N. E. Avezov, Sh. K. Ismailov, B. G’. Samandarov, “Elektronika va sxemalar 1” fanidan O’quv qo’llanma

O'lchashni o'tkazish tartibi

1. Salt yurish kuchlanishini o'lchang U_sy. Buning uchun 2 va 3 rasmga muvofiq ulanishlarni amalga oshiring

2- rasm. Salt yurish kuchlanishini o'lchashning prinsipial sxemasi

3- rasm. U_Sy kuchlanishini o'lchashdagi ulanish sxemasi

• 
  PV2 voltmetrning ko'rsatishi bo'yisha E2 manbani rostlash yordami bilan U_sy= 10 V bo'lishiga erishing.
  
• 
  Qisqa tutashuv toki I_qt ni o'lchang. Buning uchun 4 va 5 rasmlarga muvofiq ulanishni amalga oshiring.
  

4 - rasm. Qisqa tutashuv tokini o'lchashning prinsipial sxemasi

3. R_Y ning ichki qarshiligini hisoblang.

4. R_y ning har xil qiymatlarida U_y va I_y ni o'lchang. Olingan ma'lumotlarni 2 -jadvalga kiriting. O'lchash natijalari bo'yicha P_y va larni hisoblang. O'lchashni 6 va 7-rasmlarga muvofiq olib boring.

Eslatma.

7-rasmda R_y= 30 Om bo'lgandagi ulanish sxemasi ko'rsatilgan. Qolgan o'chashlarni R_y kattaligini hisobga olgan holda amalga oshiring.

2-jadval

Elektr energiyasi generatorining yuklama tavsiflari

Ry, Om	10	20	30	50	100	200	300	500
lgRy
Uy, V
Iy, mA
Py, mVt

Uy=f(Ry),I_y=f(Ry),P_y=f(R_y)va =f(R_y)bog'likliklarini toping. Hisoblangan bog'lilkliklarni grafik tarzda shakllantiring bunda absissa o'qida I yuklama qarshiligining logarifmik masshtabdagi kattaligini joylashtiring ( IgRn).

6-rasm. Yuklama tavsiflarini olishning prinsipial sxemasi

LABORATORIYA ISHI №.3
REZISTIV KUCHLANISH BO’LGICHNI TADQIQ ETISH

Radiotexnik apparaturalarda kuchlanish bo'lgichlari deb ataladigan rezistorlaring ketma-ket ulanishi keng qo'llaniladi. Ketma-ket ulangan rezistorlar zanjiriga ega bo'lganda har xil kuchlanishlarni olishi mumkin.

1-rasm. Ketma-ket ulangan rezistorlarda kuchlanish bo'lgichi

1-rasmda tasvirlangan sxema uchun zanjirdagi tok

Rezistorlarga kuchlanishining tushuvi

U_R1=I*R1 U_R2=I*R2 U_R3=I*R3

D nuqtaga nisbatan zanjirning har xil nuqtalaridagi kuchlanish:

U_CD = U_R3 U_BD = U_R3 + U_R2 U_AD = U_R3 + U_R2 + U_R3

Shunday qilib ta'minlash manbai U kuchlanishi kattaligini va rezistorlarning qarshiliklari qiymatlarini tanlab zanjirning berilgan nuqtasi uchun boshqa nuqtasiga nisbatan (0 dan U gacha) kuchlanishning istalgan qiymatini olish mumkin.

Real holatda rezistiv bo'lgich yordamida olingan kuchlanish birorta iste'molchini oziqlantirishi mumkin. Hisoblashlarda yuklama qashiligi kuchlanish bo'lgichi ekanligini e'tiborga olish kerak (2-rasm).

2-rasm. Yuklama qarshiligini e'tiborga olganda kuchlanish bo'lgichi

Rezistorli kuchlanish bo'lgichi xossalarini baholash uchun quyidagi parametrlardan foydalaniladi:

- kuchlanish bo'yicha uzatish koeffitsiyenti :

-quvvat bo'yicha uzatish koeffitsiyenti :

- so'nish detsibellarda

Hisoblash qismi

Kuchlanish ta'minoti manbai va rezistorlar qarshiliklarining berilgan qiymat- lari bo'yicha rezistivli kuchlanish bo'lgichining chiqishidagi kuchlanishni, kuchlanish bo'yicha uzatish koeffitsiyenti,quvvat bo'yicha uzatish koeffitsiyenti va dB larda ifodalangan so'nish koeffitsiyentlarini hisoblang. Olingan natijalarni 1-jadvalga kiriting.

1-jadval

Kuchlanish bo'lgichining parametrlari :

Variant №	u,v	Rl, Om	R2, Om	Rv, Om	I, mA	uy,v	Ни	Hp	A, dE
1	10	510	200	2000
2	10	510	200	500					i j
3	10	510	200	50					I 1

Tajriba qismi

Tajriba qismida quyidagilar bajarilishi zarur:

• 
  Rezistor qarshiliklarining har xil qiymatlarida rezistiv kuchlanish bo'lgichining chiqishidagi kuchlanishini o'lchang;
  
• 
  Tajribadagi va hisoblashlardagi natijalarni taqqoslang va olib borilgan hisoblashlar to'g'riligiga ishonch hosil qiling.
  

O'lchashlarni o'tkazish sxemasi 3-rasmda tasvirlangan.

3-rasm. O'lchashlarni o'tkazish sxemasi

Ta'minlash manbaining kuchlanishini o'lchash PV1 voltmetri orqali bajariladi. Тok I ni o'lchash shuntlovchi rezistor Rrn= 10 Om ga tushayotgan kuchlanish tushuvini PV2 voltmetr yordamida o'lchash bilan amalga oshiriladi.

R_y rezistordagi kuchlanishni o'lchash PV3 orqali o'tkaziladi. R1 rezistor 500 Om va Rm=10Ом larni ketma-ket ulash orqali olingan.

PV1 voltmetrning o'lchash chegarasini 20 V, PV2 voltmetrni 200 mV ga PV3 voltmetrni esa 20 V ga teng qilib o'rnating. Voltmetrlarning ish rejimini o'zgartirish tumblerini o'zgarmas kuchlanish (=) ni o'lchash holatiga o'tkazing. E2 manba chiqish kuchlanishi rostlagichini soat miliga qarshi oxirigacha burang. Yig'ilgan sxemani o'qituvchiga ko'rsating. Yig'ilgan sxemani o'qituvchi tekshirgandan so’ng qurilmani kuchlanish tarmog'iga ulang.

E2 manbani ulang .E2 manba kuchlanishini 10 V qilib o'rnating. PV2 va PV3 voltmetrlarning ko'rsatishlarini 2-jadvalga kiriting.

Xuddi shu tarzda R_y ning boshqa qiymatlari uchun ham o'lchashlarni o'tkazing. Olingan ma'lumotlarni 2-jadvalga kiriting.

Kuchlanish bo'lgichining tajriba natijalari bo'yicha parametrlari

U,v	Rv, Om	UpV2, V	I, mA	UH,v	Нu	Hp	A, dB
10	200	9.97
10	500
10	50

Tajriba natijalarini oldingi hisoblash natijalari bilan taqqoslang. Zaruriy xulosalar chiqaring.

Nazorat savollari

1. 
   Qanday zanjirlar rezistivli deyiladi?
   
2. 
   Elementlarning qanday ulanishi parallel ulanish deyiladi? Ikkita parallel ulangan rezistorning umumiy qarshiligini qanday hisoblash mumkin?
   
3. 
   Elementlarning qanday ulanishi ketma-ket ulanish deyiladi? Ikkita ketma-ket ulangan rezistorlarning umumiy qarshiligini qanday hisoblash mumkin?
   
4. 
   Kuchlanish bo'lgichi tamoyilining mohiyati nimada?
   
5. 
   Ketma-ket ulangan rezistorlarda kuchlanish qanday hisoblanadi?
   
6. 
   Kuchlanish bo'yicha uzatish funksiyasi deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Quvvat bo'yicha uzatish funksiyasi qanday aniqlanadi?
   
8. 
   Zanjirning so'nishi dB larda qanday aniqlanadi?
   
9. 
   Argument sifatida U dan foydalanib hisoblash uchun Rl, R2, R_y larning formulalarini keltirib chiqaring
   

10. 
    ga teng bo'lsa, qanday yuklamada rezistiv bo'lgich kuchlanish bo'yicha uzatish funksiyasiga ega bo'ladi?
    

LABORATORIYA ISHI №.4
RL VA RC ZANJIRLARDAGI GARMONIK TEBRANISHLARNI TADQIQ ETISH.
1.KETMA-KET RC-ZANJIRDAGI GARMONIК TEBRANISHLAR REJIMLARINI TADQIQ ETISH

Elektr zanjirining kompleks qarshiligi :

Bu yerda Z- kompleks qarshilikning moduli, cp- kompleks qarshilikning argument zanjirning kompleks qaqrshiligini algebraik shaklda ifodalash mumkin:

Z = R +j X,

Bu yerda R – qarshilikning faol tashkil etuvchisi; X – qarshilikning reaktiv tashkil etuvchisi.

R = Z ^. cos φ ; Х = Z ^. sin φ ;

Ideal rezistorning kompleks qarshiligi Z_R = R bo'lib u haqiqiydir. Uning ar­gumenti nolga teng.

Ideal sig'imning kompleks qarshiligi -90° argument bilan mavhumdir.

Z_c = -jX_c,

Bu yerda X_c- sig'im qarshilik bo'lib chastotaga teskari mutanosib:

-

Hisoblash qismi

1-rasmda tasvirlangan elektr zanjiri uchun berilganlar : generator kuchlanishi Up; generator chastotasi F; rezistor qarshiligi R; kondensator sig'imi C.

Hisoblash: Zanjirdagi ta'sir etuvchi tokning qiymati; U_g generator kuchlanishi va tok I orasidagi faza siljishi; Ur rezistordagi kuchlanish; Uc kondensatordagi kuchlanish.

Hisoblash natijalarini 1-jadvalga kirining.

U, I, Ur ,U_c, lar aks etgan vektor diagrammasini quring.

1-rasm.Ketma-ket ulangan RC zanjir parametrlarini hisoblash uchun sxema.

1-jadval

U_g= 3 V ,R = 5 кОm , С = 5 nF bo'lganda RC zanjir parametrlarini hisoblash

F , kHz	0,5	1	2	5	10	20	50
I, mA
ф, daraja.
uR,v
UC,V

Tajriba qismi

Tajriba qismida quyidagilar bajarilishi shart:

• 
  Generator chastotasining har xil qiymatlarida (R va Ñ doimiy) RC zanjirning elementlaridagi kuchlanishni o'lchang;
  
• 
  Generator chastotasining har xil qiymatlarida (R va Ñ doimiy) RC zanjirning kuchlanishi va RC zanjirning toki orasidagi fazalar siljishini o'lchang;
  
• 
  Tajriba natijalarini hisoblash natijalari bilan taqqoslang va o'tkazilgan hisoblashlarning to'g'riligiga ishonch hosil qiling;
  
• 
  Zanjirning R va Ñ elementlaridagi kuchlanishni o'lchang (generator chastotasi o'zgartirilmaydi);
  
• 
  RC ning har xil qiymatlarida RC zanjirdagi kuchlanish va RC zanjirdagi tok orasidagi fazalar siljishini o'lchang (generator chastotasi o'zgartirilmaydi).
  

2-rasmda o'lchashlar o'tkazishning prinsipial sxemasi keltirilgan. Past chastotali generator (G2 chiqish «0 dB» ) past chastotali generator garmonik tebran ishlar manbai hisoblanadi. PV1 voltmetr U_g generatorning chiqish kuchlanishini o'lchash uchun ishlatiladi. PV2 voltmetr U_r rezistordagi kuchlanish o'lchaydi:

2-rasm. O'lchashlarni o'tkazishning prinsipial sxemasi (variant 1)

Qurilma elementlarini ulash 3-rasmda keltirilgan. Kuchlanishni o'lchashda xatolik kamroq bo'lishi uchun PV1 va PV2 voltmetrlarni umumiy nuqtaga «_!_» ulash kerak («Laboratoriya qurilmasining texnik tavsifi» ga qarang).

3-rasm.Qurilma elementlarining ulanish sxemasi

PV1 voltmetrning o'lchash chegarasini 20 V, PV2 voltmetrni esa 20 Vga o'rnating (o'lchashlarni o'tkazish jarayonida boshqasiga o'zgartirish mumkin). Voltmetrlarning ish rejimini o'zgartirish tumblerini (LL) o'zgaruvchan kuchlanishni o'lchash holatiga o'rnating. Past chastotali generator chiqish kuchlanishini rostlagichini soat miliga qarshi oxirigacha burang. Yig'ilgan sxemani o'qituvchiga ko'sating. Yig'ilgan sxemani o'qituvchi tekshirgandan so'ng qurilmani ulang.Past chastotali generatorning U_g= 3 V qilib o'rnating keyinchalik ushbu kat- talikni doimiy qilib ushlab turing.

2-jadvalda keltirilgan qiymatlarga muvofiq generator chastotasini o'rnating PV2 voltmetrning hamda fazometrning ko'rsatishini jadvalga kiriting. Тоk I ning qiymatini hisoblang va ularni 2-jadvalga kiriting.

2-jadval

U_g= 3 V ,R = 5 кОт , С = 5 nF bo'lganda tajriba natijasida olingan RC zanjir parametrlarining qiymatlari.

F ,kHz	0,5	1	2	5	10	20	50
ur,v
I, mA	I=u/z
(фi,daraja.	83
uc,v
ф2 , daraja.

O'lchashlar so'ngida past chastotali generator chiqish kuchlanishi rostlagichini soat miliga qarshi oxirigacha burang.

U_c kondensatordagi kuchlanish qiymatlarini olish uchun 4-rasmga muvofiq o'lchash sxemasini o'zgartirish zarur. Bu bilan zanjir rejimi o'zgarmaydi, lekin PV2 voltmetr kondensatordagi kuchlanishni, fazometr esa generatorning chiqish kuchlanishi va kondensatordagi kuchlanishlar orasidagi fazalar siljishini ko'rsatadi.

4-rasm. O’lchasharni o’tkazishning prinsipial sxemasi.

Qurilma elementlarini ulash sxemasi 5-rasmda keltirilgan.

5-rasm. Qurilma elementlarining ulanish sxemasi

O'qituvchi tomonidan yig'ilgan sxema tekshirilgandan so'ng past chastotali generatorning chiqish kuchlanishini U_g= 3 V qilib o’rnating. Keyinchalik ushbu kattalikni o'zgartirmasdan ushlab turing. 2-jadvalda keltirilgan qiymatlarga muvofiq gen­erator chastotasini o'rnatib Uning qiymatini ( PV2 volmetr ko'rsatishi bo'yicha) va fazometr ф2 ning ko'rsatishini 2-jadvalgan kiriting.O'lchashlar oxirida past chastotali generatorning chiqish kuchlanishi roslagichini soat mili yo'nalishiga qarshi oxirigacha burang.1 va 2 jadvaldagi ma'lumotlarni taqqoslang. Oldin o'tkazilgan hisoblashlar natijalarini tekshiring.

5 nF lik kondensator o'rniga zanjirga 10 nF lik kondensatorni ulang.

Past chastotali generatorning chastotasini F = 5kHz qilib o'nating. Past chasto­tali generatorning chiqish kuchlanishini 3V qilib o'rnating. PV2 voltmetr va fazometrning ko'rsatishlarini 3-jadvalga yozing. Тоk I ning qiymatini hisoblang va 3- jadvalga kiriting.

Past chastotali generatorning chiqish kuchlanishi rostlagichini soat miliga qashi oxirigacha burang.Zanjirga 10 кОm lik va 5 nF lik kondensatorni ulang.

3-jadval

5kHz va har xil R va С larda RC zanjirni parametrlarini tajriba natijasida oling

	R = 5 кОт С = 10 nF	R = 10 kOm C= 5 nF