h arakatchan fazaning tutilib tu ru v ch i hajm i tu sh u n ch asid an h am
foydalaniladi. Tutilib turish vaqti va tutilib
turuvchi hajm i m odda-
ning sifat belgilaridir.
5 .4 - § . Xrom atografiyada sifat tahlili
G az xrom atografiyasida kolonkaning vazifasi aralashm ani alohida
tarkibiy qismlarga ajratishdan iborat. U larning sifat tarkibini esa kolon
kadan tashqarida ham aniqlash m um kin. Xrom atografiya kolonkasida
ajratilgan aralashm ani sifat tarkibini aniqlashning ikki usuli bor: tutilib
turish xarakteristikalari b o ‘yicha va boshqa tahliliy usullardan foyda-
lanish orqali aniqlash. B irinchi usulda aralashm aning xrom atografik
kolonkadan chiqayotgan tarkibiy qism lari detek to r orqali o ‘tadi va
xrom atogram m a shaklida qayd etiladi. X rom atogram m a aralashm aning
sifat va m iqdoriy tahliliga asos bodadi. Ikkinchi
usulda aralashm aning
tarkibiy qism lari kolonkadan chiqishida kimyoviy yoki fizik-kimyoviy
usullar yordam ida tahlil qilinadi. Tipik x rom atogram m a 41-rasm da
keltirilgan. R asm dan ko‘rinib turibdiki, yetti k o m p o n en td an iborat
aralashm ani xrom atografik usulda tarkibiy qism larga ajratishga muvaf-
faq bodingan. B unda aralashm aning h ar bir qism iga xos c h o ‘qqi
m avjud. X rom atogram m ada c h o ‘qqilarning paydo bodish izchilligi
m adum qonuniyatga b o ‘ysunadi va gom ologik q ato rd a kislotalarning
b irin-ketin joylashishiga m os keladi.
S ifatni tavsiflash u c h u n tu tilib
turishning m utlaq va nisbiy qiym at-
larid an foydalaniladi. B unda b a ’zan
oling an
natija ish on chli bodm ay d i,
chunki b ir xil so rbentlam ing bir xil
ad so rb en tlarg a o ‘zgarm as sh aro itd a
xrom atografiyalanganda ham tutilib
turishning m utlaq qiym atlariga taso-
difiy om illar (haroratning o ‘zgarishi
va boshqa.) t a ’sir ko ‘rsatishi m um kin.
N isbiy qiym atlardan foydalanish,
m asalan, nisbiy tutilib turish hajm idan
7
_ suv;
2 _
chumoli kislota; ? _
f o y d a la n is h ta s o d ifiy
o m illa rn m g
sirka kislota; 4 — p ro p io n kislota;
salbiy ta ’sirini an cha kam aytirishga va
5
-
izom oy kislota;
6 - n.
m oy
d e m a k , ta k ro rla g a n d a ham b ir xil
kislota; 7 - izovalerian kislota.
41-rasm.
Suv va kislotalar
aralashm asining 115°C dagi
x ro m a to g ra m m a s i:
103
Г
chiqadigan natijalar olishga im k on beradi. Bu holda
aniqlanuvchi
m o d d a n in g k eltirilgan
tu tilib tu rish h ajm i
v 'Ri
yoki s o d d a ro g ‘i
keltirilgan tutilib turish vaqti т 'д / standart deb qabul qilingan m o d
daning bir xil sharoitda olingan tutilib turish hajm i
v ’Rs[
yoki tutilib
turish vaqti
ga nisbatan olinadi:
Nisbiy tutilib turish hajm i qiym atini jadvaldan topish va tek-
shirilayotgan m o ddaning sifat tarkibini aniqlash uchun tajribadan
olingan qiym atlarni jadvaldan olingani bilan taqqosiash m um kin.
Ravshanki,
tanlangan adsorbent, tajriba o ‘tkazish sharoiti va standart
sifatida olingan m odda jadvalda ushbu m odda u ch u n keltirilganiga
to ‘la mos kelishi kerak. M oddaning sifat tarkibini uning xrom ato-
gram m asi b o ‘yicha taqqoslab aniqlashni
testerlar usuli
bilan ham
o ‘tkazish m um kin. B unda tekshirilayotgan m oddaning tutilib turish
qiym ati (tutilib turish vaqti) shu sharoitda xrom atografiyalangan toza
m o d d a (te ste r)la rn in g tu tilib tu rish q iy m ati bilan taq q o slan ad i.
T aq q o sla n u v c h i q iy m a tla rn in g o ‘zaro
yaqin lig i, k o ‘p in c h a , shu
m oddalarnin g bir xilligini tasdiqlaydi. L ekin b a ’zida tabiati b o ‘yicha
turli xil m oddalar ham xrom atogram m ada bir xil tutilib turish qiymatini
koTsatishi m um kin. B unday h ollarda tahlil kolonkaga boshqa adsor
bent to ‘lg‘azib takrorlanadi. Tutilib turish qiym atlari takroriy tajribada
ham bir xil b o ‘lsa, dem ak, tahlil qilinayotgan m odda tester m oddasi
bilan bir xil b o ‘ladi.
G a z-su y u q lik xrom ato grafiyasid a m o d d ala rn in g sifat tah lilin i
o ‘tkazish u ch u n , k o 'p in ch a , K ovachning tutilib turish indeksi —
/ dan foydalaniladi:
bu yerda,
t' —
keltirilgan (shartli) tutilib turish vaqti;
n —
to ‘yingan
uglevodorod (alkandagi) uglerod atom lari soni; / — aniqlanuvchi
m odda.
Tutilib turish indeksini aniqlashda stand art tarzida norm al tu zi-
lishdagi ikkita q o ‘shni (gom ologik qatorda) alkan olinadi. U lardan
biri tekshiriluvchi m oddadan oldin, ikkinchisi esa keyin eluyentlanadi
(xrom atogram m adan erituvchi yordam ida yuvib chiqariladi):
(33)
l£(G(/;+l) /h
n
)
(34)
Do'stlaringiz bilan baham: