N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

N a zo ra t savollari:
1.Xarakter tushunchasining mazmunini izohlang9
2.X araktem ing fiziologik asoslanm nima tashkil qiladi9
3.Xarakter tipologiyasining mazmuni nim alarda k o 'rin a d i9
4.X arakter aksentuatsiyasining mazmunini asoslang9
5.Xarakter tarkibini nim alar tashkil qiladi9
78

---

6 .X araktem ing shakllanishiga ta ’sir etuvchi omillam i ko'rsating0
Q O B IL IY A T
R E JA :
1. Qobiliyat haqida tushuncha
2. Qobiliyatlar tasnifi
3. Qobiliyatlar tarkibi
4. Oobiliyatlarning tabiiy asoslari
T a y a n ch tu sh u nchalar:
Aqliy rivojlanish mezoni, geniallik, zehn, layoqat, iste'dod, kommunikatsion 
qobiliyatlar, layoqat, mayl, musiqiy qobiliyat, umumiy iste’dod.
Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim, ko'nikm a, 
malakalarini egallash shu xususiyatlarga bog'liq bo'ladi. Lekin, bu xususiyatlam ing 
o 'zi bu bilim va konik m alarg a taalluqli bo'lm aydi. M alaka, ko'nikm a va bilim larga 
nisbatan odam ning qobiliyatlari qandaydir im koniyat tarzida namoyon bo'ladi. 
Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo'lib, biror bir ishdagi mahorat darajasi 
haqiqatdir. Bolada namoyon bo'ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bo'lishi 
uchun imkoniyatlar, maxsus ta'lim berilishi, qat iylik, salom athgining yaxshi bo'lishi, 
m usiqa asbobi, notalar va boshqa ko'pgina sharoitlar bo'lishi kerak. Bularsiz 
qobiliyatlar taraqqiy etmav tunboq so'nib ketishi mumkin
Q obiliyatlar faqat faoliyatda nam oyon bo'ladi. Shuning uchun ham faqat ana shu 
qobiliyatlarsiz amalga oshinlishi mumkin bo'lm agan faoliyatlardagina namoyon 
bo'ladi. O 'quvchida ham zaruriy ko'nikm a va malaka tizimi ham da mustahkam 
bilim lar tarkib topish uslublari y o 'qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko'rilsa, 
shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar y o 'q , deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy 
psixologik xatosi bo'ladi.
Masalan, Albert Eynshteyn o 'rta maktabda uncha yaxshi o'qim aydigan o'quvchi 
hisoblangan va unmg kelajakda genial bo'lishidan hech narsa dalolat bermas edi.
Qobiliyat bilim va m alakalam ing o'zid a ko'rinm aydi, balki ulami egallash 
tizimida namoyon bo'ladi y a ’ni, boshqacha qilib aytganda m azkur faoliyat uchun 
muhim bo'lgan bilim va ko'nikm alarni o'zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda 
qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam am alga oshirishida nam oyon bo'ladi.
Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo'lishi bilan aql sifatlari xotira 
xususiyatlanga, hissiy xususiyatlar va shu kabilami qarama-qarshi qo'yib bo'lm aydi, 
ham da qobiliyatlami shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo'yish ham 
mumkin emas. Agar shu sifatlam ing birortasi yoki ulam ing yig'indisi faoliyat 
talablanga javob bersa yoki bu talablar ta'siri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur 
individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos bo'ladi.
Qobiliyat kishining psixologik va fiao lo g ik tuzilishi xususiyati dir. Qobiliyat bilim 
olish uchun zaruriy shart-sharoit bo'lib, shuning bilan birga u ma lum darajada bilim 
olish mahsuli hamdir. Umumiy va maxsus bilimlami o'zlashtinsh, shuningdek, kasbiy 
ko'nikm alarni egallab olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlamb boradi.
79

---

Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar k o'nikm a va m alakadir Ular faoliyat 
m exanizmini tashkil qiladilar. Hamda ular qobiliyat bilan birgalikda m ahoratga 
erishishni ta ’m inlaydilarki, buning natijasida m ehnatda katta yutuqlar qo'lga kintiladi. 
Qobiliyatli, ammo noshut inson ko'p narsaga ensha olmaydi. Qobiliyat ko'nikm ada 
ro'yobga chiqadi.