:
Savdogarlar yo'l yurishsa ham mo'l yurishibdi, bir joyga yetib 
borishganda ularga qaroqchilar hujum qilishibdi. Qaroqchilar o'zaro 
maslahatlashib «mana bu yalangoyoqqa u-bu narsa bersakmikin?», deyishibdi.
Qaroqchilardan biri bolani masxara qilib so'rabdi:
— Ey, yalangoyoq, sendan nimani ham olish mumkin?
— Menda qirqta oltin tanga bor, — deb javob beribdi bola.
— Senda qirqta oltin tanga nima qilsin? — deyishibdi qaroqchilar kulib.
Shunda bola choponining yoqasini yirtib, oltin tangalami ko'rsatibdi.
— Nega bulami bizga ko'rsatding? — deb so'rashibdi qaroqchilar.
— Biz senga pul bermoqchi edik, endi bo'lsa buni ham olib qo'yamiz.
— Hechqisi yo'q, otam halol bo'l, yolg'on gapirma, deb o'rgatganlar,
— deb javob beribdi bola.
Hayron bo'lgan qaroqchilar savdogarlaiga mol-mulklarini, pullarini 
qaytarib berib, halol mehnat qilish uchun qaroqchilikdan voz kechishibdi.
«Sholg'om» (ms xalq ertagi) bu davr bolalar kitobxonligida asosiy 
o'rinda turadi. Ertak juda oddiy va sodda. Ammo ma' no va mazmuni, asarning 
tarbiyaviy ahamiyati kutilganidan ham ziyoda.
Ertak juda jo'n. Boboning sholg'om ekishi va bo'liq sholg'omni ko'plashib

---

yulib olishi zikr etiladi. Ertakda ortiqcha so‘z yo'q, qahramon yo'q. Hammasi 
risoladagidek. Ammo «Sholg'om»da kichkintoylar bilib, quloq solib 
o'sadigan jihatlari ko'p. Birinchidan, boboning mehnatkashligi yaqqol ko'zga 
tashlanib turadi. Mabodo bobo sholg'omni yerga ekib o'z holiga tashlab 
qo'yganida u mutlaqo kattakon bo'lib o'smagan bo'lar edi. Boboning o'yi- 
xayoli sholg'omda. Kechasi-yu kunduzi sholg'omga ishlov beradi, peshona 
teri to'kib ko'p mehnat qiladi. Demak, ertakda bolani mehnatkash bo'lishga, 
xuddi shu bobo kabi dalada ishlashga chaqiriladi.
Ikkinchidan, bola beshikdan boshlab ahil, do'st bo'lib o'sishi kerak. 
Kimki do'stlar bilan, jamoa bilan hamfikr, hamkor bo'lib o'ssa o'ziga 
ham, o'zgalarga ham yaxshi.
Yana ertakka murojaat qiladigan bo'lsak. O'sha bo'lig', kattakon 
sholg'omni yerdan tortib, sug'irib olish masalasi yosh kitobxon uchun 
juda qiziqarli. Bobo, buvi, nabira, kuchuk, mushuk, sichqonlaming bir 
yoqadan bosh chiqarib harakat qilishlari bolalami xursand qiladi. Ularda 
shunday qilib kuch — birlikda tushunchasi paydo qilinadi.
Ertakning uchinchi jihati maktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning 
orzu-niyati bo'lmish tabiatni sevish, jonivorlami asrash, avaylash o'ziga 
xos o'rinda turadi. Kichkintoylar bu ertak orqali kuchuk, mushuk, hatto 
sichqonni ham boqish, asrash-avaylash lozim ekanligini bilib oladilar.
Xuddi bobo singari mehnatkash bo'lish, kuch — birlikda tushunchasini 
dilga jo qilib kamol topish, ayniqsa, bu tushuncha ertak tinglovchisining dil 
to'ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o'rtasida o'zaro ahillik va do'stlik kabi 
xislatlami bilishni istashadi. Hayvonot olamida ham do'stga mehribonlik 
ko'rsatish, bir-biriga g'am xo'r bo'lish, yordam qo'lini cho'zish bor ekanligi 
«Arslon bilan it», «Echki, qo'y va bo'rilar» kabi ertaklarda beriladi. «Tuyaqush 
bilan qoplon»ga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu ertakda xuddi odamlar 
orasida bo'lganidek hayvonlar o'rtasida ham bir-birlariga yordam berish, 
ayniqsa, boshlariga kulfat tushganda yurakdan, samimiy ko'maklashish 
g'oyasi yotadi.
Qoplonning boshiga musibat tushdi. Tomog'iga katta bir suyak qadalib 
qoldi. Dod-faryod qildi. Tuyaqush yordamga kelib:
— Osmonga qarab og'zingni ochib tur, men suyakni olib qo'yay, — 
debdi qoplonga.
Qoplon osmonga qarab og'zini ochib turibdi. Tuyaqush uzun 
tumshug'ini qoplonning og'ziga solib, tiqilib turgan suyakni sug'urib olib 
tashlabdi.
Qoplonning ko'zlari ravshan bo'lib, o'limdan qutulibdi.
Bir oz joni orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab shunday 
debdi:
— Sen mard ekansan, menga yaxshilik qilding, endi kel ikkalamiz

---

do'st bo'lamiz, zarur vaqtda bir-birimizga yordamga kelamiz, — debdi.
Tuyaqushga bu gap ma’qul bo'libdi. Tuyaqush bilan qoplon ikkalalari 
do'st bo'libdilar.
Xalqda o'zga bilan do'st bo'ldingmi, bir umiga bo'l, uni yaxshi-yomon 
kunlaringda sinama va unga riyokorlik ko'rsatma, degan gap bor. Tuyaqush 
bu yo'ldan bormaydi. Oradan ko'p vaqt o'tadi. Kunlardan bir kun u 
qoplonni sinamoqchi bo'lib jo'rttaga:
— Voy dod, o'layapman, qoplon meni qutqar! — deya bor ovoz 
bilan qoplonni yordamga chaqiradi.
Qoplon chin so'zli, do'stga sadoqatli, g'amxo'r va mehribon bo'lganligi 
uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga «shohbutoqlar orasidan ustidagi 
junlari yulinib, harsillab yetib kelibdi». Lekin u tuyaqushning yuzida 
tabassum ni k o 'rib hayron b o 'lad i. Tuyaqushning surbetlik bilan 
«ko'rmaganimga ancha vaqt bo'ldi, ahd-paymonimiz esingdan chiqib 
qolmadimi, deb seni sinab ko'rmoqchi edim», degan gapidan qattiq 
ranjiydi, dili og'riydi, do'stidan ko'ngli qoladi.
D o'stini aldagan o'zini aldagan bo'ladi. Sen birovni bir marta 
aldadingmi, tamom u senga ikkinchi marta ishonmaydi. Tuyaqushda ham 
xuddi shunday bo'ladi. Boshqa kuni bo'ri uni ushlab yeb qo'ymoqchi bo'lib 
turganida u har qancha baqirib chaqirmasin, qoplon uning ovozini eshitsa 
ham do'stim jo'rttaga dodlayapti, deb o'ylaydi va uning oldiga kelmaydi. 
Tuyaqush bo'riga yem bo'ladi.
Kaptar azaldan inson bilan yaqin yashagan, insondan panoh izlagan, 
insonga ko'mak bergan. Kaptar qadimda bir yurtdan ikkinchi yurtga, bir 
odamdan ikkinchi odamga maktublar olib borib berib aloqachilik vazifasini 
ham o'tagani ma’lum. «Kaptar sovg'asi» (tamil xalq ertagi)da inson va kaptar 
taqdiri haqida gap bor-di.
Kijavanning ahvoli og'ir, kimsasiz o'rmonda bir parcha nonga muhtoj 
bo'lib hayot kechiradi. Uning qushlar, hayvonlaming tilini bilishi, ular 
bilan xuddi insonlar bilan gaplashgandek suhbat qurishi maktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalarga hush yoqadi. Kichkintoylaming ham o'sha Kijavan kabi 
qushlar bilan, hayvonlar bilan suhbat quigilari keladi. Kijavan sog'lom, 
to'q, tetik jonivor, qushlar bilan gaplashsa xo'p yayrab xursand bo'ladi. 
Ba’zi hollarda och, zaiflaming yurak dardlarini tinglab, ularga qo'shilib 
aziyat chekishi, ko'z yoshi to'kishi bolalarning qalblariga yaxshilik urug'ini 
sochadi, ularda xuddi Kijavan kabi bo'lishga xavas uyg'otadi. Kijavanning 
majruh kaptarga g'amxo'rligi kichkintoylaiga quvonch ulashadi:
Bir kuni Kijavan juda qattiq och qolibdi. Biror narsa tamaddi qilay 
desa, hech vaqosi yo'q. U o'ylab-o'ylab, oxiri tayoq olib, o'rmonga jo'nabdi. 
O'rmonni aylanib-aylanib, u yerdan ham yeydigan hech narsa topolmay, 
uyiga qaytibdi. Yo'lda ketayotib:
— Menga yordam ber, — degan zaif bir tovushni eshitib qolibdi.

---

Kijavan bunday qarasa, yerda bir kaptar yiqilib yotgan emish.
— Men ucholmayman, qutqaigin, — deb yalinibdi u Kijavanga.
Kijavanning bechora kaptaiga rahmi kelibdi. Uni yerdan avaylab ko'tarib
olib, bag‘riga bosganicha, yo‘lida davom etibdi. Kapasiga kelib, qushni 
ehtiyotlik bilan yumshoq o'ringa yotqizibdi.
— Tuzalib ketguningcha menikida yashaysan. Hech narsadan 
qo'rqmagin, seni xafa qilishlariga yo‘l qo'ymayman. Qo'limdan kelganicha 
senga yordam beraman. Lekin hozircha senga ovqat beray desam, uyda 
yeydigan hech vaqo yo'q, — debdi xafa bo'lib Kijavan.
— Qayg'urma, — debdi kaptar uni tinchlantirib, — o'rmonda mango 
daraxti bor. Daraxt kavagining ichida guruch bor, borib ana shu guruchni 
olib kelgin.
Daraxt kavagining ichida guruch bilan birga oltin, kumush, olmos, 
dur va boshqa qimmatbaho toshlar yog'du sochib yotgan bo'ladi. Kijavan 
och, yupun bo'lganligi uchun, o'sha yerdagi faqat bir siqim guruchni 
oladi, xolos. «Bu toshlami nima qilardim, axir o'zimni bezatish niyatim 
yo'q-ku?» — deb ularga tegmaydi. Guruchni majruh kaptaiga yediiganidan 
kitobxon xursand bo'ladi. Saxiy, qo'li ochiq, ko'ngli to'q Kijavanga nisbatan 
bolalarning mehr-muhabbatlari oshadi. Kijavanga kaptaming uzuk sovg'a 
qilishi, uzuk oddiy emas, balki sehrli ekanligi, Kijavan nimaiki so'rasa 
uzuk uning istagini muhayyo qilishi ertak tinglovchilami qoyil qoldiradi, 
ularda yaxshilikka yaxshilik qaytar ekanda, degan fikr paydo boiadi.
Qo'li ochiq bo'lish, saxiylik qilish, do'stga sodiqlik namunasini 
ko'rsatish bu davrda tinglaydigan ertaklaming katta qismini tashkil etishi 
kerak. «Tulki bilan tuma» ertagiga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu xolning 
butunlay teskarisini ko'ramiz. Dunyoda tulki zotidan mug'ombir, pismiq, 
aldamchi riyokor bo'lmasa, kerak. Ko'p ertaklarda turna insonga yaqin 
yuradi, unga ko'maklashadi, yordam beradi, saxiylikda ibrat ko'rsatadi.
Ertakda tulki va tumaning bir-birlarini uylariga chaqirib mehmon 
qilishlari haqida gap boradi. Maqtanchoq, mug'ombir, ayyor tulki oddiy, 
sodda tumani uyiga chaqirib:
— Albatta kelgin, jonginam, albatta, azizim, juda yaxshilab mehmon 
qilaman! — debdi.
Ba’zan yangi do'stning fe’l-atvori qanday ekanligini o'zi yaxshi bilmay 
yurakdagi borini oshkor qiladigan bolalar kabi tuma ham tulkiga ishonadi, 
chinakamiga meni mehmon qilar ekan-da, degan o'y-xayol bilan uning 
uyiga keladi. Tulki shirguruch pishirib, uni tumaning oldiga taqsimchada 
qo'yadi. Tuma uzun tumshug'i bilan taqsimchaga taq-tuq uradi, ammo 
hech narsa yeya olmaydi. Ayyor tulki esa bir zumda shirguruchni o'zi yeb 
bo'ladi.
Ertakda tumaga alam qiladigan joyi shuki, tulki o'zi pishiigan taomni 
o'zi yeb, yana xushomadgo'ylik qilib, — Aybga qo'shmaysan-da, jon do'stim!

---

Yaxshilab mehmon qilishga boshqa narsa topa olmadim! — deb surbetlik qilib 
turishi bolalarning qahr-g'azabini keltiradi. Ulami hayotda tulki kabi ochko'z, 
aldamchi bo'lmaslikka da’vat etadi.
Ertakda tumaning ham bo‘sh kelmasligi, tulkini uyiga chorlab, mo'ndiga 
o'zi tayyorlagan ovqatni quyib, uni bir zumdayoq uzun tumshug'i bilan 
o'zi yeb qo'yishi kichkintoylami xursand qiladi. Ularda qilmish-qidirmish, 
sen birovga nima qilsang, senga ham o'sha qilganing, albatta, qaytib keladi, 
degan tushuncha hosil qiladi.
Xullas, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar o'zlari tinglagan ertaklari 
yordamida atrof-olam bilan tanishib, nima yaxshiyu nima yomonligini bilib 
o'saveradilar.